Tibet Budizmi’nde ölümden sonra geride kalanların ölen kişi ve cenaze ritüeli ile ilgilenmeleri sebebiyle kirlendikleri kabul edilmektedir. Bu kirlilikten kurtulmak için geride kalanların cenaze ritüeli ardından yapması gereken bazı uygulamalar bulunmaktadır. Ayrıca geride kalanlar için sevdikleri birini kaybetmek bir anda kabul edilebilen bir durum olmadığından dolayı aile ve yakınların acılarını hafifletecek ve ölen kişinin huzurunu sağlayacağına inanılan bazı ritüeller gerçekleştirecekleri yas dönemi bulunmaktadır.
Tibet Budizmi’nde, ceset ortadan kaldırıldıktan sonra ölen kişinin evi temizlenmekte ve tütsü ile arındırılmaktadır. Eve getirilen bir keşişin Prajnaparamita357 okumasıyla cenaze ritüeli tamamlanmakta ve cenaze ritüelinin sonlanmasının ardından geçen kırk dokuz gün boyunca aile üyeleri ölen kişinin olumsuz karmasından uzaklaşmak için dualar etmekte, ibadetler gerçekleştirmektedirler.358 Cenaze ritüeli vasıtasıyla fiziksel beden yok edilerek fiziksel ilişki ortadan kaldırmış kabul edilmekte fakat cenaze ritüelinden sonraki kırk dokuz gün yaşayanlar ve ölüler arasındaki bağın giderek güçlendiğine inanılmaktadır. Bu nedenle cenaze ritüelinin ardından geride kalan yaslılar enerjilerini ölen kişiye aktarabilmek için rahip eşliğinde ruhsal uygulamalar yapmaktadır. Aile üyelerinin ölen için yemek sunularında bulunarak onunla iletişim kurdukları kabul edilmektedir. Öbür dünyadaki yolculuğunda yardımcı olmak için ölen
357 Prajnaparamita; “Bilgeliğin Mükemmelliği” olarak tercüme edilmektedir. Belirli bir zihin durumu oluşturabilmek ve tüm kişiliği yeniden düzenlemek için tasarlanmış olan sutrayı ifade etmektedir (Detaylı bilgi için bkz. The Large Sutra On Perfect Wisdom, İng. Çev. Edward Conze, University of California Press, Londra 1984).
358 Powers, 351; Schopen, 222-223.
74 kişi adına yiyecek sunuları yakılmakta ve bu sunuların dumanı sayesinde kişinin bardo yolculuğunda güç kazandığına ve memnun edildiğine inanmaktadırlar.359 Ölen kişinin kıyafetleri ve varsa mülkleri manastırlarda görevli olan kişilere veya kutsal kabul edilen Lamalara verilmektedir.360 Kırk dokuz gün boyunca yapılan ruhsal meditasyonlar ve yiyecek sunuları, geride kalanlar için bir teselli ve ölen kişiye veda etme fırsatı sağlamaktadır. Kırk dokuz günlük yas süresinin ardından artık ölen kişinin yeni bir rahimde doğmuş olduğu kabul edilmektedir. Kırk dokuz gün sonunda yas süresi sona ererken Tibetliler her yıl ölüleri için anma ritüeli yapmakta ve onları hatırlamaktadırlar.361
Japon Budizmi’nde, aile anıtlarına yerleştirilmiş olan içi kül ve kemiklerle dolu kapların önünde, kırk dokuz gün boyunca her yedi günde bir olacak şekilde, aile üyeleri tarafından ölen kişiye bir anma ritüeli yapılmaktadır. Başlangıçta da ifade ettiğimiz gibi Japonlar Budizm’e inanmasalar da cenazelerini Budizm’in bir inananı gibi ortadan kaldırmaktadırlar. Fakat bu durum Budizm’de olduğu gibi ölen kişinin yeni bir bedende hayat bulacağı anlayışını tam olarak kabul ettikleri anlamına gelmemektedir. Bazı Japonlar yeni bir beden anlayışını kabul ederken bazıları Şintoizm’de olduğu gibi ölen atalarının ruhunun her zaman yanlarında olduğuna, kendilerini izlediğine ve koruduğuna
359 Goss – Klass, 389-390; Gouin, 108.
360 Das, 255. Tibet Budizmi’nde Lamalar dini rehberler olmaları nedeniyle önemli ve kutsal kabul edilmektedir (Detaylı bilgi için bkz. Per Kvaerne, “Tibetan Religions”, ER, Second Edition, Ed. Lindsay Jones, Thomson Gale Corporation, vol. 13, Amerika 2005, 9182). Kutsal kabul edilen Lamalara bu dünyaya ait olan mal mülk bırakılıyor olması Budistlerin yaşam anlayışıyla uyumlu görünmemektedir. Zira Budistlerin keşiş olsun yahut olmasın maddi olan şeylere bağlanmaması gerektiğine inanılmaktadır (Detaylı bilgi için bkz. Günay Tümer,
“Budizm”, DİA, TDV Yayınları, c. 6, İstanbul 1992,357). Ancak Lamalara bırakılan bu maddi kaynaklarla onların manastır yapması ve hayır işlerine kullanması makul görünmektedir.
361 Goss – Klass, 391-392.
75 inanmaktadırlar.362 Atalarının her zaman onlarla birlikte olduğuna inanan Japonlar da hiçbir zaman atalarını anmayı terk etmemektedirler.
Yeni bir bedene geçişin kabul edildiği durumlarda kırk dokuzuncu günde ölen kişinin yeniden doğuşunun gerçekleşeceği alemin belirlendiğine inanılmaktadır.363 Bu nedenle ilk kırk dokuz gün sıklıkla yapılan ritüellerin ardından anma törenleri ölümün gerçekleşmesini takiben birinci, üçüncü, yedinci, on üçüncü, yirmi beşinci, otuz üçüncü ve ellinci yıllarda da aile üyeleriyle birlikte yapılmaktadır.364 Bu törende Budist bir rahip çağrılarak sutra okuması ve dua etmesi istenmektedir. Aileler Budist tapınaklara giderek dua etmekte ve ölen kişi için sunularda bulunmaktadırlar.365 Yapılan bu törenler ve sunular sayesinde ölmüş olan atalarının düzenli olarak hatırlandığı kabul edilmektedir.366
Ata ruhlarının her zaman kendileriyle birlikte olduğuna inanan Japonlar da kırk dokuz gün süren ritüeli gerçekleştirmektedir. Ayrıca her yıl Temmuz ya da Ağustos aylarında düzenlenen “Ataları Anma Bayramı” olarak da bilinen ve en büyük Budist festivali olan Bon Festivali Budist olan olmayan bütün Japonlar tarafından kutlanmaktadır.367 Budist bir festival olarak görülmemesinin nedeni ise aile birleşimini temin ediyor olduğu kabul edilmesidir. Bu nedenle festivalin dini yönü gölgede bırakılarak sosyal anlamı ön plana çıkarılmaktadır.368 Japonlar bu bayramda atalarının ruhlarının yaşayan akrabalarını ziyaret etmek için geri geldiğine inanmakta ve atalarının
362 Walter, 270; Halil İbrahim Şenavcu, Japon Dini Bayramları, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi SBE, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Çanakkale 2006, 24.
363 Walter, 268.
364 Nika Efanova, Funeral Buddhism: A Religion in Crisis, University of Iceland School of Humanities Japanese Language and Culture, 2013, 19; Şenavcu, Japon Budizmi, 165.
365 Hendry, 120.
366 Şenavcu, Japon Budizmi, 166.
367 Şenavcu, Japon Dini Bayramları, 74; Efanova, 20.
368 Efanova, 20.
76 küllerinin bulunduğu yerleri ziyaret etmektedirler.369 Her zaman yanlarında olduğuna inandıkları atalarının bu bayramda hayatta olanlarla daha yakın irtibat kurmak istediklerine inanmakta ve ata ruhlarının evlerini kolay bulmaları için evlerini fenerlerle süslemekte, evlerin girişinde onlar için yiyecek-içecek sunularında bulunmaktadırlar.370
Ölülerle bağlantılı olmasına rağmen Bon festivalinde en dikkat çekici uygulama
“bon odori” dansıdır. Ataların ruhlarını memnun etmek ve onları hoş karşılamak için
yapılan bu dans renkli kıyafetlerle sokaklarda gerçekleştirilmektedir.371 Her yıl kutlanan ve üç gün süren Bon festivalinin sonunda ruhların ölüler alemine geri döndüğüne inanılmaktadır. Ruhların ölüler diyarına dönmeleri için yollar, tıpkı evlerin kolayca bulunmasını sağlamak amacıyla fenerlerle aydınlatıldığı gibi aydınlatılmakta ve içerisinde atalara sunulmuş olan yiyeceklerin bulunduğu bir kayık ile bu dünyadan yolcu edilmektedir.372
369 Ian Reader, Religion in Contemporary Japan, Macmillian Press, Londra 1991, 98; Robert E.
Buswell, Encyclopedia of Buddhism, vol. 1, Routledge Press, New York 2004, 22.
370 Şenavcu, Japon Dini Bayramları, 75.
371 Reader, 100; Şenavcu, Japon Dini Bayramları, 76.
372 Reader, 100; Efanova, 20.
SONUÇ
Ölüm ve ölüm sonrasında gerçekleştirilen cenaze ritüeli uygulamaları her dinde ve toplumda farklılıklar içermekle beraber geçmişten günümüze uygulana gelmektedir.
İnsanlığın var oluşundan itibaren yapılmakta olan ve dinlerle birlikte sistemli hale gelen cenaze ritüellerinde yaygın olarak tercih edilen ceset ortadan kaldırma yöntemleri;
gömme, yakma ve mumyalamadır. Antik dinlerde gerçekleştirilen cenaze ritüellerinde bu üç uygulama cesetlerin ortadan kaldırılmasında uygulanmış olan yöntemlerdendir.
Günümüzde var olan dinlerin cenaze ritüellerinde farklı ceset ortadan kaldırma yöntemleri bulunmakla beraber bu üç uygulama içinden inanılan dinin koymuş olduğu emirlere uygun olan ceset ortadan kaldırma yöntemi sıklıkla tercih edilmekte ve ölen kişinin bu sayede huzura kavuştuğuna inanılmaktadır.
Cenazelerin ortadan kaldırılması ile ilgili yukarıda bahsettiğimiz dini perspektif Hint kökenli dinlerde de karşımıza çıkmakta ve bu dinlere mensup olan insanlar öldükten sonra ruhun yahut bilincin, bu dünya hayatında yapmış olduğu eylemler neticesinde yeni bir bedende dünyaya geleceğine inanmaktadırlar. Yeniden bedenleşme hususunda insanların bu dünyada yapmış oldukları fiiller kadar önemli kabul edilen ve bir geçiş olarak görülen cenaze ritüeli, geride kalanların ölen kişi için yerine getirmesi gereken bir ritüel olarak görülmektedir. Hinduizm ve Budizm dinleri arasında cenaze ritüeli uygulamalarında farklar bulunsa da geride kalanların sorumluluğunda olan bu tören her iki dinde de var olan ve önemi yadsınmayan bir uygulamadır.
Hinduizm ve Budizm’de uygulanan cenaze ritüelleri incelendiğinde, Hinduizm’de uygulanan cenaze törenlerinde mezhepsel olarak ortaya çıkan farklılıklar bulunmakta, fakat bu farklılıklar Budizm’de olduğu gibi bütün cenaze ritüelini etkileyen süreci kapsamamaktadır.
78 Hinduizm’de kişinin ölümünün yaklaştığı düşünülen ilk andan itibaren cenaze ritüeli için gerekli kabul edilen uygulamalar yapılmaya başlamaktadır. Ölecek kişinin huzurlu bir şekilde son nefesini vermesi için mantralar okunmakta ve ölümün gerçekleşmesinden sonra cesedin ortadan kaldırılmasında gerekli olan hazırlıklar yapılmaktadır. Ölüm gerçekleştikten sonra cesedin temizlenmesi ve kefenlenmesi yapılarak yakma alanına götürülmektedir. Öldükten sonra ruhun yeni bir bedene geçiş sürecini etkilediğine inanılan cenaze ritüelinde cesetlerin yakılarak ortadan kaldırılmasının nedeni yakmanın bu geçişi hızlandırdığına inanılmasıdır. Yakmanın sona ermesi ile ölü adına yemek verilmekte ve aile bireylerinin yas süreci başlamaktadır. Belirli yasakları olan bu dönemin sonunda aile bireyleri eski hayatlarına dönebilmektedir.
Günümüzde özel durumlar dışında Hinduizm’de cesetler halen yakılarak ortadan kaldırılmaktadır. Ölen kişinin mensup olduğu kasta, geleneğe ve bazı özel durumlara bağlı olarak farklılıklar görülse de fiziki dünyadaki son ritüel olarak kabul edilen cenaze töreni, Hinduizm’de oldukça önemli bir yere sahiptir. Yapılması gereken her bir uygulamanın ölen kişinin rahatı ve ölenin ruhunun geride kalanları rahatsız etmemesi için yerine getirilmesinin zorunlu olduğu kabul edilmektedir. Hindular için ölen kişilerin ardından detaylı olarak yapılan cenaze ritüelinin önemi asırlardır olduğu gibi korunmaya ve gelecek nesillere aktarılmaya devam etmektedir.
Hint kökenli dinlerden olan Budizm’de ise kurtuluşun bireysel olduğuna inanılmaktadır. Kişinin bu dünyada yapmış olduğu eylemler sonucunda yine bu dünyada Nirvana’ya ulaştığı kabul edilmektedir. Bu anlayış sonucunda Budistler, cenaze ritüeli ile ilgili diğer dinlerde olduğu gibi detaylı olarak belirlenmiş olan bir dizi kural ortaya koymamışlardır. Budistlerin ölüm anında kurtuluşu kolaylaştıracağına inandıkları kesin bir uygulama bulunmamakla birlikte içinde yaşadıkları kültürel mirası
79 Budist inançlarıyla bütünleştirerek cenaze ritüellerini gerçekleştirdikleri ve ölülerini ortadan kaldırdıkları bilinmektedir. Bu durum sonucunda Budizm’e inanan insanlar arasında uygulanan cenaze ritüellerinde farklılıklar olduğu gözlemlenmektedir.
Budizm’de ele aldığımız iki gruptan Tibet Budizm’ine inanan insanların yaşadıkları bölgenin coğrafi koşulları başta olmak üzere kültürel etkiler sebebiyle de cenaze ritüelleri uygulamaları oldukça dikkat çekmektedir. Tibet Budizm’inde ölümün gerçekleşmesinden sonra yapılan bilinç aktarımının ardından ceset yıkanmakta ve uygun kıyafetler giydirilmektedir. Tibet’te cenaze ritüeli araştırmalarında ceset ortadan kaldırma yöntemi olarak diğer uygulamalara nazaran sıklıkla tercih edilen kuşlara vermek suretiyle gökyüzüne gömme uygulaması dikkat çekmektedir. Bu uygulamanın yapılmasında Budizm’in yayıldığı bölgelerde var olan sosyal ve kültürel farklılıklara engel olmaması ve Tibet’in coğrafi konumunun diğer ceset ortadan kaldırma yöntemlerinin uygulanmasına elverişli olmamasının etkili olduğu tahmin edilmektedir.
Ceset ortadan kaldırıldıktan sonra Tibetliler için kırk dokuz gün süren ölen kişiye veda ve yas süreci başlamaktadır.
Japon Budizm’inde ise Budist rahipler sadece Budist halkın değil, Şinto inancına mensup insanların da cenaze törenlerini Budist anlayış ve uygulamalarına göre icra etmektedirler. Bu törenlerde Budist rahipler, ölümün gerçekleşmesinden sonra öncelikle cesedi yıkayıp giydirmektedir. Ölümün gerçekleştiği günden sonra yapılacak olan cenazeyi ortadan kaldırma ritüeline kadar geçen sürede ölen kişi için uyandırma ritüeli (saygı töreni) yapılmaktadır. Genellikle yakma uygulamasının yapıldığı Japon cenaze törenlerinin ardından geride kalanlar kırk dokuz gün boyunca yapılması gerektiğine inandıkları anma ritüellerini gerçekleştirmektedirler. Cenaze törenlerinde Budist uygulamaları tercih eden Japonlar, kendi kültürlerinde var olan ölüm ve sonrası
80 inançlarını da terk etmeyerek ata ruhları olarak kabul ettikleri ölülerine karşı sorumluluklarını yerine getirmektedirler.
Yaptığımız bu çalışmada dinlerin, kendi mensuplarının hayatlarını derinden etkileyen ve sosyal bir varlık olan insanın bu dünyadaki hayatını anlamlı hale getirmenin yanında ölümden sonra var olacak hayatı da anlamlandırmayı amaçlayan bir olgu olduğu görülmektedir. Ölüm anı, cenaze törenleri, geride kalanların yapıp etmeleri ve ölüm sonrasında yapılması gereken uygulamalar hem din hem de kültürel inançlarla bir araya gelerek uygulanmaktadır. Yaptığımız bu araştırmada Hinduizm ve Budizm dinlerinde cesedin ortadan kaldırılmasına ve ceset ortadan kaldırıldıktan sonra geride kalanların geçirdiği yas döneminin benzer olduğu görülmektedir. Bu benzerliklerin yanı sıra Budizm’in dünya hayatında kurtuluşa daha fazla odaklanması ve Budizm’in yayıldığı bölgeler arasında kültürlerle harmanlanması sebebiyle farklı Budist gruplarında farklı cenaze törenlerinin mevcut olduğu görülmüştür.Sonuç olarak değişik dinlerdeki cenaze törenleri ve cenazeyi ortadan kaldırma yönteminde değişen tercihlere rağmen, hemen hemen bütün inançların esas amacının ölen kişi adına yapılan bu son törende onu en iyi şekilde uğurlamak ve bir sonraki yaşamına huzurlu olarak başlaması için geride kalanların üzerine düşen tüm sorumlulukları yerine getirmek olduğu anlaşılmaktadır.
81 BİBLİYOGRAFYA
_____________ “Ancestors”, Encylopedia of Buddhism, Ed. Robert E. Buswell, Macmillan Reference, Amerika 2004.
_____________ “Bardo”, Death and Afterlife A Cultural Encylopedia, Ed. Richard P.
Taylor, ABC CLIO Publisher, California 2000.
_____________ “Chevra Kaddisha”, Death and Afterlife A Cultural Encylopedia Jewish, Ed. Richard P. Taylor, ABC CLIO Publisher, California 2000.
_____________ “Funerary Customs”, Death and Afterlife A Cultural Encylopedia Jewish, Ed. Richard P. Taylor, ABC CLIO Publisher, California 2000.
_____________ “Hinduism”, http://www.econdolence.com/learn/articles/hindu-funeral-burial/ (22.11.2019).
_____________ “Ölüm”, AnaBritannica, Ana Yayıncılık ve Encyclopedia Britannica Yayınları, C. 11, İstanbul 1986.
_____________ A Guide to a Proper Buddhist Funeral, Buddha Dharma Education Assosiation, Koperasi Buddhisme Malaysia Berhad, Malezya ts.
_____________ A Guide to Japanese Buddhism, Ed. Kodo Matsunami, Japan Buddhist Federation, Tokyo 2004.
_____________ Alternative Funerals & End-of-Life Celebrations, “Hindu Death Ritual”, https://www.friendsaf.com/hindu-death-ritual/ (12.12.2019).
_____________ Antyeshti Samskar Committee, Hindu Antyeshti Samskar, Vishwa Hindu Parishad Inc., Amerika 2009.
82 _____________ Cremation Institute, “Hindu Funeral Cremation Guide: The Ceremony, Beliefs, Customs & More”, https://cremationinstitute.com/hindu-cremation-funeral/ (22.11.2019).
_____________ Culture and Religion Information Sheet-Buddhism, Department of Local Government, byy 2015.
_____________ DİB İlmihali, DİB Yayınları, C. 1, Ankara 2006.
_____________ Dinler Tarihi Ansiklopedisi, Ed. Ercan Arıklı, Gelişim Basım ve Yayım A.Ş., C. 2, İstanbul ts.
_____________ Dünya Dinleri, “Hindu İnanç ve Uygulamaları”,
http://www.dunyadinleri.com/tr-TR/dunya-dinleri/hinduizm-inanc-ve-uygulamalari/oku_hinduizm-de-olu-yakma-toreni-antyesthi-antyesti (20.11.2019).
_____________ Encylopedia of Buddhism, “Buddha, Life of The”, Ed. Robert E.
Buswell, Macmillan Reference, Amerika 2004.
_____________ From the Editors of Hinduism Today Magazine, What is Hinduism?, Himalayan Academy, Amerika 2007.
_____________ Japanese Funeral Traditions,
http://thefuneralsource.org/trad140205.html, (31.08.2020).
_____________ Soul Of Japan, An Introduction to Shinto and Ise Jingu, Printed in Japan, Tokyo 2013.
_____________ The Garuda Purana, İng. Çev. Ernest Wood - S.V. Subrahmanyam, Global Grey ebooks, 1911, https://www.sacred-texts.com/hin/gpu/index.htm, (23.04.2021).
83 _____________ Tibet’in Ölüler Kitabı, Çev. Suat Tahsuğ, Ruh ve Madde Yayınları, İstanbul 1991.
_____________ World Religions: Almanac, Ed. Neil Schlager- Jayne Weisblatt, Thomson Gale Press, C.2, Amerika 2007.
“Antyeshti: Funeral Rites”,
https://iskconeducationalservices.org/HoH/practice/rites-of-passage/antyeshti-funeral-rites/ (11.12.2019).
“Buddhist Funeral Traditions, Customs and Beliefs”,
https://everloved.com/articles/funeral-customs/buddhist-funeral-traditions-customs-and-beliefs/, (24.02.2020).
“Buddhist Funeral Traditions”,
https://www.dignitymemorial.com/support-friends-and-family/buddhist-funeral-traditions, (24.02.2020).
“Hinduism”, http://www.econdolence.com/learn/articles/hindu-funeral-burial/
(22.11.2019).
ACHARYA, Paṇḍit U.Ve Sri Rama Ramanuja, Shraddha Prayoga Pustaka, Simha Publications, byy 2014.
AKYAR, Nevfel, Zerdüştilikte Ahiret İnancı ve Cenaze Törenleri, Uludağ Üniversitesi SBE, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa 2018.
ALDWINCKLE, David, The Japanese Way of Death: A Funeral in Sapporo, Japan
Policy Research Institue Occasional Paper, 1997,
http://www.jpri.org/publications/occasionalpapers/op9.html, (24.04.2021).
ALICI, Mehmet, Mecusilik, Dünya Dinleri, Ed. Şinasi Gündüz, Milel ve Nihal Yayınları, İstanbul 2019.
84 ALLDRITT, Leslie D., Buddhism, Chelsea House Publishers, Amerika 2005.
ASADI, Aaron, All About History Book Of Ancient Egypt, Imagine Publishing, Avustralya 2015.
AYDIN, Mahmut, Anahatlarıyla Dinler Tarihi, Ensar Neşriyat, İstanbul 2013.
BARONI, Helen J., The Illustrated Encylopedia of Zen Buddhism, “Ihai”, The Rosen Publishing, New York 2002.
BEHAR, Rabi Nisim, Dini Uygulama Rehberi, Çev. Mordehay Yanar, Gözlem Gazetecilik Basım ve Yayın A.Ş., İstanbul 2009.
BHASKARANANDA, Swami, The Essentials of Hinduism, Viveka Press, Kanada 2002.
BONNEFEY, Yves, Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü, Dost Kitabevi Yayınları, C.1, Ankara 2000.
BOORD, Martin J., Illuminating Sunshine Buddhist Funeral Rituals of Avalokiteshvara, Çev. Rig-dzin rdo-rje, Vandel Verlag Press, Berlin 2012.
BREWER, Douglas J. - TEETER, Emily, Mısır ve Mısırlılar, Çev. Nihal Uzun, Arkadaş Yayınevi, Ankara 2017.
BUDGE, E.A. Wallis, Mısır’da Ölüm Sonrası Fikri, Çev. Rengin Ekiz, Ege Meta Yayınları, İzmir 2001.
BUSWELL, Robert E.– LOPEZ, Donald S., “Mala”, The Princeton Dictionary of Buddhism, Princeton University Press, Amerika 2014.
85 BUSWELL, Robert E., Encyclopedia of Buddhism, vol. 1, Routledge Press, New York 2004.
CARTWRIGHT, Mark, “Buddhism In Ancient Japan”, Ancient History Encyclopedia, https://www.ancient.eu/article/1080/buddhism-in-ancient-japan/, (01.09.2020).
CHAITANYA, Sri Dhira, Bereavement And Final Samskara (Antyesti) in Hindu Tradition, Purna Vidya Trust, New York 2005.
CILLIERS, Louise, “Burial Customs And The Pollution Of Death in Ancient Rome: Procedures And Paradoxes”, Acta Theologica 26 (2), byy 2017, 128-146.
CILLIERS, Louise, “Burial Customs, The Afterlife and The Pollution of Death in Ancient Greece”, Acta Theologica 26 (2), byy 2015, 44-61.
CİVELEK, Aynur, “Roma Cenaze Törenleri ve Ölü Gömme Gelenekleri”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, S. 124, 2007, 71-80.
COVELL, Stephen G., Japanese Temple Buddhism, University of Hawai’i Press, Honolulu 2005.
ÇETİNKAYA, Haluk, “Roma ve Bizans İmparatorluklarında Ölüm Algısı ve Mezar Türleri”, MSGSÜ SBE Dergisi, S. 3, İstanbul 2011, 18-38.
DALY, Kheera - Novoa, Antyeshti Samskaara: Hindu Funerary Rites in Trinidad (Shortened Presentation Copy), Paper Presented At The Indian Diaspora World Convention, West Indies University, Jamaika 2017.
DAS, Sarat Chandra, Journey to Lhasa and Central Tibet, William Clowes and Sons, Londra 1902.
DEMİRCİ, Kürşat, “Cenaze”, DİA, TDV Yayınları, C. 7, İstanbul 1993.
86 DEMİRCİ, Kürşat, “Şintoizm”, DİA, TDV Yayınları, C. 39, İstanbul 2010.
DEMİRCİ, Kürşat, Hinduizmin Kutsal Metinleri Vedalar, İşaret Yayınları, İstanbul 1991.
DICKINSON, O.T.P.K, “Ancient Greece”, Encyclopedia of Cremation, Ed. Douglas J.
Davies-Lewis H. Mates, Ashgate e-Book, İngiltere 2005.
DING, John Zijiang, “A Comparative Study of Han and Tibetan Views of Death”, Comparative Civilizations Review, Brigham Young University, vol. 74, Utah 2016,
9-37.
EFANOVA, Nika, Funeral Buddhism: A Religion in Crisis, University of Iceland School of Humanities Japanese Language and Culture, byy 2013.
EL-BİRUNİ, Ebu Reyhan Muhammed b. Ahmed, Tahkiku Mali’l-Hind, Çev.
Kıvameddin Burslan, TTK Yayınları, Ankara 2018.
ELIADE, Mircea, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, Çev. Ali Berktay, Kabalcı Yayınevi, C. 2, İstanbul 2003.
ERDOĞDU, M. Yüksel-ÖZKAN, Mustafa, “Farklı Dini İnanışlardaki Bireylerin Ölüm Kaygıları ile Ruhsal Belirtiler ve Sosyo-Demografik Değişkenler Arasındaki İlişkiler”, İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 14 (3), Malatya 2007, 171-179.
Facts and Details, “Hindu Funerals, Cremation And Varanasi”, http://factsanddetails.com/india/Religion_Caste_Folk_Beliefs_Death/sub7_2h/entry-4156.html (22.11.2019).
87 FIRTH, Shirley, “Death, Dying and Bereavement in a British Hindu Community”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), University of London, School of Oriental and African Studies, Amerika 1994.
FREEMAN, Charles, Mısır, Yunan ve Roma, Çev. Suat Kemal Angı, Dost Yayınları, Ankara 2003.
Funeral Rites Across Different Cultures, Hindu Creamation Customs and Rites, Section Nine Critical Incident Guide, 37,
https://www.egfl.org.uk/sites/default/files/imported/categories/safety/_docs/crit_incd/09
%20Funeral%20Rites%20across%20Different%20Cultures.pdf , (20.09.2019)
GOSS, Robert E. – KLASS, Dennis, “Tibetan Buddhism And The Resolution Of Grief:
GOSS, Robert E. – KLASS, Dennis, “Tibetan Buddhism And The Resolution Of Grief: