Hadim şeyhi’nin oğullarının Aydın muhassılı Abdurrahman Paşa nezdindeki girişimleri ve Abdurrahman Paşa’nın merkezden dilediği şefaat sonunda Yılanlı Musa’ya af yolu açılmıştı. Abdurrahman Paşa, payitaht’a yazdığı yazıda Musa’nın affedilmesi dileğinde bulunmuş ancak Yılanlı Musa, Hadim’de ikamete mecburiyetle affedilmişti. Diğer taraftan Aydın muhassılı Abdurrahman Paşa’ya evâil-i Şa’bân 1180/6 Ocak 1767’de gönderilen hükümde Musa’nın affedilmesi isteğine karşılık kaba, terbiye dışı suçu’nun alışılmış ve görülmüş bir şey olmamasına rağmen, hakkında olan dava nedeniyle Rumeli tarafında herhangi bir yerde ailesiyle birlikte ikamet etmesi şartıyla affedildiği bildirilmişti. Bu açıkça Musa hakkında çıkarılan bir sürgün kararıydı. Yılanlı Musa’ya eski suçundan muaf olduğu bildirilmekle birlikte bulunduğu yerdeki dava kâtibine ifade verip, tasarruf ettiği malikâne hisseleri ile çiftliklere ait belgeleri, bu hususa görevlendirilen memura teslim etmesi emredilmişti. Mahkeme kaydını aldıktan sonra vilayeti taraflarına ve çiftliğine uğramaması, hukuka ve padişahın emirlerine karşı gelmekten sakınması gerektiği bildirilmişti. Yılanlı Musa’nın, ailesiyle birlikte sürgün yeri olan Rumeli’ye gönderilmesi işinin uygun olan herhangi bir iskeleden bir gemiye bindirilerek gerçekleştirilmesi kararıda alınmıştı. Ayrıca Musa’ya ikamet edeceği yerde kendi halinde olması, hiç kimseye zarar vermemesi ve düşmanlık etmemesi şartı da koşulmuştu.74
Yılanlı Musa’nın Rumeli taraflarına sürgün kararını, Abdurrahman Paşa’nın ölümü üzerine o’nun kalan mal ve mülkünü zapt etmekle görevlendirilen Haseki Ağa’ya yazılan evâil-i Ramazan 1180/4 Şubat 1767 tarihli hükümde de görmek mümkündür. Yılanlı Musa’nın affedilmesiyle ilgili karar çıkarılmasına rağmen şartların yerine getirildiğini bildirir yazı henüz merkeze ulaşmamıştır. Abdurrahman Paşa’nın ölümü üzerine, verilen görevin
73
Aynı Belge.
74
“…Mutasarrıf olduğu mâlikâne hisseleriyle çiftliklerinin zabtını muhtârı olan mutasarrıf ve muidden bir
kimesneye tefvîz ve muâfiyyetler kendüye irsâl olunmak üzere taht-ı zabtiye idhâl ve mezbura i’tâ’ ve ıyâliyle münâsib olan iskeleden bir sefineye vaz’ sonra Rum ili tarafına vârid eylediği mahalle ihrâc olunmak üzere irsâl ve ba’de-l-yevm ikâmet ideceği mahallde kendü haliyle ikâmet ve kimesneye taaddî ve tecâvüzden mücânebet itmek üzere memleketine ve vilâyeti tarafına varmamak ve kendü halinde olub kimesneye taaddî eylememek üzere fermanımı havi hüccet-i şer’iyye ahz ve der aliyyeme irsâle ihtimam ve defn ve hukuk-u emr-i âli vaz’ ve hareketten bu niyet-i hazır ve mücânebet olunmak babında.”, BOA, MHM.d 165, s. 190-3. hk.
yerine getirilmemesi ihtimaline karşı aynı içerikteki bir diğer hüküm, Paşa’nın muhallefatının zaptına görevlendirilen Haseki Ağa’ya verilmiştir. Aynı zamanda Musa’nın af şartlarını ulaştırmakla görevlendirilen Haseki Ağa’dan istenen, Yılanlı Musa’ya eski suçlarının affolunduğu anlatıldıktan sonra tasarruf ettiği malikâne hisseleri ile çiftliklerinin zaptı dilekçesinin bir suretinin gönderilmesinin sağlanmasıydı. Muhtemelen bir an önce malikâne hisseleri ve çiftliklerle ilgili belgeler Yılanlı Musa’nın üzerinden alınıp, bir başkasına iltizam edilecekti. Böylece Yılanlı Musa’nın kontrol ettiği mali kaynak yeniden devletin kontrolüne geçmiş olacaktı. Haseki Ağa, Yılanlı Musa’nın ailesiyle birlikte uygun bir iskeleden bir gemiye bindirilerek Rumeli’ye geldiği yere gönderilmesi vazifesini de ifa etmekle yükümlüydü.75
Yılanlı Musa’nın Rumeli taraflarına sürgün kararı çıkmış olmasına rağmen ne sebepledir bilinmez uygulanmamıştır. Bu defa Anadolu valisi Abdi Paşa’ya evâhir-i Zi’l- ka’de 1181/13 Nisan 1768’de yazılan hükümde belirtildiği üzere Yılanlı Musa, Kütahya’da ikamete mecbur edilmiştir. Sürgün yeri değiştirilmiş, sürgün kararı bir nevi Anadolu Beylerbeyi’nin oturduğu merkez olan Kütahya’ya gerçekleştirilmiştir. Rumeli taraflarına sürüldüğü taktirde belki memleketine gelemeyecekti ancak eşkıyalık faaliyetlerini o bölgede de sürdürme ihtimali vardı. Kütahya’ya sürgün edilmekle Yılanlı Musa’nın bir şekilde Anadolu Beylerbeyi’nin kontrolü altında tutulmasının hedeflendiği kuvvetle muhtemeldi. Ne yazık ki Yılanlı Musa, memleketiyle olan bağlarını burada da koparmamıştı. Hamid sancağı ile ilgili işlere müdahale etmeye ve halka baskı yapmaya devam etmişti. Hamid sancağı ile alakasını kesmemek için bölgeye oğlu Hasan’ı göndermişti. Yılanlı Musa, her şeye rağmen Hamid bölgesi için bir tehdit unsuru olmaya devam etmekteydi. Musa’nın oğlu Hasan, yetmiş seksen kadar adam ile Eğirdir yöresine gelmişti. Hasan’ın, babasının da düşmanlığı ve kışkırtması nedeniyle Eğirdir’de, göçebe takımıyla anlaşıp, fakir fukaraya zulüm ve düşmanlık ettiği halk tarafından merkeze şikayet edilmişti. Bu durum “… Kütahya’da ikâmet itmeyub oğlunu ahâlînin üzerine tasallut ve göçebe tâifesini tahrik ve taaddî itdirmesi…”76 şeklinde dile getirilmişti.
75
Musa’nın bölgede verdiği zarar ve yaptığı eşkıyalığın önüne bu sürgün kararıyla geçilmek istenmişti. Bu karar, sorun çıkaran ailelerin uzak noktalara sürülerek orada iskân edilmesiyle bir nevi uslandırılması çabasıydı. Aynı zamanda çatışmadan ziyade büyüklük sıfatıyla payitaht’ın affederek birleştirici, bütünleştirici rolünü oynamasından öteye bir şey değildi. BOA, MHM.d 165, s. 191-1. hk.
76
Oysaki Yılanlı Musa, oturduğu yerde kendi halinde olduğunu Abdi Paşa’ya bildirmekteydi. Kendisiyle birlikte evlatları da, affediliş şartlarına göre Kütahya’da ikamet etmek zorundaydı. Bir defa Yılanlı Musa, oğlu Hasan’ı Eğridir’e gönderip, bölgedeki göçebe takımını kışkırtmakla affediliş şartlarını ihlâl etmişti. Bu sırada çıkarlar neticesinde bölgedeki ilişkilerde değişkenlik göstermektedir. Musa, daha önce bölgedeki aşiretlerle olan husumeti sonucu asi ilan edilmişken bu defa kendisi bizzat aşiretleri bölge halkı üzerine tahrik ettirmekteydi. Abdi Paşa, Yılanlı Musa’nın oğlu Hasan’ı yakalayarak, Eğridir’den çıkarıp, Kütahya’ya, babasının yanına getirerek burada tutmakla görevlendirilmişti. Bu sebeple Musa’nın tutuklanması gerektiği gibi; eğer bundan sonra bu türden durumlar ortaya çıkar ve Kütahya’dan firar edip bölge halkına düşmanlığa devam ederler ise cezalarının uygulanarak ortadan kaldırılacaklarının ayrıca Musa’ya anlatılması emredilmişti.77
Yılanlı Musa, Kütahya’da sürgünde iken Abdi Paşa’ya müracaat etmiş, Hamid sancağı ahalisinden bazı kimselerde alacağı olduğunu ve bu alacaklarının tahsil edilmesini istemiştir. Bu durum Musa’nın bölge halkına borç vermekle yerel güçlerin izlemiş olduğu borçlandırma politikasının sonucu olabileceği gibi voyvodalığı ve mütesellimliği döneminden kalan alacağı olma ihtimalini de kuvvetlendirmektedir. Abdi Paşa, alacak meselesini İstanbul’a bildirdiği zaman merkezden, Musa’nın alacağının hukuk üzere tahsili emredilmiştir. Musa’nın alacağının tahsil edilmesini istediği sırada ayrıca belirttiğine göre halk, “Yılanlı Musa nasıl olsa affedilmedi” diyerek borçlarını ödememişlerdir. Musa, sürgün edildiği dönemde de bölgedeki alacaklarını tahsil düşüncesiyle bölge halkına baskı yapmış, bölge üzerindeki nüfuzunu sürdürmek istemiştir. Eğirdir halkının daha önce Musa’nın oğulları ve uşaklarıyla birlikte bölgeye sokulmaması karşılığında 200.000 kuruşu devlete vermeye hazır olduklarını bildirmeleri göz önünde bulundurulursa bölge halkının Yılanlı Musa’ya bir hayli borçlarının olduğu da kuvvetle muhtemeldi.78
Hamid ve Teke mutasarrıfı Ahmet Paşa ile Isparta kadısı’na Cemaziyelahir 1181/Kasım 1767’de gönderilen hükümde Yılanlı Musa’nın Isparta’da oturan ekmekçi esnafından ve gayrimüslimlerden senetli ve defterde kayıtlı alacağı olduğu bu nedenle tahsil edilmesi gerektiği bildirilmişti. Borçlular ise Musa’ya olan borçlarını yalandan bahanelerle
77
“…Senki vezir müşâr ileyhsin merkum Yılanlı Hacı Musa’nın oğlu mezbur Hasan’ı Eğirdir’den kaldırub
Kütahya’ya ihzar ve babası yanında tevkif ve fî-mâba’d bu güne taaddîye bâis olacak harekette bulunmamak ve kendü haliyle Kütahya’dan firar eylememek hususlarını mezbur Musa’ya hükm-ü tenbiy…” Aynı Belge
78
Börekçi, M. Ç., a.g.t., s. 36. Ayrıca devlete verilmek istenen miktar hakkında bkz. BOA, MHM.d 165, s. 191- 2. hk., IŞS 175, s. 53.
erteleyip, ödememişlerdi. Hamid ve Teke mutasarrıfı Ahmet Paşa’nın tayin edeceği mübaşir vasıtasıyla hukuk kuralları çerçevesinde, Musa’nın alacağı’nın tahsil edilmesi bildirilmişti. Bu belgede dikkat çeken durum devletin Yılanlı Musa’ya yaklaşımında ki politikanın yavaş yavaş değişime uğrayıp, yumuşamış olmasıydı. Daha önce Musa hakkında kullanılan asi, eşkıya gibi kavramlar artık kullanılmamaktaydı.79
Çelik Mehmet Paşa’nın Adana mutasarrıfı olan oğlu Ahmet Paşa tarafından kaleme alınan 28 Safer 1183/3 Temmuz 1769 tarihli mektup, Hamid sancağında bulunan kadı, naip, mütesellim, âyân, subay, iş erleri ve bütün ahaliye hitaben yazılmıştı. Yılanlıoğulları ile Çelikpaşaların akraba olmaları nedeniyle Ahmet Paşa tarafından yazılan mektubun Yılanlı Musa’yı korumak düşüncesiyle yazıldığı ihtimal dahilindeydi. Bu mektubun içeriğine bakıldığı zaman Hamid sancağı kazaları halkından bazı kişiler, Yılanlı Musa’nın sürgün edildiği yere, Kütahya’ya, yanına gidip Yılanlı Musa’yı tahrik ettikleri anlaşılmaktadır. Bu durum mektupta “…Liva-i mezkûr kazaları ahâlîlerinden bazı müfsidler Yılanlı El-hâc Musa Ağa’nın yanına varub ağa-yı merkumu tahrik ve iğfale ihtilâl-i nizâm-ı memlekete bâdî olanlar malûmunuz olub…”80 şeklinde dile getirilmiştir. Yılanlı Musa’yı aldatıp, yanlış iş yapmaya sevk edenler memleket içerisinde karışıklığa ve düzensizliğe sebep olmaktadırlar. Bundan sonra Yılanlı Musa’nın yanına hiç kimsenin gitmemesi bildirilmiştir. Bu konuda gerekli tembih yapılmış, giden olursa Hamid mütesellimine teslim edilmesi emredilmiştir. Eğer bu hususta en ufak bir müsamaha gösterilir ise şiddetli cezaya çarptırılacağı kesin bir dille ifade edilmiştir.81