Yüksek Denetim Kurumlarının ÇeĢitli Hükümet

Günümüzde hükümet sistemleri, anayasa hukuku alanındaki yazarlara göre, kuvvetler birliği ve kuvvetler ayrılığı sistemleri olarak ikiye ayrılmaktadır. Kuvvetler birliği sistemleri de ikiye ayrılmaktadır. Bunlar yürütmede veya yasamada birleĢtiği sistemlerdir. Yürütmede birleĢtiği sistemler diktatörlük veya monarĢi ise, yasamada birleĢtiği sisteme “meclis hükümeti sistemi” denmektedir. Bununla birlikte, kuvvetler ayrılığı sistemleri genel olarak kendi içinde sert ve yumuĢak olarak ikiye ayrılmakta olup sert kuvvetler ayrılığı sistemine “başkanlık sistemi”, yumuĢak kuvvetler ayrılığı

487 _{T.C. Anayasası (1982), m. 160, T.C. Resmi Gazete (09.11.1982), S. 17863 (Mükerrer).} 488 _{T.C. SayıĢtay Kanunu (03.10.2010), m. 3., m. 35, b. c).}

109

sistemine ise “parlamenter sistem” denilmektedir.490 Ayrıca, baĢkanlık ve parlamenter öğelerini aynı zamanda uygulayan bir rejim“yarı başkanlık” sistemi olarak bilinmektedir.491

Bununla beraber, kuvvetler ayrılığı kuramına göre, devletin üç temel iĢlevi (yasama, yürütme, yargı) farklı organlar arasında paylaĢtırılmakta ve böylece siyasal iktidar sınırlandırılmaktadır. Aynı zamanda, erkler ayrılığının demokrasinin temellerinden biri olduğuna iĢaret edilmelidir.492

Ayrıca, günümüzdeki devletleri Ģekillerine göre üniter, konfederasyon, federasyon veya siyasal rejimine göre liberal, sosyalıst, faĢist devlet olarak da ayırabiliriz.493

2.7.2.1. Demokratik Ülkelerdeki Yüksek Denetim Kurumları

Tarihsel süreçte demokrasi ile denetim birbiriyle sıkı iliĢkili olup geliĢmiĢtir. Demokrasi olgusunun geliĢmesiyle birlikte denetim duygusu da, halkın kamusal alanda denetim istemlerinin bir sonucu olarak yer almıĢtır. Demokrasi için iktidarın denetlenebilirliği temel koĢullardan biri olduğundan, etkin ve sağlıklı bir denetim

490

Kemal Gözler, Anayasa Hukukunun Genel Esasları, 2. Baskı, Bursa, Ekin Basım Yayın

Dağıtım, 2011, s. 223.

491 _{Ayrıntılı bilgi için bkz. Kaboğlu, a.g.e., s. 137-140; Ayrıca, kuvvetler birliği ve kuvvetler ayrılığı} sistemleri ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Kemal Gözler, Anayasa Hukukuna GiriĢ, 14. Baskı, Bursa, Ekin Basım Yayın Dağıtım, 2009, s. 82-109; Gözler (2011), a.g.e., s. 217-257; Parlamenter, baĢkanlık ve yarı baĢkanlık sistemlerine iliĢkin ayrıntılı bilgi için bkz. Mehmet

Gökhan Genel, “Türkiye Basınında Başkanlık Sistemi Tartışmaları: Köşe Yazarları Özelinde

Bir Araştırma”, Academic Journal of Information Technology, C. 6, S. 19, 2015, s. 60-65;

Vildan Ġyigüngör, “Küreselleşme ve Yürütmenin Güçlendirilmesi: Siyasal Sistem

Tartışmaları”, Ġstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, S. 26, 2002, s. 86-100;

ArıbaĢ ve ġimĢek, a.g.e., s. 240-250. 492 _{Kaboğlu, a.g.e., s. 108.}

493 _{Ayrıntılı bilgi için bkz. Gözler (2011), a.g.e., s. 184-216; Kaboğlu, a.g.e., s. 92-97; Andrew} Vincent, Modern Politik Ġdeolojiler, (Çeviren: Arzu Tüfekçi), Ġstanbul, Paradigma Yayıncılık,

2006, s. 33-84, 131-175, 219-269; ArıbaĢ ve ġimĢek, a.g.e., s. 123-124; Ali Öztekin, Siyaset

Bilimine GiriĢ, 3. Baskı, Ankara, Siyasal Kitapevi, 2001, s. 35-39; Davut AteĢ, Demokratik Siyaset, Bursa, Dora Basım Yayın Dağıtım, 2015, s. 111-179; Michael Mann, FaĢistler

(Çeviren: UlaĢ Bayraktar), Ġstanbul, ĠletiĢim Yayınları, 2015, s. 13-79; Ayferi Göze, Siyasal

DüĢünceler ve Yönetimler, Ġstanbul, Beta Basım Yayım Dağıtım, 2011, s. 258-389; Cahit TALAS, “Sosyal Haklar ve Türk Anayasalarında Sosyal Hakların Evrimi”, TODAĠE, Ġnsan Hakları Yıllığı Dergisi, S. 3-4/1, 1982, s. 44-45.

110

için de en uygun ortamı demokrasi sağlamıĢtır. Diğer ifadeyle, denetim ile demokrasi arasında bir tür karĢılıklı bağımlılık iliĢkisi bulunmaktadır.494

ÇağdaĢ demokratik ülkelerdeki Yüksek Denetim Kurumları, bulundukları ülkeleri: ister baĢkanlık, yarı baĢkanlık veya parlamenter sistemlerini uygulasın; isterse üniter, konfederasyon, federasyon ya da monarĢi veya cumhuriyet Ģeklinde biçimlensin devlet kaynaklarının doğru, dürüst, verimli, etkin ve tutumlu kullanılmasında hayati öneme sahiptir. Çünkü demokrasiyi iĢleten ülkelerdeki SayıĢtaylar çoğunlukla bağımsız olarak yüksek denetim görevlerini düzenlemektedirler. Örneğin, parlamenter monarĢi rejimini uygulayan ve üniter devlet olarak bilinen Büyük Britanya ve Kuzey Ġrlanda BirleĢik Krallığı’ndaki SayıĢtay (National Audit Office - NAO) yüksek denetim iĢlevini bağımsız olarak yürütür ve ülke parlamentosu ile yakın iliĢkilidir.495

Öte yandan, üniter devlet olarak bilinen ve parlamenter rejimini uygulayan Polonya Cumhuriyeti’ndeki SayıĢtay (Supreme Audit Office) bağımsız, tarafsız ve mesleki ehliyeti haiz bir kurum olarak denetim faaliyetini Parlamento adına yürütmektedir.496

Bununla birlikte, federal bir ülke olarak ve baĢkanlık sistemini benimsemiĢ olan Amerika BirleĢik Devletleri’ndeki SayıĢtay (GAO) yasamanın teĢkilat yapısı altında yer almasına rağmen denetim faaliyetlerinde bağımsızdır. GAO’nun temel iĢlevi, yasamanın yardımcı denetim ve danıĢma organı olarak faaliyette bulunmaktır.497

Ayrıca, demokratik ülkelerin pek çok Yüksek Denetim Kurumları yasama organlarından gelen talepleri karĢılamakla yükümlüdür. Ancak, Parlamento ve Yüksek Denetim Kurumları arasındaki bu iliĢkiler bir ast üst iliĢkisi niteliğinde değildir, sınırları önceden anayasa ve kanunlarla tespit edilen karĢılıklı idari iĢlem niteliğinde olduğuna iĢaret edilmesi gerekir. SayıĢtaylar tarafından hazırlanan yıllık raporlar genellikle yürütmeye (denetlenen kuruma) ve ilgili komisyon aracılığıyla yasamaya sunulur. Aynı zamanda, SayıĢtaylar raporlarını medya kanalıyla kamuoyuna açıklarlar. Örneğin, bu tür iĢlemler, Büyük Britanya ve Kuzey Ġrlanda

494 _{Köse (1999), a.g.m., s. 62.}

495 _{Ayrıntılı bilgi için bkz. Köse (2007), a.g.e., s. 148-155.}

496 _{SayıĢtay BaĢkanlığı, “Polonya Sayıştayı Denetim Standartları”, (Çeviren: Baran Özeren),} SayıĢtay Yayınları, AraĢtırma/Ġnceleme/Çeviri Dizisi, 2004, s. 3.

111

BirleĢik Krallığı, Danimarka, Norveç, Fransız, Almanya ve Ġspanya SayıĢtayları tarafından yürütülmektedir.498

2.7.2.2. Demokratik Olmayan Ülkelerdeki Yüksek Denetim Kurumları

Anti-demokratik rejimler arasında hiç Ģüphesiz mutlak monarĢi ve diktatörlük sistemleri sayılmaktadır. Mutlak monarĢi rejiminin uygulandığı ülkelerde yasama, yürütme ve hatta yargı kuvvetleri devlet baĢkanının elinde toplanmaktadır. Dolayısıyla, bu sistemin uygulandığı ülkelerde baĢkan kanun koymakta, kanunları uygulamakta ve ortaya çıkan uyuĢmazlıkları çözmektedir. Günümüzde bu tür rejimler az sayıdadır.499

Diktatörlük rejimi mutlak monarĢiye benzemektedir, çünkü yasama, yürütme ve bazen yargı erkleri tek bir kiĢinin veya grubun elinde toplanır. Bu anti-demokratik rejimi uygulayan ülkeler bazen kendilerinin demokratik olduğunu iddia ederler ve bunu kanıtlamak amacıyla düzmece seçimler ve halkoylamaları düzenlerler. Ancak, düzenlenen seçimlerden ve halkoylamalarından devamlı olarak iktidardaki kiĢi veya grup galip çıkar. Diktatörlük rejimi genel olarak totaliter500

ve otoriter diktatörlük501 olarak ikiye ayrılmaktadır.502

Dünya genelinde özellikle azgeliĢmiĢ veya geliĢme yolundaki ülkelerin çoğunluğundaki rejimlerin karakteri otoriterliktir. Bugün dünyada otoriter ülke olarak sayılan, yani anti-demokratik ülke olarak bilinen birçok ülke bulunmaktadır. Bunlardan bazıları Rusya Federasyonu, Kazakistan, Azerbaycan, Özbekistan, Türkmenistan, Beyaz Rusya, Çin, Tacikistan ve Kuzey Kore ülkeleridir.503

498 _{Bu hususta ayrıntılı bilgi için bkz. Avcı, a.g.e., s. 93-94, 139, 153-154, 164-165, 179-180, 215;}

Köse (2007), a.g.e., s. 126, 151-152, 161; Dağlıoğlu ġanlı ve Çiçek, a.g.m., s. 17-18. 499 _{Gözler (2009), a.g.e., s. 85-86.}

500 _{Totaliter diktatörlükle ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Halis Çetin, “Totalitarizm: İdeolojik}

Kökenleri ve Toplumsal İnşa Araçları”, Cumhuriyet Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi

Sosyal Bilimler Dergisi, C. 26, S. 1, 2002, s. 15-41; Öztekin, a.g.e., s. 93; Raymond Aron, Demokrasi ve Totalitarizm, (Çeviren: Vahdi Hatay), Ġstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1976, s.

282-300; AteĢ, a.g.e., s. 174-176; Atilla Yayla, Liberal BakıĢlar, 4. Baskı, Ġstanbul, Profil Yayıncılık, 2014, s. 9-43.

501 _{Otoriter diktatörlükle ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. AteĢ, a.g.e., s. 172-174; Öztekin, a.g.e., s. 93.} 502 _{Gözler (2009), a.g.e., s. 86.}

503 _{AteĢ, a.g.e., s. 172; Democracy Index 2017, http://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-}

438/images/Democracy_Index_2017.pdf (E.T. 24.06.2018); Bu konuda farklı görüĢ ve ayrıntılı

112

Bu ülkelerdeki Yüksek Denetim Kurumları yukarıda da belirlendiği gibi genellikle ülkenin en üst yöneticisine doğrudan veya dolaylı olarak bağlıdırlar. Dolayısıyla yeteri kadar bağımsız değil ve böylelikle üstlendikleri görevlerini gerektiği kadar etkin yürütememektedirler. Örneğin, Kazakistan SayıĢtayı doğrudan CumhurbaĢkanı’na bağlıdır. SayıĢtay baĢkanı ise yerli mevzuata göre direk CumhurbaĢkanı tarafından atanmaktadır.504 _{Beyaz Rusya Anayasası’nın} maddelerinden de SayıĢtayın tamamen CumhurbaĢkanı’na bağımlı olduğu görülmektedir.505

Öte yandan, Rusya Federasyonu ve Tacikistan ülkelerinin SayıĢtay baĢkanları CumhurbaĢkanı’nın önerisi üzerine yasama organı tarafından tayin edilmekte ve görevlerine son verilmektedir.506 Böylece, yukarıda gösterilen diktatör ülkelerin cumhurbaĢkanlarına SayıĢtay faaliyetleri ile ilgili geniĢ yetkiler verilmesinden dolayı, Yüksek Denetim Kurumları iĢlevlerini gerekli düzeyde açık, objektif ve bağımsız olarak yürütememektedirler.