KORUMADAKĠ ROLÜ
BirleĢmiĢ Milletler Genel Kurulu tarafından 16 Aralık 1966 yılında kabul edilen ve 3 Ocak 1976 yılında yürürlüğe giren Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası SözleĢmesi’ne göre sosyal haklar arasında Ģu haklar yer almaktadır: Adil ve uygun iĢte çalıĢma hakkı; Sendikal haklar; Sosyal güvenlik hakkı; Ailenin, anneliğin, çocukların ve gençlerin korunması; YaĢam standardı hakkı; Eğitim hakkı; Sağlık standardı hakkı; Zorunlu ilköğretimi sağlama yükümlülüğü; Kültürel yaĢama katılma hakkı.547
Ayrıca, belirtilen sosyal hakların korunması ile ilgili maddeler BirleĢmiĢ Milletler tarafından 10 Aralık 1948 yılında ilan edilen Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi548 ve 16 Aralık 1966 yılında kabul edilen KiĢisel ve Siyasal Haklar Uluslararası SözleĢmesini de içermektedir.549
Ancak önemle belirtilmesi gerekir ki, sosyal haklar tüm insan hakları gibi dinamik bir özellik taşıdığından sayılarının zamanla artması mümkündür. Böyle olmakla beraber, günümüzde çoğu anayasa ve uluslararası belgelerin içerdiği ve güvence altına aldığı sosyal haklar şöyle sıralanabilir: Çalışma hakkı ile çalışma koşullarına ilişkin haklar; Eşit işe eşit ücret hakkını da içeren adil ücret hakkı; Sosyal güvenlik hakkı; Sendika hakkı; Toplu sözleşme hakkı; Grev hakkı; Sağlık hakkı; Eğitim hakkı; Beslenme hakkı; Konut hakkı; Ailenin, ana ve çocuğun korunması hakkı; Yaşlıların korunması hakkı; Engellerin korunması hakkı; Gençlerin korunması
546 Kubalı (2007), a.g.m., s. 115.
547 Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası SözleĢmesi (16.12.1966), S. 2200 A (XXI), http://www.unicankara.org.tr/doc_pdf/metin134.pdf (E.T. 26.06.2018).
548 Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi (10.12.1948)
S. 217A (III),
http://www.ombudsman.gov.tr/contents/files/688B1--Insan-Haklari-Evrensel-Beyannamesi.pdf (E.T. 26.06.2018).
549 KiĢisel ve Siyasal Haklar Uluslararası SözleĢmesi (16.12.1966) S. 2200 A (XXI), https://www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhaklari/pdf01/53-73.pdf (E.T. 26.06.2018).
121
hakkı; Göçmen işçilerin korunması hakkı; Sosyal refah hizmetlerinden yararlanma hakkı; Toplumsal dışlanma ve yoksulluğa karşı korunma hakkı.550
Bununla birlikte, bilimsel literatürde sosyal haklar kavramına ilişkin birçok tanım verilmiştir.551 Örneğin, TALAS sosyal hakları “ekonomik bakımdan zayıf ve
güçsüz olanların ve özellikle işçilerin haklarının ve çıkarlarının korunması, geliştirilmesi ve emek ile ana mal arasındaki ilişkilerde bir güç dengesi kurulması için devletin gerçekleştirme sorumluluğunu üstlendiği ekonomik ve sosyal nitelikli ve özgürlükçü önlemlerin bütünüdür”olarak tanımlamıştır.552 GÖZE ise, sosyal hakları kişi açısından şöyle tanımlamaktadır: “Toplumda sosyal ve ekonomik yönden güçsüz
ve korunmaya muhtaç durumda olanları, yani çalışanları, kadını, çocuğu ve aile kurumunu koruyan haklardır”.553 Öte yandan TANÖR’e göre “sosyal haklar asıl
olarak sosyal adaleti sağlamak, sosyal eşitsizlikleri azaltmak, toplum içinde ekonomik bakımdan zayıf olanları korumak amacına yönelmiş haklardır”.554
Sosyal hakların tarihsel geliĢim sürecine bakıldığında, 1776 Amerika BirleĢik Devletleri ve 1789 Fransız Bildirgeleri’ne555
kadar dayandığını görmekteyiz.556 Özellikle, Fransız Ulusal Meclisi tarafından 26 Ağustos 1789 yılında kabul edilen Ġnsan ve YurttaĢ Hakları Bildirisi özgürlük, mülkiyet, güvenlik ve baskıya karĢı direnme haklarını içermekte ve evrensellik iddiasını taĢımaktaydı.557
Ayrıca, bu bildiri düĢünsel dayanakları itibarıyla doğal hukuk doktrinine bağlanmaktaydı.558
19. yüzyılın ilk yarısından baĢlayarak ortaya çıkan mücadelede siyasal ve ekonomik talepler öne çıkmıĢtır. Bunların arasında seçme, seçilme ve örgütlenme hakları, çalıĢma koĢullarının düzeltilmesi, iĢ olanaklarının yaratılması, sosyal güvenliğin sağlanması gibi konular olmuĢtur. Verilen mücadeleler sonucunda, insan
550 Nihat Bulut, Sanayi Devriminden KüreselleĢmeye Sosyal Haklar, Ġstanbul, On Ġki Levha Yayıncılık, 2009, s. 72-73.
551 Sosyal haklar kavramına iliĢkin farklı görüĢler için bkz. Göze, a.g.e., s. 403-405; Z. Gönül Balkır, Türk Anayasa Yargısında Sosyal Hakların Korunması, Ankara, Kuban Matbaacılık,
Kocaeli Üniversitesi Yayınları, No: 335, 2009, s. 90-93; Bulut, a.g.e., s. 60-66. 552
Talas, a.g.m., s. 43. 553 Göze, a.g.e., s. 406.
554 Abdulkadir ġenkal, Mahmut Doğan, “Sosyal Politika ve Sosyal Haklar; Vatandaşlık
Haklarının Yeniden Kavramllaştırılması Arayışı”, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 9, S. 17, 2012, s. 66; Bülent Tanör, Anayasa Hukukunda Sosyal Haklar, Ġstanbul, May Yayınları, 1978, s. 92 (Aktaran: ġenkal ve Doğan, a.g.m.).
555 Bkz. Göze, a.g.e., s. 513-516, 579-592.
556 Balkır, a.g.e., s. 94. 557 Göze, a.g.e., s. 585-586. 558
122
hakları konusunda önemli geliĢme sağlanmıĢ ve toplumun yoksul kesimlerinin insan haklarından tam olarak yararlanmalarını temin eden bir takım kamusal hizmetler hak olarak kabul edilmiĢtir.559
Sosyal hakların ülke anayasalarına yansıması çoğunlukla Birinci Dünya SavaĢı sonlarına rastlamıĢtır.560
Örneğin, 1917 tarihli Meksika anayasası tarafından iĢverene çalıĢtırdığı iĢçilere sağlık koĢullarına uygun ve kullanıĢlı meskenler sağlama borcu yüklenmiĢtir. Bu arada, Estonya (1920), Yugoslavya (1921), Polonya (1921), Romanya (1923) ve Ġspanya (1931) anayasaları da bir takım sosyal hakları içermiĢtir.561
Ġkinci Dünya SavaĢı sonrasında batı demokrasilerde yapılan yeni anayasalarda sosyal haklara ayrıntılı ve geniĢ yer verilmiĢtir. Bu dönemde çeĢitli ülkeler tarafından kabul edilen anayasaları devletin tüm yurttaĢlarının beden ve ruh sağlığı içinde ve insan onuruna yaraĢır biçimde yaĢamalarını sağlamakla yükümlü hükmüne yer vermiĢtir. Örneğin, Fransız (1946), Alman (1949) ve Ġtalyan (1947) anayasaları bu konuda hükümleri içermiĢtir.562
Ayrıca, Ġkinci Dünya SavaĢı’ndan sonra kurulan BirleĢmiĢ Milletler Örgütü çerçevesinde sosyal haklar konusunda önemli birtakım uluslararası sözleĢmeler imzalanmıĢtır. Bunların arasıda en önemlilelri, yukarıda da belirtildiği gibi; Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi; Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası SözleĢmesi; KiĢisel ve Siyasal Haklar Uluslararası SözleĢmesi’dir. Bununla birlikte, uluslararası düzeyde sosyal hakların korunmasında Kadınlara KarĢı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi SözleĢmesi563
ile Çocuk Hakları SözleĢmesi564
de önemli yer almaktadır.565
Ayrıca, 20. yüzyılın ikinci yarısında uluslararası ve bölgesel düzeyde sosyal hakların korunmasına iliĢkin bir çok kurum ve kuruluĢlar oluĢturulmuĢtur.566 Bunlardan en önemlilerinden biri BirleĢmiĢ Milletler Örgütü içinde yer alan
559 Bulut, a.g.e., s. 30; Göze, a.g.e., s. 394-395. 560 Talas, a.g.m., s. 46.
561 Göze, a.g.e., s. 395. 562 Göze, a.g.e., s. 399.
563 Kadınlara KarĢı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi SözleĢmesi (18.12.1979) S. 34/180, https://www.tbmm.gov.tr/komisyon/kefe/docs/cedaw.pdf (E.T. 26.06.2018).
564 Çocuk Hakları SözleĢmesi (20.11.1989), S. 44/25,
http://www.ombudsman.gov.tr/contents/files/20512--Cocuk-Haklarina-Dair-Sozlesme.pdf (E.T. 26.06.2018).
565 Bulut, a.g.e., s. 79; Ayrıntılı bilgi için ayrıca bkz. Mesut Gülmez, BirleĢmiĢ Milletler Sisteminde Ġnsan Haklarının Korunması, Ankara, ġen Matbaa, 2004, s. 200-324.
566 Sosyal hakların evrensel ve bölgesel düzeyde korunması ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Bulut, a.g.e., s. 77-86.
123
Ekonomik ve Sosyal Konsey. Bu organ ekonomik, sosyal, eğitsel, kültürel, genel sağlık ve diğer konularda inceleme ve raporlar gerçekleĢtirir ve tavsiyelerde bulunur.567
Günümüzde yurttaĢların sosyal haklarının korunmasında Yüksek Denetim Kurumları da önemli rol oynamaktadırlar. Örneğin, ulusal düzeyde her ülke sosyal haklar kapsamında yürütmenin bünyesinde çeĢitli organlara yer vermekte ve bu organlar tarafından yurttaĢlara birçok hizmet verilmektedir. Örneğin T.C. Hükümeti’nin bünyesinde yer alan Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı ile Sosyal Güvenlik Kurumu gösterilebilir.568
Belirtilen organlar dahil, bünyesinde çeĢitli organlara yer veren yürütme, yukarıda da belirlendiği gibi, devlet kaynaklarının kullanımında ve yükümlülüklerini yerine getirmede, Parlamentoya karĢı hesap vermekle yükümlüdür. Bu karĢılıklı iliĢkide yüksek denetim sistemi ise hesap verebilirliği güçlendirecek temel mekanizma olarak sayılmaktadır.569
Böyle olmakla beraber, dünya genelinde insanların sosyal güvenlik, çalıĢma, sağlık, emeklilik gibi sosyal ihtiyaçlarını karĢılamak amacıyla kurulan sosyal kamu kurumlarının sosyal güvenliğe ve istihdama iliĢkin kurumlar olarak örgütlenmelerine rağmen devlet bütçesinden yardım almaları için SayıĢtayların denetim kapsamına girmektedirler. Örneğin, Norveç, Fransa, Almanya ve Ġspanya SayıĢtayları tarafından bu kurumlar denetlenebilmektedir.570
Ayrıca, sosyal haklar konusuna iliĢkin dünyada bir çok ülkelerin Yüksek Denetim Kurumlarına anayasa ve kanunlarla, yürütme tarafından gerçekleĢtirilen sosyal ve diğer çeĢitli devlet programlarını değerlendirme yetkisi verilmiĢtir. Değerlendirme sonucunda veya bütçenin oluĢturulması aĢamasında devlet programlarının performanslarını yükseltme amacıyla, SayıĢtaylar tavsiye verme veya görüĢ bildirme yetkilerine sahiptir. Sözü edilen yetkilere sahip olan Yüksek Denetim Kurumlardan bazıları ABD, Avustralya, Danimarka, Fransa, Almanya ve Belçika SayıĢtaylarıdır.571
567 Gülmez, a.g.e., s. 5-6; BirleĢmiĢ Milletler Örgütü, https://www.un.org/ecosoc/en (E.T.
26.06.2018). 568
Bkz. Aile ve Sosyal Politakalar Bakanlığı, http://www.aile.gov.tr (E.T. 26.06.2018); Sosyal
Güvenlik Kurumu Kanunu (16.05.2006) S. 5502, m. 3, Resmi Gazete (20.05.2006), S. 26173. 569 Köse (2007), a.g.e., s. 94; BaĢ, a.g.m., s. 410.
570 Avcı, a.g.e., s. 71, 158, 161, 165, 175, 215.
124
Böylece, Yüksek Denetim Kurumlarının yürütme tarafından verilen hizmetlerin etkin, ekonomik ve verimli bir Ģekilde sunulup sunulmadığının üzerinde denetim faaliyeti, yurttaĢların sosyal hakları kullanımı açısından büyük önem taĢımakta572
ve hatta devletin sosyal haklar politikasının geliĢmesine katkı sağlamaktadır.
125
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
3. KARġILAġTIRMALI HUKUK DÜZENLERĠNDE YÜKSEK DENETĠM SĠSTEMLERĠ
3.1. YARGI YETKĠSĠNE SAHĠP KURUL TĠPĠ SAYIġTAYLAR