YÖNETİMDE OTOMASYONUN TARİHİ GELİŞİMİ 

Karar  verme  sürecinde  üst  yönetimin  karşılaştığı  sorunlarının  çözümlenmesi için kararlara etki eden tüm koşulların ele alınması ve tüm elverişli  karar  seçeneklerinden  beklenen  sonuçların  belirlenmesi  gerekmektedir.  Bu  noktada  en  doğru  karara  ulaşabilmek  için  sorunların  sağlıklı  analizi  ve  araştırılması  için  bilimsel  yöntemler  kullanılmalıdır 427 .  Bu  süreçte  bilişim  sistemlerinin  kullanımı,  bilgilerin  sürekli  olarak  kaydedilmesini  ve  amaca  uygun  olarak  işlenmesini  ve  bunun sonucunda raporlar  hazırlanmasını  kapsamaktadır 428  ve uygulaması ilk olarak sibernetik ve yöneylem araştırmasıyla başlamıştır.  425  Halil Can, Organizasyon ve Yönetim, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1999, s. 240.  426  Peter F. Drucker, Yönetim: Görevleri, Sorumlulukları  ve Uygulamaları, Çev. Fatoş Dilber,  ODTÜ Yayını, Ankara, 1994, s. 333.  427  Ahmet Öztürk, Yöneylem Araştırması, Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa, 1997, s. 1.  428 

Ataç  Soysal,  “Tekel  İç  Mal  Sevkiyatları  Yönetim  Bilişim  Sistemi”,  Yöneylem  Araştırması 

Yönetme  sanatı  anlamında  kullanılan  Sibernetik,  13.  yüzyılda  ortaya  çıkmıştır 429 .  Amacı  çok  değişik  sorunlar  karşısında  takınılacak  tutumlar  için  çözümler  getirmek  olan  sibernetik 430 ,  canlılarla  kendi  kendini  düzenleyen  makineler  arasındaki  çalışma  benzerliklerini  araştırır,  bu  bakımdan  organize  sistemlerin davranış bilimidir. Organize sistemler aldıkları bilgi sonucunda çeşitli  hal  değişiklikleri  ile  bir  denge  durumuna  varmaya  çalışırlar.  Buna  göre  organize  sistemler kavramından anlaşılması gereken, belli bir denge durumunu elde etmek  için çalışan ve bu denge durumunu bozmaya yönelik dış etkiler karşısında kendi iç  dengesini koruyabilen çeşitli elementlerin birlikteliğidir 431 . 

13.  yüzyılda  otomatik  sistemler  üzerine  çalışan  ilk  birey  Ebu’l­İz  El­  Cezeri adlı Türk bilginidir. Bugünkü elektronik bilgi  işlemin esaslarını bulan  ise  Blaise Pascal adlı bilim adamıdır. Temelleri 13. yüzyılda atılan mekanik sistemler,  bilimsel devrimlerin başladığı 19.  yüzyılda  yerini elektronik beyinler aracılığıyla  bilgi alışverişi esasına dayanan sistemlere bırakmıştır 432 . Bu yüzyıla kadar yapılan  çalışmalar  da  sibernetiğin  kökenleri  kapsamında  incelenmekle  beraber  bu  bilimi  sibernetik  adıyla  ve  makinelerde  haberleşme  ile  kendiliğinden  yönetim  esasına  dayalı  olarak  kullanan  ilk  birey  Norbert  Wiener’dir.  Wiener’in,  İkinci  Dünya  Savaşı sırasında ortaya  koyduğu sibernetik bilimi ile bu zamana  kadar süregelen  otomatik  makineler  yapımı,  otomatik  hareketten  öte  bilgi  alışverişi  ile  kendi  kendine işlemde bulunan makineler yapımına dönüşmüştür 433 . 

Bilgi  alışverişi  yolu  ile  kendiliğinden  çalışan  sistemleri  araştıran  sibernetik bilimine en önemli katkı 19. yüzyılda Maxwell tarafından ortaya atılan  geri  merkezle  haberleşerek  yönetim  (feed­back)  durumudur.  Bu  çerçevede  sibernetik,  karşılıklı  bilgi  alışverişi  ve  kontrol  sistemi  üzerine  kurulu  bir  iletim  bilimidir 434 .

Sibernetik  bilgi  iletimine  esas  olan  bilgi  birimlerinin  neler  olduğunu  araştırıp  saptayan  ve  bu  bilgi  birimlerini  en  küçük  ölçeklere  indirerek  iletimini 

429  Ayhan Songar, Sibernetik, Yeni Asya Yayınları, İstanbul, 1991, s. 3.  430  Özer Kabaş, Tüm Çevresel Gerçekçilik, İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi Yayınları, Yayın  No 69, İstanbul, 1976, s. 37.  431  Songar, a.g.e., ss. 5­7.  432  Toygar Akman, Sibernetik Yaratıcılık, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 1984, ss. 33­36, 81­82.  433  Toygar Akman, 2000 Yılına Doğru Sibernetik, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara,  1988, ss. 37­38.  434  Akman, Siber.. a.g.e., ss. 83­104, 132.

araştıran  bir  bilim  dalı  iken  Türkçe’ye  yöneylem  araştırması  şeklinde  çevirilen  “Operational Research”, sibernetiğin saptadığı bilgi birimlerini kullanan bir bilim  dalıdır. Başka bir  ifadeyle  yöneylem araştırması incelediği uygulama modellerini  sağlıklı  bir  şekilde  saptayabilmek  için  elektronik  bilgi  işlem  sistemlerinden  yararlanır.  Sibernetik  ise  yöneylem  araştırmacısının  kullandığı  bilgi  işlem  sisteminin  yapısını hazırlar,  bilgi  iletim yollarını saptar ve bilgilerin makinelerde  kendiğiğinden kontrolü sistemini kurar 435 . 

Yöneylem  araştırmasının temel  vurgusu,  insan,  makine, para, zaman  ve  malzemeden  oluşan,  endüstriyel,  ticari,  resmi  ve  askeri  sistemlerin  yönetiminde  karşılaşılan  sorunlara  modern  bilimsel  teknikler  kullanarak  sistemin  şans  ve  risk  ölçüsünü  de  içeren  alternatif  karar,  strateji  ve  kontrol  sonuçlarını  tahmin  ve  karşılaştırmaya yarayan bilimsel bir model geliştirmektir 436 . 

Yöneylem  araştırması,  sorunun  tanımlanması,  matematiksel  model  kurulması,  modelden  çözüm  elde  edilmesi,  model  ve  çözümün  kanıtlanması  ve  çözümün  uygulanması  aşamalarından  oluşmaktadır.  Sorunun  tanımlanması  aşamasında  sorunun  kapsamının  ne  olduğu  ortaya  konmaktadır.  Sorunun  tanımının  yapılması,  karar  organı  ve  amaçlarının,  uygulanabilir  seçeneklerin  ve  ilgili  çevre  koşullarının  saptanmasını  gerektirmektedir.  Matematiksel  model  kurulması,  kontrol  edilebilen  değişkenler  ve  kontrol  edilemeyen  değişkenler  ile  etkinliğin  ve  kaynakların  değerlendirilmesinin  ardından  seçeneklerin  bir  matematiksel  model  üzerinde  denenmesi  anlamına  gelmektedir.  Modelin  kurulmasının  ardından  modelden  bir  çözüm  elde  edilmekte  ve  modelin  sistemi  temsil  edip  etmediği,  temsil  ediyorsa  ne  ölçüde  temsil  ettiği,  değişkenlerin  geçerliliği  ve  verilerin  ulaşılmak  istenen  amaçlarla  tutarlı  olup  olmadığı  belirlenerek model  ve  çözümü  kanıtlanmaktadır 437 .  Yöneylem  araştırmasının  son  aşaması çözümün uygulanması aşamasıdır. Bu safhada ayrıca geliştirilen modelin  uygulamaya rahat aktarılması için karar vericinin söz konusu modelin sağlayacağı  yararları görmesi gerekmektedir 438 .  435  Akman, a.g.e., ss. 133­136.  436 

Halim Doğrusöz, “Türkiye’de Yöneylem Araştırması”,  Yöneylem Araştırması  Bildiriler 75,  Kocaeli, 1976, s. 7. 

437 

Tortop vd, a.g.e., ss. 268­271. 

438 

Alptekin  Esin,  Yöneylem  Araştırmasında  Yararlanılan  Karar  Yöntemleri,  Gazi  Üniversitesi Yayın No: 128, Ankara, 1988, s. 8.

Karar  verme  sürecinde  alternatif  kararları,  kararın  hangi  kısıtlar  altında  verildiğini  ve  bu  alternatifleri  değerlendirmede  kullanılacak  uygun  amaç  fonksiyonunu  değerlendiren 439 yöneylem  araştırması  yöneticinin  en  etkili  kararı  vermesine  yardımcı  olur.  Bu  nedenle  yöneylem  araştırması,  sorunların  en  kısa  zamanda ve etkili bir şekilde çözümüne olanak vererek kaynak israfını önlemekte,  kamu hizmetlerinin sunulmasında nitelik ve nicelik artışı sağlamaktadır 440 . 

Yönetimde otomasyonun değinilen bu ilk örnekleri, 19. yüzyılda bilgi ve  iletişim teknolojilerinin kullanım düzeyinde meydana gelen gelişmeler sonrasında  yerini  elektronik  veri  işleyen  makinelere  bırakmıştır.  Bu  yüzyılda  söz  konusu  makineler  küreselleşmenin  de  katkılarıyla  yönetim  anlayışında  yaşanan  dönüşümler  ve  klasik  yönetim  anlayışının  yerini  stratejik  yönetime  bırakması  sonucu  giderek  karmaşıklaşan  yönetim  süreçlerini  kolaylaştırmak  amacıyla  kullanılmaya başlanmıştır. 

3.2. BİLİŞİM SİSTEMLERİNİN STRATEJİ GELİŞTİRME