Verimlilik Ölçüm Yöntemleri

Verimlilik ölçümü ve analizi, verimlilik iyileştirme sürecinde sıhhatli karar almada önem taşımakta olup, gerçekte bütün ekonomik kademelerdeki karar almada en etkin araç durumundadır. İşletmelerde verimlilik etkinliğin ve etkililiğin analizine yardımcı olması için ölçülür. Ölçüm operasyonel iyileşmeyi teşvik edebilir. Bir ölçüm sisteminin duyurulması, kurulması ve uygulanması işgücü verimliliğini, başka hiçbir örgütsel değişiklik veya yatırım yapılmadan, bazen %5 ile %10 arasında iyileştirebilir. Verimlilik göstergeleri, bir örgütsel geliştirme sürecinde teşhise yönelik çalışmalarda, darboğazları ve engelleri göstererek, gerçekçi hedefler ve kontrol noktaları oluşturulmasına yardımcı olur. Ayrıca sağlıklı bir ölçüm sistemi olmadan işçi-işveren ilişkilerinde bir iyileşme sağlanamaz veya verimlilik ücret seviyeleri ve kazanç paylaşımı politikaları arasında düzgün iletişim kurulamaz. Verimlilik göstergeleri aynı zamanda başarıya veya başarısızlığa yol açan faktörlerin ortaya çıkarılması amacıyla tasarlanmış sektörler arası karşılaştırmalar için de yararlıdır (Prokopenko ve North, 1996: 202).

Verimliliğin ölçülmesi ve analiz edilmesi, sağlıklı bir verimlilik artırma danışmanlığının temelini oluşturur. Dolayısıyla verimlilik yönetimi genelde döngüsel olarak ele alınmakta ve verimliliğin ölçülmesi ve verimlilik sorularının belirlenmesi çalışmalarını içeren adımlarla başlatılmaktadır. İşletmelerin rekabetçi gücü ellerinde bulundurmaları ve korumalarının esas anahtarı döngüsel verimlilik yönetiminin uygulanmasıyla sürekliliği sağlanan verimlilik artışlarıdır. Bununla birlikte özellikle küçük ve orta ölçekli işletmelerde verimlilik yönetiminin gereğince uygulandığı söylenemez. Bu durumda olan işletmelerde çoğunlukla gündelik sorunlara gündelik çözümler üretilmekte, sistematik ve kalıcı yaklaşımlar sergilenmektedir. Bir sorunun varlığından söz edebilmek için biri gerçek ve diğeri potansiyel veya arzulanır olmak üzere iki durum arasında fark olması ve belli kişi veya kişilerin bu farkı azaltmaya istekli olması gerekmektedir. Dolayısıyla verimlilik sorunu mutlaka olumsuz bir anlam içermeyebilir (Kubr, 2010). Örneğin; işletmenin üretim parti büyüklüklerindeki verimlilik oranları ile küçük partiler halindeki üretimin verimlilik oranları arasındaki fark anlamını içerebilir. Bu anlamda verimlilik sorunları çok farklı alanlarda ortaya çıkabilir.

Verimlilik hesaplamalarında girdinin veya çıktının fiziksel veya parasal ifade edilmesine göre; fiziksel verimlilik, parasal verimlilik, yarı parasal yarı fiziksel verimlilik hesaplamaları yapılmaktadır (Baş ve Artar, 1991: 37).

İşletmelerde yaygın olarak hesaplanan verimlilik göstergeleri şunlardır; Toplam Faktör Verimliliği

Toplam Faktör Verimliliği: Toplam Çıktı (Satış Gelirleri) / Toplam Faktör Girdi Maliyeti

Toplam faktör verimliliği değer olarak toplam çıktı ile toplam girdi maliyetinin oranlanması ile hesaplanır. Bu oranın hesaplanmasında satışların çıktıya eşit olduğu varsayılır. Eğer satışlar çıktıya eşit değilse payda da toplam girdi maliyeti yerine satılan malların maliyeti kullanılır (Akal, 1998: 302).

İş Gücü Verimliliği

İş gücü verimliliği yaygın olarak fiziksel ve parasal olmak üzere iki şekilde hesaplanmaktadır (Baş ve Artar, 1991: 37).

Fiziksel İş Gücü Verimliliği: Üretim Miktarı / Kullanılan İşçilik Süresi (saat/yıl) (Toplam Çalışan Sayısı)

Fiziksel işgücü verimliliği belli bir dönemde gerçekleşen üretim miktarı (çıktı sayısı) ile saat olarak kullanılan işçilik süresinin veya çalışan sayısının oranlanması ile bulunur.

Bu performans göstergesi ile kullanılan adam/ saat başına düşen üretim miktarı hesaplanmış olur. Ancak fiziksel işgücü verimliliği hesaplanarak yapılacak işlemler arası karşılaştırmalarda işletmelerin aynı özellikteki bir ürünü üretiyor olması gerekir. Bu noktada eş değerleme sağlanamıyorsa işgücü verimliliği karşılaştırmaları için parasal işgücü verimliliği göstergesinin hesaplanması yararlı olacaktır (Kılınç, 2001: 20).

Parasal İş Gücü Verimliliği: Üretim Değeri / Kullanılan İşçilik Süresi (saat/ yıl) (İşgücü Maliyeti) (Artar, 1992: 10).

Parasal işgücü verimliliği belli bir dönemde gerçekleşen üretimin parasal değeri ile saat cinsinden kullanılan işçilik süresinin veya o döneme ait işgücü maliyetinin oranlanması ile hesaplanır.

Makine Verimliliği

Bir üretim işletmesinde makinelerin verimliliği fiziksel ve parasal olmak üzere iki şekilde hesaplanmaktadır.

Fiziksel Makine Verimliliği: Üretim Miktarı / Kullanılan Makine Saati (saat/yıl) (Toplam Makine Sayısı) (Prokopenko, 1992: 3).

Fiziksel makine verimliliği performans göstergesi belli bir dönemde gerçekleşen üretim miktarı (çıktı sayısı) ile saat olarak kullanılan makine süresinin veya toplam makine sayısının oranlanması ile bulunur.

Fiziksel makine verimliliğinin hesaplanması ile işletmelerde kullanılan birim makine saat başına düşen üretim miktarı hesaplanmış olur. Toplam makine sayısı kullanılarak yapılan oranlamada ise verimlilik hesaplaması yapılan dönem için makine başına düşen üretim miktarı bulunur. Ancak işgücü verimliliğinde olduğu gibi, fiziksel makine verimliliği kullanılarak yapılacak işletmeler arası karşılaştırmalarda, işletmelerin aynı özellikteki bir ürünü üretiyor olması gerekmektedir. Bu kural işletmenin daha önce ve sonraki dönemlerde makine verimliliği karşılaştırmaları için gereklidir. Bunun mümkün olmadığı durumlarda parasal makine verimliliği göstergesinin hesaplanması yararlı olacaktır (Kılınç, 2001: 20).

Parasal Makine Verimliliği: Üretimin Değeri / Kullanılan Makine Saati (saat/yıl) (Makine Sayısı) (Akal, 1998: 302).

Parasal makine verimliliği belli bir dönemde gerçekleşen üretimin parasal değeri ile saat cinsinden kullanılan makine süresinin veya makine sayısının oranlanması ile bulunur.

Bu performans göstergesi ile üretimde kullanılan makine saat başına gerçekleşen üretimin değeri belirlenmiş olur. Ancak parasal makine verimliliği, parasal işgücü verimliliğinde olduğu gibi sermaye yoğunluğu farklı sektörlerdeki karşılaştırmalarda doğru sonuçlar vermeyecektir (Kılınç, 2001: 20).

Malzeme Verimliliği

Üretim işletmelerinde kullanılan malzemelerin verimliliği fiziksel ve parasal olmak üzere iki şekilde hesaplanmaktadır.

Fiziksel Malzeme Verimliliği: Üretim Miktarı / Tüketilen Ana Malzeme Miktarı (Akal, 1998: 302).

Fiziksel malzeme verimliliği performans göstergesi belli bir dönemde gerçekleşen üretim miktarı ile tüketilen ana malzeme miktarının oranlanması ile bulunur.

Parasal Malzeme Verimliliği: Üretimin Değeri / Malzeme Girdi Maliyeti (Akal, 1998: 302).

Parasal malzeme verimliliği performans göstergesi belli bir dönemde gerçekleşen üretimin parasal değeri ile bu ürünleri üretmek için kullanılan malzemenin oranlanması ile bulunur.