Araştırmanın veri toplama süreci, uygulama öncesi hazırlık ve verilerinin toplanması, uygulama süreci verilerinin toplanması ve uygulama sonrası verilerinin toplanması olmak üzere üç aşamada, toplam on dört haftalık bir zaman zarfında tamamlanmıştır. ‘‘Nitel araştırmalardaki veri toplama ve çözümleme süreçleri, gündelik davranış ve eylemlerin anlamlarını geniş açıdan inceleme mekanizmaları olarak tarif edilebileceğini’’ (Şekerci, 2015, s. 186) belirterek, nitel veri elde etme süreçlerinin uzun ve ayrıntılı işlemler içerdiğini işaret etmiştir. Patton (2014) ise araştırmalarda elde edilen nitel verilerin, okuyucuyu gözlemin gerçekleştirildiği yer ve zamana götürmesi sayesinde, araştırma ortamında olan durumları olduğu şekliyle anlayabilmemizi sağladığını belirtmiştir. Derince ve Özgen (2015), eylem araştırması süreçlerinde deney, anket, gözlem, görüşme, dokümanlar ve etnografi gibi yöntemlerle verilerin toplanabileceğini belirtmiş ayrıca bu amaç doğrultusunda daha kısa, basit ve daha az resmi veri toplama araçlarının hazırlanarak kullanılabileceğini ifade etmiştir. Araştırma verilerinin edinilmesinde, zihin haritasından, bağımsız kelime ilişkilendirme testinden, açık uçlu sorulardan oluşan anket formlarından, yarı yapılandırılmış görüşme formlarından, öğrenci ürünlerinden, yapılandırılmamış
138
gözlem kayıtlarından ve araştırmacı, öğretmen ve öğrenci günlük formlarından yararlanılmıştır. Belirtilen aşamalarda gerçekleştirilen veri toplama işlemlerine ilişkin açıklamalara, aşağıdaki bölümde ayrıntılı olarak yer verilmiştir.
3.5.1. Eğitim Öncesi Hazırlık ve Verilerinin Toplama Süreci
Araştırma verilerinin elde edilmesi sürecinin ilk aşamasında, araştırmanın gerçekleştirileceği okul belirlenmiştir. Araştırma okulu, bazı ön görüşmeler ve değerlendirmeler neticesinde Kırıkkale ili Yahşihan ilçesine bağlı bir devlet okulu olarak belirlenmiştir. Bu noktadan sonra, araştırmanın gerçekleştirileceği sınıf ve sürecin birlikte yürütüleceği sınıf öğretmeninin belirlenmesi aşamasına geçilmiştir. Okul müdürü ve müdür yardımcıları ile gerçekleştirilen görüşmeler sonrasında, dört farklı sınıf öğretmeni ile gerçekleştirilecek araştırma üzerine bir görüşme gerçekleştirilmiştir. Bu görüşmeler sonrasında gerçekleştirilen bazı değerlendirmeler neticesinde, araştırmanın birlikte yürütüleceği sınıf öğretmeni belirlenmiştir. Bu görüşme sonrasında araştırma sürecinde yer almak istediği belirten sınıf öğretmeni ile yeni bir görüşme gerçekleştirilmiştir. Bu görüşme çerçevesinde öğretmen, araştırma sürecine ilişkin ayrıntılı olarak bilgilendirilmiştir. Bu görüşmede sınıf öğretmeni, öğrencilerinin kendi haklarına ilişkin yeterli farkındalığa sahip olmadıklarını, şuana kadar bu konuda herhangi bir eğitim almadıklarını ve kendisinin de çocuk hakları konusunda ve bu konunun öğretimi noktasında herhangi bir eğitim almadığını ifade etmiştir. Okul idaresi ve sınıf öğretmeninin araştırma sürecinde yer alma konusunda ki istekli tutumları sonrasında, araştırma için gerekli olan yasal araştırma izni, 1 Eylül 2017 tarihinde Yahşihan İlçe Milli Eğitim Müdürlüğünden alınmış ve alınan izin belgesi Ek-1’de sunulmuştur. Bu çerçeve 2017-2018 eğitim-öğretim yılı güz dönemi süresince araştırmanın istenen okulda ve belirtilen kapsamda gerçekleştirilmesi müdürlükçe uygun görülmüştür. Yasal çalışma iznine ek olarak, araştırmaya katılımı kabul eden sınıf öğretmeni için araştırma hakkında bilgilendirme ve izin formu hazırlanmıştır. Öğrenci velileri de araştırmacı ve sınıf öğretmeni tarafından ilk olarak sözlü olarak bilgilendirilmiş, sonrasında velilerden veli izin formunu incelemeleri ve velisi oldukları çocukların araştırmaya katılımlarını uygun görmeleri durumunda, izin belgesini imzalamaları istenmiştir. Bütün veliler, çocuklarının araştırma sürecine katılımlarını uygun görmüş ve izin formunu imzalamışlardır. Öğretmen
139
ve velilere yönelik olarak hazırlanmış araştırma izin formları, Ek-3 ve Ek-4’te sunulmuştur.
Araştırma için gerekli izinler tamamlandıktan sonra, 4.09.2017 tarihinden itibaren öğretmen ile araştırma sürecine yönelik düzenli bilgilendirme ve değerlendirme toplantılarına başlanmıştır. Gerçekleştirilen görüşmeler neticesinde, 18.09.2017- 29.09.2017 tarihleri arasında çocukların kendi haklarına ilişkin mevcut algı ve farkındalık durumlarının belirlenmesine yönelik çalışmaların gerçekleştirilmesi uygun görülmüştür. Bu doğrultuda zihin haritası, bağımsız kelime ilişkilendirme testi ve yazma tekniği, gözlem notları ve açık uçlu sorulardan oluşan öğrenci anket formu aracılığıyla çocukların kendi haklarına yönelik algı ve farkındalık durumlarının belirlenmesine yönelik çalışmalara geçilmiştir.
İlk olarak çocuklara, çocuk hakları uyarıcı kelimesi ile hazırlanmış olan kelime ilişkilendirme testi ve yazma tekniğine ilişkin test belirli süre içerisinde uygulanmıştır. Ayrıca çocuklara, çocuk hakları anahtar kelimesi ile hazırlanmış zihin haritası formu verilmiş ve çocuklardan bu zihin haritasını ilgili anahtar sözcük ekseninde oluşturmaları istenmiştir. Son olarak çocuklara, eğitim öncesi için hazırlanmış olan, gerekli uzman görüşleri doğrultusunda ve pilot uygulama sonrasındaki çalışmalar neticesinde son haline ulaşmış açık uçlu sorulardan oluşan anket formu sunulmuş ve formda yer alan sorulara eksiksiz cevaplar vermeleri istenmiştir. Ayrıca sınıf öğretmeni ile çocuk hakları konusuna, çocuk haklarının öğretimine, eğitim unsurları açısından çocuk haklarının durumuna ve geçekleştirilen araştırmada tercih edilen öğretim yaklaşımına yönelik görüş ve değerlendirmelerinin belirlenmesi amacıyla araştırma öncesinde bir pilot çalışmada kullanılmış, uzman görüşleri alınmış ve gerekli düzenlemeler neticesinde nihai haline kavuşturulan yarı yapılandırılmış görüşme formunun kullanıldığı yaklaşık seksen beş dakika süren yüz yüze bir görüşme gerçekleştirilmiştir. Bu görüşme öncesinde, veri kaybının önlenmesine yönelik olarak ses kayıt cihazı hazır hale getirilerek kullanımına ilişkin öğretmenden izin alınmış ve görüşme kayıt altına alınmıştır. Merriam (2015), görüşme verilerinin kayıt altına alınmasında en elverişli yolun ses kayıt cihazı kullanmak olduğunu belirtmiştir. Eğitim öncesi mevcut durumun ortaya konmasına yönelik olarak gerçekleştirilen bu veri toplama işlemleri, iki hafta içerisinde tamamlanabilmiştir.
Bu doğrultuda belirlenen mevcut durum üzerine, araştırmacı ve sınıf öğretmeni tarafından değerlendirmeler gerçekleştirilmiştir. Bu değerlendirmeler sonucunda araştırmacı ve
140
öğretmen, çocukların kendi haklarına ilişkin yeterli farkındalık düzeyine ve algılara sahip olmadıkları noktasında mutabık kalmışlardır.
3.5.2. Eğitim Süreci Verilerinin Toplanması
Araştırma verilerinin edinilmesi sürecinin bir sonraki aşaması, çocukların kendi haklarına ilişkin mevcut farkındalık durumlarının ve algılarının geliştirilmesine yönelik olarak planlamış uygulama süreci içerisinde gerçekleştirilmiştir. Araştırma grubunda yer alan çocukların, kendi haklarına ilişkin mevcut algılarının belirlenmesinden sonra, çocuklara yönelik olarak çocuk hakları hikâye serisi ile 2017-2018 eğitim yılı güz dönemi içerisinde tamamlanacak bir eğitim süreci tasarlanmıştır. Araştırma verilerinin edinilmesinin bu aşamasında, yapılandırılmamış gözlem kayıtlarından, öğrenci ürünlerinden, hikâye değerlendirme formundan ve araştırmacı, öğretmen ve öğrenci günlük formlarından yararlanılmıştır.
İlk olarak bu aşamada, gözlem verilerinin edinilmesi amacıyla öğretmen ve çocuklardan kamera kaydı alınmasına ilişkin izin istenmiştir. Bu kayıtların sadece bu araştırma çerçevesinde kullanılacağı ve elde edilen kayıtların gizli tutulacağı ifade edilmiştir. Araştırmacı doğal ortam akışına müdahale etmemek amacıyla, asıl gözlem kayıtlarının alınması öncesinde sınıf içerisinde alıştırma çekimleri gerçekleştirmiş, her uygulama öncesinde sınıfta erken saatlerden itibaren bulunmuş ve kayıt işlemlerinin sınıf ortamında çocuklar açısından normalleşmesine gayret etmiştir. Araştırmacı bu noktada ayrıca, çocukların çekimlerden dolayı heyecan ve kaygı yaşamamaları gerektiği uyarısında bulunmuştur. Bu doğrultuda on hafta boyunca haftalık iki ders saati içerisinde yapılandırılmamış gözlem kayıtları elde edilmiştir ve kayıtlar her hafta yazılı hale getirilerek incelenmiştir. Araştırmacı gerçekleştirdiği gözlemler süresince, katılımcı gözlemci rolünü üstlenmiştir. Merriam (2015), katılımcı gözlemci rolünü üstlenen araştırmacının, gözlem faaliyeti gerçekleştirdiğinin grup tarafından bilindiğini ancak veri toplayıcı rolünün grubun katılımcısı olma rolünden önce geldiğini ifade etmiştir.
İkinci olarak, hikâyeler ile gerçekleştirilen ders süreçlerinde katılımcı çocukların derse, kullanılan hikâyelere ve öğrenilenlere ilişkin görüşlerinin belirlenmesi amacıyla hikâye değerlendirme formu ve konuların çocuklar tarafından daha iyi anlaşılmasına yönelik olarak, çocuk hakları hikâyelerindeki kazanımlara paralel olarak hazırlanmış ve gerçekleştirilmiş etkinlikler sonucunda oluşan öğrenci ürünlerinden yararlanılmıştır. Bu
141
doğrultuda, öğretmen tarafından ilgili çocuk hakları hikâyesi her hafta ders içerisinde düzenli olarak işlenmiş ve sonrasında araştırmacının desteği ile hikâye değerlendirme formunda yer alan sorular katılımcı çocuklar tarafından cevaplandırılmıştır. Hikâyeler ile gerçekleştirilen dersin sonrasındaki ders saatinde ise, hikâyede yer alan ilgili çocuk hakkı konusuna paralel olarak hazırlanmış etkinlikler sınıf içinde gerçekleştirilmiştir. Her hafta, çocuklar tarafından etkinlikler sonunda oluşturulan öğrenci ürünleri düzenli ve sıralı olarak istiflenmiştir.
Üçüncü olarak, araştırmacının, öğretmenin ve çocukların araştırma sürecinin niteliği, bu süreçte karşılaşılan problemler, sürece ilişkin olumlu, olumsuz duygu ve değerlendirmeler ve öneriler noktasındaki görüş ve değerlendirmelerinin belirlenmesi amacıyla günlük formlarından yararlanılmıştır. Her hafta ders sonunda, ilgili ders sürecinde gerçekleştirilen etkinliklere ilişkin günlük formları araştırmacı, öğretmen ve çocuklar tarafından düzenli olarak doldurulmuş ve haftalık olarak incelenmiştir. (05.10.2017-14.12.2017)
3.5.3. Eğitim Sonrası Verilerinin Toplanması ve Değerlendirilmesi
Araştırma sürecinde, eğitim öncesinde ve eğitim süresince elde edilen verilere ek olarak eğitim süreci sonucunda çocukların haklarına ilişkin algı ve farkındalık gelişimlerinin belirlenebilmesi amacıyla çocuklara, belirli süre içerisinde ‘‘çocuk hakları’’ uyarıcı sözcüğü ekseninde hazırlanmış bağımsız kelime ilişkilendirme testi ve yazma tekniği uygulanmıştır. Ayrıca çocuklara, çocuk hakları anahtar kelimesi ile hazırlanmış zihin haritası verilmiş ve uygulama öncesinde olduğu gibi katılımcı çocuklardan bu zihin haritasını oluşturmaları istenmiştir. Son olarak çocuklara, araştırma sürecinde öğrenilenlerin tespit edilmesi, öğrenilenlerin gündelik yaşama olası etkilerine ilişkin görüşlerin belirlenmesi, uygulama sürecindeki olumlu ve olumsuz unsurların değerlendirilmesine ve bu sürecin daha nitelikli olması konusundaki tavsiyelerin belirlenmesi amacıyla uygulama sonrasına yönelik hazırlanmış açık uçlu sorulardan oluşan form sunulmuş ve formda yer alan sorulara eksiksiz cevaplar vermeleri istenmiştir.
İkinci olarak sınıf öğretmeniyle, gerçekleştirilen uygulama sürecine ilişkin görüşlerinin belirlenmesi, bu süreç sonunda öğrenilenlerin işlevselliği ve gündelik yaşama olası etkilerine ilişkin görüşlerin tespit edilmesi, uygulama sürecinin mesleki anlamda katkı durumu ve bu sürecin daha nitelikli ve etkili olması noktasındaki önerilerin belirlenmesine yönelik görüş ve değerlendirmelerin belirlenmesi amacıyla, yarı yapılandırılmış görüşme
142
formunun kullanıldığı yaklaşık yetmiş dakika süren yüz yüze bir görüşme gerçekleştirilmiştir. Bu görüşme öncesinde, veri kaybının önlenmesine yönelik olarak ses kayıt cihazı hazır hale getirilerek kullanımına ilişkin öğretmenden izin alınmış ve görüşme kayıt altına alınmıştır. Eğitim sonrasında, konuya ilişkin mevcut durumda bir değişim olup olmadığının belirlenmesi, araştırmada gerçekleştirilen ders süreçlerine, etkinliklere ve öğrenilenlere ilişkin düşüncelerin belirlenmesine, süreçte yaşanan sorun ve eksikliklere ve bu noktada geliştirilecek önerilerin tespit edilmesine yönelik olarak gerçekleştirilen bu son veri toplama işlemi yaklaşık iki haftalık bir zaman dilimi içerisinde tamamlanmıştır (18.12.2017-29.12.2017).