Nitel araştırmaların, nicel araştırmalardan ayrıştığı önemli noktalardan bir tanesi de, gerçekleştirilen araştırmada sağlanacak geçerlik ve güvenirlik standartlarının her iki araştırma yaklaşımı içinde farklı kriterler gerektiriyor olmasıdır. ‘‘Nitel araştırmaların yaklaşımı, tasarımı ve verileri farklı olduğu için geçerlik ve güvenirlik için farklı ölçütler kullanılır’’ (Büyüköztürk ve diğerleri, s.264.). Eylem araştırmasında geçerlik ve güvenirlik sağlama yöntemleri de nicel araştırmalarda gerçekleştirilen çalışmalar ve işlemlerden farklılık göstermektedir. Merrriam (2015), nitel araştırmalarda geçerlik ve güvenirliğinin sağlanma koşulunu, araştırma sürecinin etik hususlar çerçevesinde gerçekleştirilmesi olarak belirtmiştir. Lincoln ve Guba (1985) tarafından, nicel araştırmalarda geçerlik ve güvenirlik sağlama kriterleri olarak ifade edilen güvenirlik, iç ve dış geçerlik ve nesnellik konularının yerine, nitel araştırmalarda geçerliğin ve güvenirliğin sağlanması koşulları inandırıcılık, aktarılabilirlik, güvene layık olma ve onaylanabilirlik kavramları ile açıklanmıştır. Nicel araştırmalardaki iç geçerlik kriterine karşılık gelen inandırıcılığın, araştırma ortamında uzun süre geçirme, sıkı gözlemler yapma, uzman kişi görüşlerine başvurma, farklı yöntem, kaynak ve teorilerden yararlanma ve farklı araştırmacılardan destek alma, ortamdakilerin kontrolünü talep etme ve araştırmacının problem çözme becerilerindeki yetkinliğini ifade ettiği (Lincoln ve Guba, 1985) belirtilmiştir. Patton (2014) araştırmacıların, çoklu veri kaynaklarını, gözlemcileri, yöntem ve kuramları işe koşarak tekil yöntemlerden ve tek perspektiften doğacak yorumlardan kaynaklanabilecek
148
şüphe götürür durumların önüne geçebileceklerine dikkat çekmiştir. Yıldırım ve Şimşek (2011), nicel araştırmalardaki dış geçerlik kriterine karşılık gelen, araştırmada ayrıntılı betimsel verilerin toplanması ve araştırma raporunun detaylı olarak yazılması gerekliliğini ifade eden transfer edilebilirliğin, nitel araştırmalarda dolaylı olarak deneyimler ve örnekler biçiminde gerçekleştirilebileceğini, Derince ve Özgen (2015) eylem araştırmalarında genellenebilirliği gerçekleştirmenin zor bir durum olduğunu belirtmişlerdir. Araştırmanın güvenilmeye değer olması, araştırma süresince edinilen verilerin birbirleri ile bir bütün oluşturması ve tutarlılık sergilemesi ile ilgili olduğu, onaylanabilirliğin ise araştırma verilerinin tarafsız olarak edinilmiş objektif verilerin olması ile ilgili olduğu Lincoln ve Guba (1985) ifade edilmiştir. Patton (2014), çeşitli kaynaklardan edinilen nitel araştırma verilerinin, tamamen tutarlı bir resmi ortaya koyamayabileceklerine dikkat çekerek, böylesi durumlarda önemli olan şeyin, bu farklılığın niçin ortaya çıktığının araştırılması ve anlaşılması olduğunu belirtmiştir.
Bu araştırma sürecinde de, geçerlik ve güvenirliğin sağlanması amacıyla aşağıda belirtilen çalışmalar gerçekleştirilmiştir:
Araştırma süresince herhangi bir veri kaybının yaşanmaması için uygulama sürecinin bütünü kamera ile kayıt altına alınmıştır.
Araştırma verilerinin edinilmesi sürecinde zihin haritası, kelime ilişkilendirme testi ve yazma-çizme tekniği, açık uçlu sorulardan oluşan eğitim öncesi ve sonrası öğrenci anket formları, yapılandırılmamış gözlem kayıtları (kamera kayıtları), eğitim öncesi ve sonrası yarı yapılandırılmış öğretmen görüşme formları, öğrenci ürünleri ve araştırmacı, öğrenci ve öğretmen günlük formları kullanılmıştır. Bu doğrultuda araştırma verilerinin edinilmesinde, çeşitli veri kaynaklarından faydalanılmış ve bu veriler tutarlılık ve bütünlük gösterme ekseninde karşılaştırmalı olarak incelenmiştir.
Araştırma, araştırma süreci öncesi gözlemler, durum tespiti çalışmaları, eğitim süreci ve eğitim sonrası çalışma süreçlerini kapsayan bir sürede, bir eğitim- öğretim dönemi süresi sonunda tamamlanmıştır. Araştırmanın niteliği açısından bakıldığında, araştırmacının araştırma sahasında yeterli uzunlukta bir zaman geçirdiği söylenebilir. Creswell (2013), araştırmacıların, araştırma ortamında katılımcılar ile ne kadar çok deneyim oluştururlarsa araştırma gerçekliğinin ve geçerliliğinin o kadar güçlü olacağını belirtmiştir.
149
Araştırma sürecine ilişkin elde edilen bütün veriler ve bu verilerin analiz sonuçları kapsamındaki bulgular, eğitim sürecinin tamamlanması sonrasında gerçekleştirilen geçerlik toplantısında komite üyelerinin ve alan uzmanlarının görüşlerine sunulmuştur. Bu sayede araştırmacının, kendisini ve eğitim sürecini eleştirel ve tarafsız bir yaklaşımla değerlendirmesi sağlanmış, araştırma verilerinin ve bu verilere ilişkin gerçekleştirilen yorumlamaların gerçek olanı yansıtıp yansıtmadığının teyit edilmesi mümkün kılınmıştır.
Araştırma süresince elde edilen veriler ve sürece ilişkin gerçekleştirilen değerlendirmeler her hafta sınıf öğretmeni ile paylaşılmış ve bu doğrultuda araştırmanın niteliğini yükseltecek eleştirel ve objektif bir paylaşım ortamı oluşturulmuştur.
Araştırmacı, araştırma sürecinin bütün aşamalarında objektifliğini koruma gayreti göstermiş ve kendisinin de bir veri kaynağı olduğu gerçeğini hep göz önünde bulundurarak ön yargılı ve yanlı tavır ve düşüncelerden kendisi uzak tutmaya çalışmıştır.
Araştırma verilerinin analiz edilmesi ve yorumlanması sürecinde araştırmacı objektifliği korunmuş ve bu süreçte uzmanlardan ve bağımsız araştırmacılardan destek alınmıştır.
Araştırmanın transfer edilebilirliğini sağlamaya yönelik olarak araştırma raporunda, araştırma sürecinin bütün aşamalarının ayrıntılı olarak açıklanmasına özen gösterilmiş, araştırma ortamı ve araştırma sürecinin katılımcıları ayrıntılı bir biçimde betimlenmiştir. Creswell (2013), nitel araştırmacıların araştırma ortamına yönelik yapacakları ayrıntılı betimlemelerin, araştırma sonuçlarını daha gerçekçi ve geçerli kılacağını ifade etmiştir.
Araştırma sonuçlarına ilişkin olarak, ulaşılma süreçlerinin ve sonuçlara ilişkin ortaya konan çıkarımların rahatlıkla anlaşılabilmesi için araştırma raporunda, ilgili kanıtlara ayrıntılı ve açık bir biçimde yer verilmeye özen gösterilmiştir.
Araştırmanın problem tespiti aşamasında, eğitim süreci boyunca ve eğitim tamamlandıktan sonra edinilen veriler düzenli olarak istiflenmiştir. Araştırma verileri, izleme komitesinde yer alan üyeler ile ve bağımsız araştırmacının katlımı ile düzenli olarak makro analize tabi tutularak incelenmiştir.
150
Araştırma sürecinin tamamlanması ile birlikte elde edilen bütün veriler, mikro analize tabi tutulmuş ve bu süreçte gerçekleştirilen içerik analizi işlemlerinin güvenirliğinin sağlanması amacıyla gerçekleştirilen analiz işlemleri sonucunda ulaşılan kategori başlıkları ve kodlar komite içerisinde yer alan iki uzman ve bir bağımsız araştırmacının görüşüne sunulmuştur. Araştırmacı ve uzmanlar arasında analiz işlemelerine ilişkin gerçekleştirilen güvenirlik çalışmasında, Miles ve Huberman (1994) tarafından geliştirilen kodlayıcılar arası görüş birliği hesaplama formülünden yararlanılmıştır. Bu aşamada, araştırmacı tarafından oluşturulan kodlar ile uzman kişiler tarafından gerçekleştirilen kodlamalar karşılaştırılarak kodlara ilişkin görüş ayrılıkları ve görüş birlikleri tespit edilmiştir. Araştırmaya katılan çocukların, çocuk haklarına yönelik algı ve farkındalık gelişimi boyutuna ilişkin süreç içerisinde gerçekleştirilen güvenirlik çalışmalarında, veri setleri düzenli olarak insan hakları eğitimi ve sosyal bilgiler eğitimi üzerine çalışmalar yürüten ve nitel araştırma yaklaşımına ilişkin bilgi sahibi olan ve doktor unvanına sahip iki bağımız araştırmacının desteklerine başvurulmuştur. İlgili boyutlarda haftalık olarak gerçekleştirilen güvenirlik hesaplamalarında, kodlayıcılar arası görüş birliği güvenirlik değerleri %92 ile %98 arasındaki değerlerde hesaplanmıştır. Görüş farklılığı yaşanan kod ve kategorilere ilişkin olarak araştırmacı ve uzmanlar arasında değerlendirmeler gerçekleştirilerek bu farklılıklar üzerine uzlaşma ve düzenleme yoluna gidilmiştir. Araştırmacı ve alan uzmanı tarafından gerçekleştirilen kodlamalar, görüş birliği ve ayrılığı ekseninde karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Sonuç olarak, araştırma süresince edinilen bütün verilerin analiz süreçlerine ilişkin güvenirlik çalışmaları, araştırmacı dışında komite üyelerinin, uzmanların ve bağımsız araştırmacıların katılımı ile gerçekleştirilmiştir.