Veri Kaynağı ve Değişkenlerin Seçimi

Çalışmada TÜİK tarafından yayımlanan 2003-2013 yılları arası Hanehalkı Bütçe Anketi (HBA) verileri kullanılmıştır. Hanehalkı Bütçe Anketine ilişkin detaylı bilgi Kutu 3.1’de yer almaktadır.

Kutu 3.1. Hanehalkı Bütçe Anketi

TÜİK tarafından 2002 yılından itibaren yıllık olarak Hanehalkı Bütçe Anketleri uygulanmaktadır. HBA’lar ile gelişen ve sürekli değişen bir sosyo-ekonomik yapı içinde bulunan ülkemizde, bireylerin ve bunların oluşturduğu hanehalkının tüketim harcamalarını ve gelir düzeylerini belirleyebilmek mümkün olmaktadır.

HBA’dan elde edilen tüketim harcamaları bilgileri ile; tüketici fiyat endekslerinde kullanılacak maddelerin seçimi ve temel yıl ağırlıklarının elde edilmesi, hanelerin tüketim kalıplarında zaman içinde meydana gelen değişikliklerin izlenmesi, milli gelir hesaplamalarında özel nihai tüketim harcamaları tahminlerine yardımcı olacak verilerin derlenmesi, yoksulluk sınırının belirlenmesi, asgari ücret tespit çalışmaları vb. diğer sosyo-ekonomik analizler için gerekli verilerin elde edilmesi amaçlanmaktadır.

Anket çalışmasında, Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde yaşayan tüm hanehalkı fertleri kapsama alınmıştır. Ancak kurumsal nüfus ile pratik nedenlerden dolayı göçer nüfus kapsam dışı tutulmuştur.

Anketin uygulanacağı örneklem seçilirken tabakalı iki aşamalı küme örneklemesi yöntemi kullanılmaktadır. Seçilen örneklemden elde edilen veri setinden kitleyi temsil edecek değerlere ağırlıklandırma işlemi ile ulaşılmaktadır. HBA sonuçları, en güncel nüfus projeksiyonlarına göre ağırlıklandırılmakta ve yayımlanmaktadır. 2009 yılına kadar sözü edilen nüfus projeksiyonları, genel nüfus sayımı sonuçlarına dayalı olarak hesaplanmış, 2007 yılında ise Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) kurulmuştur. ADNKS veritabanından elde edilen yaş ve cinsiyet yapısı ile nüfusun yerleşim yerine göre dağılımında, nüfus sayımlarına göre önemli dağılım farklılıkları bulunmaktadır. Bu doğrultuda, en güncel nüfus bilgilerinin elde edildiği bu sistemdeki bilgiler kullanılarak nüfus projeksiyonlarının üretilmesine başlanmış olup, ulusal ve bölgesel düzeyde nüfus projeksiyonları yenilenmiştir. 2007 yılından itibaren HBA'nın ağırlıklandırılmasında yeni nüfus projeksiyonlarına göre hesaplanan ağırlık katsayıları kullanılmaktadır. Ayrıca 2009

78 Kutu 3.1. Hanehalkı Bütçe Anketi (Devamı)

yılından itibaren cevapsızlık durumu da dikkate alınarak ağırlık katsayıları hesaplanmaktadır.

Hanehalkı gelirlerine ve tüketim harcamalarına ilişkin bilgiler, hanehalkı fertleriyle yapılan birebir görüşmeler ve hanehalklarının bir ay boyunca yaptıkları günlük harcamaları tuttukları kayıt defterleri yoluyla derlenmektedir.

HBA’da hanehalkının1_{sosyo-ekonomik durumu, fertlerin istihdam durumu ve elde}

ettikleri yıllık gelirler ile hanehalkının bir ay boyunca yaptığı alt gruplar bazındaki tüketim harcamalarına ilişkin mikro veriler yer almaktadır. HBA verileri hane, fert ve tüketim olmak üzere üç veri setinden oluşmaktadır. Her üç veri seti farklı veri türlerini içermekte ve temel

olarak bu veri setlerinden aşağıdaki 3 ana gruptaki değişkenler elde edilebilmektedir:2

 Hane veri setinden hanehalkı sosyo-ekonomik durumuna ilişkin elde edilebilecek

değişkenler: Oturulan konutun tipi, mülkiyet durumu, ısıtma sistemi, konut kolaylıkları, sahip olunan eşyalar, gayrimenkul, ulaştırma araçları vb., hanenin yıllık kullanılabilir geliri,

 Tüketim veri setinden hanehalkı tüketim harcamasına ilişkin elde edilebilecek

değişkenler: Alt harcama grupları düzeyinde harcama türü ve aylık toplam harcama değeri,

 Fert veri setinden hanehalkı bileşimi, istihdam ve gelir durumuna ilişkin elde

edilebilecek değişkenler: Hanehalkı fertlerinin yaş grubu, cinsiyet, öğrenim durumu, istihdam durumu ile ilgili değişkenler (mesleği, iktisadi faaliyeti, işteki durumu vb.), anket ayı ve son bir yılda elde edilen faaliyet ve faaliyet dışı net gelirler.

Kaynak: TÜİK

1 _{Hanehalkı, aralarında akrabalık bağı bulunsun ya da bulunmasın aynı konutta veya aynı konutun bir}

bölümünde yaşayan, temel ihtiyaçlarını birlikte karşılayan, hanehalkı hizmet ve yönetimine iştirak eden, bir veya birden fazla kişiden oluşan topluluk olarak tanımlanmaktadır.

2 _{HBA’da yer alan soru içeriği bazı yıllarda farklılaşabilmektedir. Genel olarak ankette yer alan}

sorular için, örnek bir yıl olarak 2011 yılı seçilmiştir. Söz konusu yıl uygulanan ankette yer alan soruların listesi EK 5’te sunulmaktadır.

Hanehalkı tasarruflarının belirleyicileri, literatürde yapılan çalışmalarda kullanılan değişkenler göz önünde bulundurularak seçilmiştir. Bu kapsamda, hanehalkı tasarruf kararını etkileyebilecek faktörler, sosyo-ekonomik etkenler, ihtiyat güdüsüne ilişkin etkenler, demografik etkenler, servet etkileri olarak çeşitli kategorilere ayrılabilmektedir. Burada değinilmesi gereken önemli bir husus, 2003- 2013 yılları arasında bazı yıllarda anket sorularında revizyonlar yapılmış olmasıdır. Bazı yıllarda bazı sorular anket kapsamı dışında tutulmuş, bazı yıllarda ise yeni sorular eklenmiştir. Analizde ele alınan değişkenler, tüm yıllarda anket kapsamında yer alan değişkenler arasından seçilmiştir. 2016 yılı Aralık ayında TÜİK tarafından ulusal hesaplar istatistikleriyle ilgili revizyon çalışmaları tamamlanmış, temel

makroekonomik göstergelere ilişkin yurt içi tasarruf oranlarını da önemli ölçüde etkileyen istatistikler değiştirilmiş, ancak HBA verilerine ilişkin düzeltme yapılmamıştır. Söz konusu revizyona ilişkin bilgiler Kutu 3.2’de yer almaktadır. Kutu 3.2. Türkiye Ulusal Hesaplar Sistemi’nde Revizyon SNA-2008 Ve ESA-

2010’un Uygulanması

TÜİK, 2016 yılında Ulusal Hesaplar Sistemi (SNA-2008) ve Avrupa Hesaplar Sistemi’ne (ESA-2010) uyum kapsamında ana revizyon çalışmalarını tamamlamıştır. Revizyon çalışmaları kapsamında yapılan değişiklikler aşağıda yer almaktadır:

 Dönemsel Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (GSYH), yıllık veriler kullanılarak dönemsel GSYH tahminlerinden bağımsız olarak üretim, harcama ve gelir yöntemlerine göre hesaplanmıştır.

 GSYH, ESA 2010'a uygun olarak üretim, harcama ve gelir yöntemiyle hesaplanmıştır.

 Dönemsel GSYH tahminleri, yeni bağımsız hesap ile revize edilmiştir.  2009 bazlı GSYH serisinin tamamlayıcı bir unsuru olarak İstatistikî

Bölge Birimleri Sınıflaması (İBBS) 3. Düzeye karşılık gelen 81 il ve İBBS 2. Düzeye karşılık gelen 26 bölge için GSYH hesaplanmıştır.  2012 Arz ve Kullanım Tabloları ve Simetrik Girdi-Çıktı Tabloları SNA-

2008 ve ESA-2010’a uygun olarak hazırlanmıştır.

 Devlet hesapları, ulusal hesaplar sistemi içerisinde alt sektör düzeyinde üretilmeye başlanmış olup devletin ekonomik faaliyetlerinin uluslararası standartlara uyumlu, karşılaştırılabilir ve alt sektör düzeyinde detaylandırılmış olarak gösterildiği bütünleşik bir devlet veri seti oluşturulmuştur.

 SNA-2008 ve ESA-2010’a uyum kapsamında Kurumsal Sektör Hesapları 2009-2015 yılları için ilk defa oluşturulmuştur.

ESA-95’ten ESA-2010’a (ve SNA-2008) geçişte öne çıkan ve tüm ülkelerde temel değişim nedenlerini oluşturan başlıklar şunlardır:

 Girdi olarak değerlendirilen ‘AR-GE’ ve ‘Silah Sistemleri’ harcamalarının yatırım harcaması olması,

 Sigortacılık sektörü hesaplama yönteminin değiştirilmesi,  Merkez Bankası’nın çıktı hesabının değiştirilmesi,

 İşlem gören mallara yönelik hesapların Ödemeler Dengesi ile uyumlaştırılması.

Bu tez çalışması kapsamında ele alınan hanehalkı tasarrufları ilk kez yayınlanan Kurumsal Sektör Hesapları kapsamında yer almaktadır. İlgili hesaplamalarda 2009 yılından bu yana toplam yurt içi tasarruf oranları ve söz konusu tasarrufları oluşturan bileşenlere ilişkin bilgilere ulaşılabilmektedir.

Kurumsal Sektör Hesaplarına göre, 2009 yılında yüzde 21,4 olan yurtiçi tasarruf oranı, 2015 yılında yüzde 24,8 olarak gerçekleşmiştir. 2015 yılında yurt içi tasarrufların yüzde 8,7’si mali olmayan şirketler; yüzde 2,2’si mali şirketler; yüzde

80

Kutu 3.2. Türkiye Ulusal Hesaplar Sistemi’nde Revizyon SNA-2008 Ve ESA- 2010’un Uygulanması (Devamı)

4,4’ü genel devlet ve yüzde 9,4’ü hanehalkı ve hanehalkına hizmet eden kâr amacı olmayan kuruluşlar (HHKOK) tarafından gerçekleştirilmiştir (Tablo 1).

Tablo 1. Kurumsal Sektörlere göre GSYH İçindeki Gayrisafi Tasarruf Oranları, 2009-2015

(Yüzde) 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Mali Olmayan Şirketler 12,3 10,9 10,5 10,4 8,6 8,6 8,7

Mali Şirketler 3,5 1,9 2,1 2,0 2,1 2,3 2,2

Hanehalkı Tasarruf Oranları 7,0 6,5 6,5 6,5 8,2 9,6 9,4

Genel Devlet -1,5 2 3,3 3,9 4,3 3,9 4,4

Toplam Tasarruf Oranları 21,4 21,3 22,5 22,8 23,2 24,4 24,8 Kaynak: TÜİK

Hanehalkı tasarruf değerinin kullanılabilir gelir içerindeki payı ise 2009 yılında yüzde 10,1 iken 2015 yılında yüzde 13,5 olmuştur (Tablo 2).

Tablo 2. Hanehalkı Kullanılabilir Gelir İçindeki Tasarruf Oranı, 2009-2015

(Yüzde) 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Hanehalkı Tasarruf Oranları 10,1 9,4 9,3 9,5 11,7 13,6 13,5 Kaynak: TÜİK

Toplam yurt içi tasarruf oranları ile hanehalkı tasarruf oranları için tez kapsamında kullanılan hesaplar ile TÜİK tarafından SNA-2008 ve ESA-2010’a uyum kapsamında açıklanan kurumsal sektör hesapları arasındaki fark, revize edilen GSYH ve tüketim verilerindeki farklılıktan kaynaklanmaktadır.

Kaynak:TÜİK

Hanehalkı tasarruflarına ilişkin betimleyici istatistikler ve belirleyicilerin analizi yapılırken Stata 12 programı kullanılmıştır. Hanehalkı tasarruflarını etkileyen faktörlerin mikro ekonometrik analizine geçmeden önce bazı alt gruplar itibarıyla hanehalkı tasarruflarına ilişkin betimleyici istatistiklerin incelenmesi, analizlerin oluşturulması açısından oldukça faydalı olacaktır.

3.2. Türkiye’de Hanehalkı Tasarruflarını Etkileyen Faktörlere İlişkin Temel