Kır-kent ayrımına göre hanehalkı tasarruf oranlarının gelişimi

Tasarruflara ilişkin literatürde kır-kent108 _{ayrımının tasarruf oranlarını} etkilediği ve kentlerde yaşamanın tasarrufları düşürdüğü belirtilmektedir. Bu hususta

108 _{Hanehalkının yaşadığı bölgenin kent-kır ayrımında kriter olarak yerleşim yeri nüfusu esas}

alınmaktadır. 20 bin ve daha fazla nüfuslu yerler kent, daha az nüfuslu yerler ise kır olarak tanımlanmaktadır.

105

hanehalkının yaşadığı bölgeye göre tasarruf oranlarının zaman içindeki gelişimini incelemek yararlı olacaktır. Hanehalkı özellikleri incelendiğinde kır-kent ayrımında önemli farklılıkların olduğu gözlenmektedir. Örneklem içinde yer alan hanelerin yaklaşık yüzde 70’inin kentlerde yaşadığı görülmektedir. Tablo 3.13’ten görüleceği üzere, kırda yaşayan hanelerin tasarruf oranının kentlerde yaşayanlara kıyasla yalnızca 2003 yılında belirgin bir şekilde fazla olduğu görülmektedir. Diğer yıllarda kent ve kırda yaşayan hanelerin tasarruf oranları birbirine yakın olup hatta bazı yıllarda kentte yaşayan hanelerin tasarruf oranı daha yüksektir. Ancak burada gelirin daha çok kentlere kaymasından dolayı bu grubun daha fazla tasarruf oranına sahip olabileceği değerlendirilmektedir. Bu nedenle kent ve kırda yaşayanların gelir düzeyleri arasındaki farklılığa ve tasarruf oranlarının bu nedenle farklılaşabileceği hususuna dikkat edilmesi gerekmektedir. Nitekim kent ve kırda yaşayan hanehalklarının gelirden aldığı pay arasında önemli farklılıklar bulunmaktadır. Kentleşmenin artmasıyla birlikte toplam hanehalkı kullanılabilir gelirinin büyük bir bölümü kentlerde yaratılmaya başlanmıştır. Kentte yaşayan hanehalklarının toplam hanehalkı kullanılabilir geliri içinden aldığı pay 2013 yılında yüzde 77,9 gibi oldukça yüksek bir düzeydedir. Bu durum kentlerde nüfusun artmasına ve tüketim imkânlarının çoğalmasına neden olmaktadır. Kırsal nüfusun toplam hanehalkı kullanılabilir geliri içindeki payının azalmasında tarım sektörünün toplam hanehalkı kullanılabilir geliri içindeki payının azalmasının etkisi bulunmaktadır. Nitekim 2003 yılında tarım sektörü gelirinin GSYH içindeki payı yüzde 12 iken, 2013 yılına gelindiğinde bu oran yüzde 9,3’e gerilemiştir. Benzer şekilde hanehalkı reisi tarım sektöründe çalışan hanelerin toplam hanehalkı kullanılabilir gelirinden aldığı pay 2003 yılında yüzde 16,8 iken, söz konusu oran 2013 yılına gelindiğinde 13,9’a gerilemiştir.

Tablo 3.13. Kır-Kent Ayrımına göre Hanehalkı Tasarruf Oranları

(Yüzde)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Kır 22,5 15,7 7,4 10,4 11,9 8,3 4,0 6,1 8,6 6,5 6,4

Kent 15,9 15,9 10,2 10,5 12,0 8,0 10,3 7,9 7,3 6,6 7,8

Toplam 17,5 15,8 9,5 10,5 12,0 8,1 8,9 7,5 7,6 6,6 7,5

106

Gelirden bağımsız olarak kent-kır ayrımına göre tasarruf oranlarının incelenmesi oldukça yararlı bilgiler sunacaktır. Gelir gruplarına göre kent ve kır ayrımında tasarruf oranları EK 15’te yer almaktadır. En alt iki gelir grubunda kent ve kırda yaşayan hanelerin tasarruf oranı negatiftir. Ancak kentte yaşayan haneler daha fazla tüketim yapmaktadır. Üçüncü gelir grubunda kırda yaşayan hanelerin tasarruf oranı pozitifken, kentte yaşayan hanelerin tasarruf oranı bu grupta da negatif olarak gözlenmektedir. En üst iki gelir grubunda da kırda yaşayan hanelerin tasarruf oranlarının kentte yaşayan hanelerin tasarruf oranlarının oldukça üzerinde yer aldığı görülmektedir. Gelir gruplarına göre incelenen tasarruf oranlarının da işaret ettiği üzere, kentte yaşayan hanelerde görülen yüksek tasarruf oranlarında gelir etkisinin olduğu görülmektedir. Kırda yaşayan hanelerin daha yüksek tasarruf oranına sahip olmasında, kırda tüketim imkânlarının daha az ve finansal araçlara erişimin daha kısıtlı olmasının etkili olduğu düşünülmektedir.

Çalışma kapsamında incelenen dönemde hanehalkı tüketim kalıplarında gözlenen değişimin kent-kır ayrımında da farklılaşabileceği göz önünde bulundurulduğunda, tüketim kalemleri ve bunların zaman içindeki gelişimi söz konusu ayrımda incelenmiştir. Hanehalkı tüketim harcama kalemleri kent ve kır ayrımında Tablo 3.14’te yer almaktadır.

Kent-kır ayrımında harcama kalemleri incelendiğinde, zorunlu harcamaları da kapsayan mal ağırlıklı harcamaların toplam tüketim içindeki payının kırda yaşayan hanehalkları için daha yüksek olduğu görülmektedir. 2003-2013 yıllarını kapsayan dönemde kırda yaşayan hanehalklarının mal ağırlıklı harcamalarının toplam tüketim harcamaları içindeki payı ortalama yüzde 70,5 iken, kentte yaşayan hanehalkları için söz konusu pay ortalama yüzde 65,1’dir. Kırsal kesimde toplam tüketim harcamaları içinde en yüksek paya gıda ve alkolsüz içecekler harcamaları kalemi sahipken, kentsel kesimde en yüksek paya konut ve kira harcamaları kalemi sahiptir. Hizmet ağırlıklı harcamaların toplam tüketim harcamaları içindeki payı ise kentte yaşayan hanehalkları için ilgili dönemde ortalama yüzde 34,9 iken, kırda yaşayan hanehalkları için ortalama yüzde 29,5 olarak gerçekleşmiştir. Her iki kesimde de hizmet ağırlıklı harcamalar içinde en yüksek paya sahip olan kalem ulaştırma harcamalarıdır. Eğitim harcamalarının toplam tüketim içindeki payı kentte yaşayan

107

hanehalkları için ortalama yüzde 2,4 iken, kırda yaşayan hanehalkları için ortalama 1,1’dir. Benzer şekilde, eğlence, kültür, lokanta ve oteller harcama kalemlerinin toplam tüketim harcamalarından aldığı pay kentsel kesimde kırsal kesime göre daha yüksek düzeydedir.

Tablo 3.14. Kent-Kır Ayrımında Tüketim Harcamalarının Türlerine göre Dağılımı (Yüzde, Pay) Kent 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Gıda ve alkolsüz içecekler 24,1 23,1 21,9 22,3 21,6 20,5 20,3 19,8 18,7 17,7 17,8 Alkollü içecekler, sigara ve tütün 3,8 4,0 3,9 3,8 4,1 3,6 3,8 4,2 4,0 3,9 4,0 Giyim ve ayakkabı 6,2 6,5 6,0 5,8 5,7 5,3 4,9 4,9 5,1 5,4 5,3 Konut ve kira 30,2 29,1 28,1 29,2 30,9 30,8 30,2 28,6 26,9 26,5 25,7 Mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri 5,7 6,5 6,5 5,8 5,7 5,6 6,1 6,2 6,4 6,6 6,7 Sağlık 2,1 2,2 2,3 2,1 2,2 1,9 1,8 2,0 1,9 1,8 2,1 Ulaştırma 10,3 9,6 13,1 13,2 11,3 14,4 14,1 15,1 17,5 17,5 17,7 Haberleşme 4,4 4,6 4,3 4,2 4,6 4,3 4,3 4,1 4,1 4,0 4,1 Eğlence ve kültür 2,5 2,8 2,6 2,3 2,2 2,6 2,8 3,0 2,9 3,5 3,3 Eğitim hizmetleri 2,3 2,4 2,2 2,5 2,8 2,2 2,1 2,3 2,3 2,6 2,7 Lokanta ve oteller 4,6 5,0 4,8 4,5 4,9 4,6 5,5 5,9 6,0 6,2 6,3 Çeşitli mal ve hizmetler 3,8 4,2 4,2 4,2 4,2 4,1 4,2 3,8 4,2 4,2 4,4 Zorunlu harcamalar 60,5 58,7 56,0 57,2 58,2 56,6 55,4 53,4 50,8 49,6 48,9 Mal ağırlıklı harcamalar 69,9 69,2 66,4 66,9 67,9 65,8 65,3 63,8 61,1 60,2 59,5 Hizmet ağırlıklı harcamalar 30,1 30,8 33,6 33,1 32,1 34,2 34,7 36,2 38,9 39,8 40,5 Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

108

Tablo 3.14. Kent-Kır Ayrımında Tüketim Harcamalarının Türlerine göre Dağılımı (Devamı) Kır 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Gıda ve alkolsüz içecekler 36,4 35,4 32,6 31,2 31,3 30,7 33,9 28,6 28,0 26,1 27,2 Alkollü içecekler, sigara ve tütün 5,1 5,3 4,7 4,7 5,2 4,7 5,3 5,3 4,8 5,0 5,1 Giyim ve ayakkabı 6,5 6,5 6,8 6,1 6,6 5,6 5,7 5,5 5,3 5,2 5,1 Konut ve kira 23,1 21,4 20,2 22,1 21,6 22,7 20,5 22,2 21,8 23,5 22,3 Mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri 5,9 6,9 7,5 7,1 6,7 6,5 6,2 6,4 6,3 6,8 6,1 Sağlık 2,4 2,2 2,0 2,3 3,2 2,0 2,4 2,4 2,0 1,8 2,1 Ulaştırma 8,2 9,2 11,2 12,7 10,5 12,8 11,6 14,9 16,3 16,0 16,6 Haberleşme 4,0 4,1 4,3 4,1 4,2 4,7 4,2 4,0 3,7 3,6 3,7 Eğlence ve kültür 1,5 1,5 2,4 1,8 1,8 2,0 2,1 2,1 2,0 2,5 2,2 Eğitim hizmetleri 1,1 1,2 1,0 1,3 1,5 1,0 0,9 1,1 1,1 1,2 1,0 Lokanta ve oteller 2,9 3,2 3,4 3,2 3,2 3,5 3,8 4,0 4,6 4,4 4,5 Çeşitli mal ve hizmetler 2,9 3,1 4,0 3,4 4,2 4,0 3,6 3,6 4,4 4,0 4,2 Zorunlu harcamalar 66,0 63,3 59,6 59,5 59,5 58,9 60,0 56,3 55,0 54,8 54,5 Mal ağırlıklı harcamalar 77,1 75,5 71,7 71,3 71,4 70,1 71,5 68,0 66,1 66,6 65,7 Hizmet ağırlıklı harcamalar 22,9 24,5 28,3 28,7 28,6 29,9 28,5 32,0 33,9 33,4 34,3 Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

Kaynak: TÜİK Tüketim Harcamaları İstatistikleri

Not 1: Kent-kır ayrımında tüketim harcama türlerine ilişkin istatistikler TÜİK tarafından 2013 yılına kadar yayınlanmaktadır.

Not 2: TÜİK tarafından 2007 yılından itibaren yeni nüfus projeksiyonları kullanılmaktadır.

Yıllar içinde mal ağırlıklı harcamaların payı her iki kesimde de azalmıştır. Kırsal kesimde mal ağırlıklı harcamaların toplam tüketim harcamaları içindeki payı 2003 yılından 2013 yılına 10,4 puan azalırken, kentsel kesimde 11,3 puan azalmıştır. Gıda ve alkolsüz içecekler harcamalarının payı kırsal kesimde, kentsel kesime göre 2,9 puan daha fazla azalmıştır. Konut ve kira harcamaları kaleminin payı ise kentsel kesimde, kırsal kesime göre çok daha fazla azalmıştır. Kentsel kesimde konut ve kira harcamaları kaleminin payı 2003 yılından 2013 yılına 4,5 puan azalırken, kırsal kesimde 0,9 puan azalmıştır. Hizmet ağırlıklı harcamaların payı her iki kesimde de

109

artmıştır. Hizmet ağırlıklı harcamalar içinde ulaştırma harcamalarının payı her iki kesimde de en fazla artış gösteren kalemdir. Ancak kırsal kesimdeki artışın kentsel kesimdeki artıştan daha fazla olması dikkat çekmektedir. Kırsal kesimde ulaştırma harcamalarının toplam tüketim harcamaları içindeki payı 10 yılda 8,3 puan artarken; kentsel kesimde 7,4 puan artış göstermiştir.