Vergi Açısından Kayıt dışı Ekonomi ve Öneriler

Vergi kayıp ve kaçağına sebep olan kayıt dışılık iki başlık altında incelenmiştir.

1- Yasalarla kayıt dışı bırakılmasına izin verilen faaliyetlerden veya işlemlerden doğan vergi kayıpları (Muafiyet ve istisnaların yarattığı kayıt dışılık).

2- Kayıtlara geçirilmesi zorunlu olduğu halde iradi olarak kayıt dışı bırakılan olay ve işlemlerden doğan vergi kayıp ve kaçakları (Vergi vermemek veya az vermek amacıyla iradı olarak yaratılan kayıt dışılık).

Raporda vergisel açıdan kayıt dışı ekonominin nedenleri yüksek oranda devam eden enflasyon, vergi oranlarının yüksekliği, vergi kaçırma isteği, mali mevzuattan kaynaklanan zaaflar ve formalite fazlalığı, vergi denetiminin ve vergi idaresinin etkin olmayışı olarak ifade edilmiştir.

Vergi Kayıp ve Kaçağının Önlenmesi Amacıyla Alınması Gereken Önlemler ise şu şekilde ifade edilmiştir: Kayıt dışı ekonominin kayda alınarak vergi gelirlerinin artırılması, mutlaka ulaşılması gereken bir hedeftir. Bu hedefin gerçekleştirilmesi amacıyla pek çok önlemin bir arada ve birbiriyle uyumlu olarak alınması gerektiği açıktır.

Türkiye’de kayıt dışılığa, dolayısıyla vergi kayıp ve kaçağına sebep olan önemli bir unsur belge düzeninin sağlıklı çalışamamasıdır. Belge ve kayıt düzeninin sağlıklı çalışmasını sağlamak amacıyla alınması gereken önlemler şöyle sıralanabilir.

• Ücretlilere vergi iadesi sistemi veya benzeri sistemlerle, satıcı ve alıcı arasında, belge verilmemesinden doğan çıkar birliğini yok ederek tüketicilerin her alışverişlerinde belge almalarını özendirmek,

• Tüketicilerin belge almaları konusunda eğitilmelerini sağlamak,

• Her türlü alışverişte nakit ödemesini en aza indirerek, işlemlerin bankalardan geçmesi, dolayısıyla kayıtlara girmesini teşvik etmek (Banka kartıyla ödemeleri yaygınlaştırmak),

• Vergi denetimlerini, cezalandırma amacından çok, bilinçlendirme ve eğitime yönelik olarak yapmak,

• Vergi kanunlarında oto kontrol sistemleri kurmak ve mevcut sistemlerin etkin çalıştırılması için bu konudaki denetimlere ağırlık vermek.

• Bu çerçevede, vergi sistemimizde yer alan tasarruf ve harcamadan hareketle gelirin tespitine imkan veren (VUK.30/7) hükümleri çalıştırmak ve bu amaçla inceleme elemanlarının yararlanacağı merkezi bilgi ve istihbarat arşivlerini çalışır ve süratle bilgi alınmasını sağlayıcı hale getirmek,

• Tek vergi numarası sistemini geliştirmek, çalışmayan yönlerini ortadan kaldırmak,

• İşletme defterinden, bilanço usulünde defter tutmaya geçiş sınırı nedeniyle belge düzenlememeyi teşvik eden sistemi yeniden gözden geçirmek,

• Türkiye’de ücretli ücretsiz bütün gelir elde eden kesimler beyannameli mükellef haline getirilerek, masraflar için belge alınmasını teşvik etmek. Ancak, tüm kesimlerin beyanname vermesi halinde vergi idaresinin bu iş yükünü kaldırması mümkün olmayacağından, öncelikle vergi idaresinin ele alınarak yeniden yapılandırılması şarttır.

• Toplanan vergilerin yerli yerine harcanacağı, israf edilmeyeceği konusunda, toplumu bilinçlendirmek ve harcamalar konusunda topluma devamlı bilgi vermek gerekmektedir (harcamalarda şeffaflık). Aksi takdirde mükellef verginin kendinde kalması halinde, topluma daha yararlı olacağı psikolojisi içine girmekte, vergi kaçırma onu rahatsız etmemektedir.

• Vergi idaresini ve vergi denetimini yeniden yapılandırarak, daha etkin hale getirilmelidir.

Etkin denetim cezalandırıcı olmanın yanı sıra, eğitici ve öğretici olmalıdır. Çünkü önemli olan kişileri yasalara uygun hareket etmeyi sağlamaktır. Vergi, kişilerin gönüllü olarak devlet hazinesine yatırdıkları bir para değildir. Verginin özünde, sınırları yasalarla belirlenmiş zor alım vardır. Bu durum etkin bir vergi idaresini zorunlu kılmaktadır.

Raporda etkin bir vergi idaresi için iki özellik ifade edilmiştir.

1- Yükümlülüklerini kendiliğinden yerine getiren gönüllü mükelleflerin vergi konusundaki işlerini doğru, kolaylıkla, en az maliyetle yerine getirmelerine yardımcı olan,

2- Bilerek ve isteyerek vergisel yükümlülüklerini yerine getirmeyenleri tespit eden ve bunları caydırıcı kabiliyeti olan idaredir.

Ayrıca Gelir idaresi kayıt dışı ekonomiyle mücadele edebilecek yetkilerle donatılması, etkinleştirilmesi amacıyla yeniden yapılandırılması (ayrı bir Gelirler Bakanlığının oluşturulması) önerilmiştir.

Nakit ve mal hareketlerinin belli yerlerde var olan kayıtlarının, vergi idaresi tarafından tespiti ve incelenebilmesini sağlayacak en önemli araç olan tek hesap numarası sistemin alt yapısının hazırlanması ve titizlikle uygulanması önerilmiştir.

Banka kayıtlarının izlenmesinin kolaylaştırılması önerilmiştir. Kayıt dışılıkla mücadele de hamiline çek, senet ve kamu kâğıtlarının da nama yazılı şekilde çıkartılmasının önemi ifade edilmiştir.

İletişim ve bilgi teknolojisindeki gelişmelerin sonucu olarak yeni ticaret şekilleri ve kavramları ortaya çıktığı, elektronik ticaretin gelişmesi ve ticaretin internet aracılığıyla yapılması, alım ve satımın belgesiz yapılmasına, diğer bir ifade ile ticaretin kayıt dışına çıkmasına neden olabilmektedir denilmiştir.

Elektronik ticarette ürünlerin el değiştirmesi posta, kargo ve paket servisleriyle olabildiği gibi bazı alım satıma konu olan mal ve hizmetler, elektronik ortamda el değiştirebilmektedir. Bilgisayar programları vb. mallar ile bazı hizmetler tamamen elektronik ortamda transfer edilmekte ve başka bir yerde kayıt bırakmamaktadır.

Bilgisayarlar üzerinden yapılan ve uluslararası mal alış verişini sağlayan ticaretlerde, malın gümrüklerden geçmesi ve taşıyıcının bulunması nedeniyle vergi kayıp ve kaçağının incelenmesinde ve izlenmesinde kısmen kolaylık yaratmakla birlikte, yurtiçi alım ve satımların özellikle de hizmet alım satımlarının tespiti ve incelenmesi son derece zor olmaktadır.

Diğer taraftan kayıt dışı ekonomiyle mücadelede, Maliye Bakanlığı’na diğer kamu kurum ve kuruluşlarının yardımcı olması, koordineli hareket etmeleri önem arz etmektedir. İnceleme elemanları kamu kurumlarında tutulan istatistiki bilgiler ve diğer kayıtlara erişilebilir ve bu bilgileri kullanılabilir olmalıdır.

Kamu kurum ve kuruluşları arasında bilgi akışı ve koordinasyonu sağlanmalı, devlet şeffaflaştırılmalıdır. Vergi denetiminin etkinliği kamu kurumlarında yer alan bilgilerin doğru, güncel ve düzenli olması ile sağlanabilecektir. Kayıt dışı ekonominin önlenmesi yönünde olumlu katkısı olabilecek bir diğer husus da, vergi ile ilgili istatistiklerin kamuoyuna açık olması ve kamuoyunun vergi ödeyen kişileri ve ne kadar vergi ödediklerini bununla beraber toplanan vergilerin nerelere harcandığı da kamuoyu tarafından bilinmeli ve denetlenmelidir. (DPT, 2001: 32-43)