MALİ ETKİLERİ

Kamu otoritesi varlık sebebi olan halkın ihtiyaçlarına kamu maliyesi ile cevap verebilmektedir. Kamu maliyesi devletin gelir ve giderlerinin organize edildiği kurum olması nedeniyle ülkede yapılacak her kamu yatırımı ve harcaması yapmasını ve ayrıca bunların kaynaklarının vergi ve benzeri uygulamalar ile adilce toplanmasını gerektirmektedir. Kamu otoritesi halkın ihtiyacı olan talepleri görmezden gelemez ve bunları imkânları ve ihtiyaçların önceliği sırasına göre gerçekleştirmek durumundadır.

Çünkü bu otorite siyasetçi ve bürokratlardan oluşmaktadır. Özellikle siyasetçilerin halk tarafından seçildiği demokratik ülkelerde bu talepleri görmezden gelmesi mümkün değildir. Halk ve siyasetçilerde rasyonel insanlardan oluşmaktadır ve kendi çıkarını öncelemektedir. Halkın demokratik seçimlerde dikkat ettiği şey iktidarın kendi taleplerine ne kadar cevap verebildiğidir. Siyasetçi ise tekrar oy alabilmesinin kamu harcamaları ile gerçekleştirilen hizmetler olduğunu bilir. Bu çıkar örtüşmesi kamu harcamalarını maksimize etmektedir. KDE nedeniyle ekonomik faaliyetlerini gizleyen rasyonel birey ve işletmeler ise kamunun ihtiyacı olan finansmanı kendi lehine almaktadır. Bu durumda bütçe açıkları ortaya çıkar. Kamu harcamaları yeterince kısılamazken vergi ve benzeri gelirlerde meydana gelen daralmalar kamu finansman ihtiyacını doğurmaktadır.

Tablo 2 de Türkiye’de gerçekleşen vergi tahsilatlarına göre dolaylı ve dolaysız vergilerin oranları ve miktarları yer almaktadır. Kayıt dışılığın yoğun olduğu ülkelerde beklenen sonuca göre dolaysız vergi tahsilatlarının yetersizliği nedeniyle dolaylı vergilere yönelim olduğu ifade edilmektedir. Tablo 2 incelendiği zaman Türkiye’de yüksek kayıt dışılığın yaşandığı ülkelerde olduğu gibi dolaysız vergilerin toplam vergiler içindeki oranı yıllara göre değişmekle birlikte 2004-2012 döneminde %30,6 ile %35,1 arasında değişmektedir. 2012 yılında ise %33,2 olarak gerçekleşmiştir.

Bununla beraber dolaysız vergiler ise toplam vergiler içinde 2012 yılında %66,8 olarak gerçekleşmiştir.

Tablo 2: Türkiye’de Dolaylı ve Dolaysız Vergilerin Dağılımı (2004-2012)

Şekil 10: OECD Ülkelerinde Vergilerin Yapısı

Kaynak: OECD, http://www.oecd-ilibrary.org/taxation/revenue-statistics-2013_rev_stats-2013-en-fr

Şekil 10 da OECD ülkeleri arasında dolaylı, dolaysız vergilerin ve sosyal güvenlik primlerinin toplam vergiler içindeki oranlarının grafik gösterimi yapılmıştır.

Şekle göre ABD, Kanada, Yeni Zelanda, Avustralya, Danimarka, Norveç gibi gelişmiş ülkelerde toplanan vergilerin ağırlıklı bölümü dolaysız vergilerden oluşurken soyal güvenlik primleri ve dolaylı vergilerin oranları ise oldukça düşüktür. Kayıt dışılığın yüksek olduğu aynı zamanda gelişmekte olan ülkelerde ise dolaysız vergilerin payı azalırken dolaylı vergilerin ve sosyal güvenlik primlerinin arttığı görülmektedir.

0%

Slovak Cum. Estonya Macaristan Slovenya Çek Cum. Polonya Türkiye Yunanistan Hollanda Meksika Portekiz Almanya Fransa İspanya Avusturya İtalya Finlandiya Japonya Kore Belçika İsrail Lüksemburg Şili İsveç İngiltere İrlanda Norveç İzlanda İsviçre ABD Kanada Yeni Zellanda Danimarka Avustralya OECD

Dolaysız Sosyal Güv Dolaylı

Ayrıca kayıt içi ya da kayıt dışı bireyler tam bilinemediği için bunların kamu hizmetlerinden aynı derecede yararlanmalarına neden olur. Bu durum kayıtlı bireyler için dezavantaj olurken kayıt dışı bireylerin lehine avantaja dönüşür. Bir süre sonra kayıtlı bireylerde kayıt dışına yönelirler. Vergi tabanının erimesi vergi toplanan kesimden daha çok vergi toplamak anlamına gelir ve adaletsizlik duygusunun yerleşmesine neden olur.

1.3.2.2 Sosyal Güvenlik

Çalışanların sosyal güvenliğinin sağlanamaması durumunda, işyerlerinde gerekli sağlık tedbirleri alınamadığından iş kazası veya meslek hastalığı riski artmaktadır. Ayrıca sağlık yardımları gereği gibi alınamadığından sağlıksız bir toplum ortaya çıkmaktadır. Bu durum sağlık maliyetlerini daha da artırarak, sosyal güvencesi olmayan, yaşlı ve bakıma muhtaç duruma düşenler için zorunlu olarak devletin himayesi altında olmayı gerekli kılmaktadır. Bunların tamamı da devlete maliyet getirmektedir.

Şekil 11: Türkiye’de Sosyal Güvence Kapsamı¹

Kaynak: SGK, http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/tr/kurumsal/istatistikler Aylık İstatistik Bilgileri (Erişim:04.04.2014)

1* Özel Sandıklarda toplam aktif sigortalı sayısı 2012 yılında 122.655, 2013 yılında 130.825 kişidir.

** 2013 yılı Aralık ayı verilerine göre 4/c (kamu personeli) toplam 2.823.400 aktif sigortalıdır. 4/b'li (Bağımsız Çalışanlar 1479 ve 2926) toplam 2.927.250 aktif sigortalıdan, 1.821.939 kişi 4/b (Bağımsız Çalışanlar 1479) sigortalı, 928.454 kişi 4/b (Bağımsız Çalışanlar 2926) sigortalıları oluştururken; 10.524 kişi muhtar sigortalı, 166.333 kişi isteğe bağlı sigortalıdır. 4/a'lı kapsamında toplam 13.136.339 aktif sigortalıdan, 12.484.113 kişi zorunlu sigortalı, 233.521 kişi kısmi süreli çalışan sigortalılar, 320.730 kişi çırak, 34.987 kişi yurtdışı topluluk sigortalısı, 62.988 kişi tarım sigortasına tabi sigortalıdır.

2012 ARALIK 2013 ARALIK

Kapsam Dışı Nüfus 12.728.341 13.861.490

Özel Sandıklar * 356.040 367.205

Bağımlılar 33.807.725 32.944.917

Pasif Sigortalılar (Aylık Alanlar) 10.382.419 10.607.263

Aktif Sigortalılar** 18.352.859 18.886.989

Kayıt dışı ekonomi, sosyal güvenlik kurumlarının finansal durumlarını bozmaktadır.

Kayıt dışı ekonominin büyük bir hacme sahip olması nedeniyle sosyal güvenlik kurumlarında yeterli fon toplanamaz ve bu kurumlar finansman zorluklarıyla karşı karşıya kalırlar. Sosyal güvenlik kurumlarında yeterli miktarda fon birikmediği durumlarda ise, devlet tarafından düzenlenmesi gereken düşük gelir gruplarına sosyal transferler gerçekleştirilemez ve bu nedenle düşük gelir gruplarının hayat koşulları daha da zorlaşır, gelir dağılımındaki eşitsizlik ve sosyal adalet olumsuz yönde etkilenir.(Gib, 2009: 34)

Tablo 3: Sosyal Güvenlik Kurumu Gelir ve Gider Dengesi, 2001-2012 (Bin TL)

Yıllar Gelirler Artış Oranı Giderler Artış Oranı Açık

Kaynak: SGK İstatistik Yıllıkları, http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/tr/kurumsal/istatistikler (Erişim:15 Mayıs 2014)

Şekil 12: Sosyal Güvenlik Kurumu Gelir ve Gider Dengesi, 2001-2012 (Milyon TL)

Kaynak: SGK İstatistik Yıllıkları, http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/tr/kurumsal/istatistikler

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2011 2012

Gelirler 13.361 20.018 27.917 34.689 41.249 53.831 56.875 67.257 78.073 124.480 142.929 Giderler 17.831 27.982 41.336 50.622 59.941 71.867 81.915 93.159 106.775 140.715 160.223 Açık 4.470 7.964 13.420 15.932 18.692 18.037 25.041 25.902 28.703 16.235 17.295

10.0000

Şekil 12 de Türkiye’de SGK’nın gelir gider dengesi gösterilmiştir. Kayıt dışılığın etkilerinden olan ve yukarıda bahsedilen sosyal güvenlik kurumlarının finansal yapısındaki bozulmalar şekil üzerinde net olarak görülmektedir. 2001 yılından itibaren gösterilen SGK finansal dengesine göre her yıl yüksek miktar ve oranlarda finansal açıklığın oluştuğu görülmektedir.

1.3.2.3 Bütçe

Kayıt dışı ekonomi nedeniyle vergilerin etkin toplanamaması vergi kayıplarının ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Vergi kaybı ise devlet gelirlerinin azalması anlamına gelir. Devletin vergi gelirlerinin azalması ise sürekli artış eğiliminde olan kamu harcamalarının finansmanı sorununu gündeme getirir. Vergi gelirleri, kamu harcamalarını karşılamakta yetersiz kalınca bütçe açıkları sorunu gündeme gelir. (Savaş, 2009: 56) Diğer taraftan kayıt dışı istihdam sorunu kamu otoritesince gerçekleştirilen sosyal güvenlik uygulamalarını da etkisizleştirir ve bütçe açıklarının daha da artmasına neden olur. Kayıt dışı istihdam nedeniyle sosyal güvenlik kurumu finanse edilemez hale gelir. Kamu maliyesi yüksek faiz oranları ile üretime yönelmeyen iç tasarrufları faiz ile borçlanarak kendine çeker. Bu durum reel ekonominin önüne çıkan önemli engellerden birini kamu dışsallığını doğurur.