Vaka Çalışmasında Tasarımlar

Vaka çalışmaları arasındaki temel ayrım tekli veya çoklu vaka çalışması tasarımı ile başlamaktadır (Yin, 2003: 39). Kamu yönetimi ve siyaset bilimi gibi çeşitli alanlarda bu iki yaklaşım “tekli ve çoklu” olmak üzere keskin bir biçimde bir birlerinden ayrılmaya çalışılsa da ( ve tekli yöntemi çoklu yöntemden ayırmak için bu yöntemi karşılaştırmalı vaka yöntemi olarak adlandırsalar da, ör: Agranoff ve Radin 1991; Georg, 1979; Lijphart, 1975) tekli ve çoklu vaka çalışmaları gerçekte vaka çalışması tasarımlarının birer versiyonlarıdır (Yin, 2003: 14). Bir araştırma stratejisi olarak vaka çalışması mevcut bir olay ya da hikâyenin dinamiklerini anlamaya odaklanmaktadır ( Eiesenhardt, 1989: 534). Araştırma tasarımlarının ana özellikleri vaka çalışmalarının da tasarımının belirlenmesinde bir alt yapı görevi üstlenmektedir. Vaka çalışması üzerine yazdığı kitabında Yin (2003) dört türden oluşan vaka tasarımlarını 2’ye 2’li bir matriste özetlemektedir. Yin’e göre matrisin her bir parçasında birinci bölümde analiz edilmek istenen vakaların bağlamsal koşullarla ilişkisi yer almaktadır ve vakalar ile bağlamlar arasındaki sınırlar kesin bir biçimde bir birlerinden ayrılamadığı için kesik çizgilerle gösterilmektedir. Matrisin diğer kısmını ise koşulların farklılığına göre tasarlanan tekli veya çoklu vaka varyantları oluşturmaktadır, ayrıca bu ayrım tekli ya da çoklu analiz birimleri olarak da adlandırılabilmektedir. Dört tür araştırma tasarımı ile sonuçlandırdığı bu ayrımları Yin şu şekilde adlandırmaktadır: 1- Tekli vaka çalışması (Bütüncül) tasarımı. 2- Tekli vaka çalışması (Gömülü) tasarımı. 3- Çoklu vaka çalışması (Bütüncül) tasarımı. 4- Çoklu vaka çalışması (Gömülü) tasarımı (Yin, 2003: 39).

131

Şekil 6: Vaka Çalışmaları İçin Temel Tasarım Tipleri

Kaynak: Yin (2003: 40).

Vaka çalışmaları ayrımının altında yatan temel neden ise her hangi bir veriyi toplamadan önce, bunun tekli ya da çoklu vaka çalışması olması fark etmeksizin, araştırma sorusunun hangi tasarımı işaret ettiğini bulmaya dayanmaktadır. Tekli vaka çalışması yöntemi özellikle iyi tanımlanıp formüle edilmiş bir teorinin analiz edilmesinde kullanılmaktadır. Teori ile ilgili koşullar ve buna bağlı oluşturulan önermeler açık bir şekilde ifade edilmelidir. Ayrıca tek bir vakanın teoriyi test etmek, onaylamak, doğruluğunu tartışmak ya da teoriyi genişletmek için gerekli bütün koşulları karşılaması gerekmektedir. Graham Allison’un (1972) Küba Misilleme Krizi ve üç teorinin karşılaştırılması üzerine gerçekleştirdiği çalışması bu duruma bir örnektir. Ayrıca teori inşa etmede tekli vaka çalışması yöntemi konusunda önemli bilgiler edinilmesine ve bütün bir alanda gelecekle ilgili araştırmaların odak noktasının yeniden belirlenmesini sağlamıştır (Yin, 2003: 39-40). Yine yönetim bilimi alanında bu yöntemi

kullanarak gerçekleştirilen önemli araştırmalardan biri de Philip Selznick’in (1949/1980) Tenessee Vadisi Otoritesi (TVA: Tenessee Valley Authority) TVA ve Halk

Örgütlenmeleri: Siyaset ve Örgütlenme Üzerine gerçekleştirdiği vaka çalışmasıdır (Eisenhardt, 1989: 534).

132 Özetle, tekli vaka çalışması tasarımı;

a) Özellikle iyi tanımlanmış bir kuramın kritik olarak analiz edilmesinde, b) Nadir görülen bir durumla karşılaşıldığında,

c) Doğası gereği olayın tek bir örnek olması veya tipik bir vaka olmaması, d) Daha önce bilinmeyen bir şeyi açığa çıkarabilmesi,

e) Boylamsal olarak bilimsel bir incelemeye konu edilme fırsatının yakalandığı durumlarda kullanılmaktadır.

Tekli vaka çalışmasında ana adım analiz biriminin tek bir vaka olarak tasarlanmasıdır ve göze alınması gereken önemli bir husus bulunmaktadır ki bu; tüm vaka ile ilgili olarak genel bir yorum yapmadan önce araştırma sorusunun vaka ile örtüştüğünden emin olma gerekliliğidir. Ayrıca seçilen tekli vaka çalışmasının alt analiz birimlerine ihtiyaç duyup duymadığı yani gömülü bir tasarıma ihtiyaç duyulup duyulmadığı da iyi belirlenmelidir. Çünkü çoğunlukla alt analiz birimleri tekli vaka çalışmalarında analizin yoğunlaştırılıp genişletilmesi için önemli fırsatlar sunmaktadır. Alt analiz birimlerine fazla yoğunlaşmak ise vakaya bütüncül bakış açısını gözden kaçırmaya neden olabilir ve vakanın yöneliminin ve doğasının değişimine neden olabilir, bu yüzden bütüncül bir tasarım mı yoksa gömülü bir tasarım mı ( Yin, 2003: 45-46) gereklidir buna çok dikkat edilmesi gerekmektedir.

Çoklu vaka çalışmaları ise tek bir araştırmanın birçok vakayı içinde barındırması ile meydana gelmektedir. Çoklu vaka çalışması tasarımlarının kullanım sıklığı son yıllarda giderek artmaktadır (örneğin: Schonberger, 1981; Robey, 1983; Benbasat ve diğ., 1987; Boyer ve McDermott, 1999, Bitektine, 2008; Johnston ve diğ., 1999; Hillebrand ve diğ., 2001). Tekli vaka çalışmaları ile karşılaştırıldığı zaman çoklu vaka çalışmalarının kendine göre bazı avantaj ve dezavantajları bulunmaktadır. Çoklu vaka çalışmalarından elde edilen kanıtlar genellikle daha çok itibar görmekte ve çalışmanın daha kuvvetli olduğu düşünülmektedir (Herriot ve Firestone, 1983; akt: Yin, 2003: 46). Tekli vaka çalışmaları çoklu vaka çalışmaları kadar yüksek bir tatmin ediciliğe sahip değildir. Vakanın sıra dışılığı, nadir olarak görülmesi, kritik bir öneme sahip olması ve daha önce bilinmeyen bir şeyi açığa çıkarabilme ihtimali araştırmanın tekli vaka çalışması olarak seçiminde önemli bir rol oynamaktadır. Çoklu vaka çalışmasında ise tekli vaka çalışmasına göre daha fazla kaynak ve zaman ayrımı gerekmektedir, bu

133

yüzden çoklu vaka çalışmasının seçimi göründüğü kadar kolay bir iş değildir. Çünkü çoklu vaka yönteminde araştırma süreci içerisinde her bir vakanın belirli bir amaca hizmet etmesi gerekmektedir ( Yin, 2003:47).

Çoklu vaka çalışması yapmanın altında yatan ana neden “tekrarlanma” mantığına sahip olmasıdır. Fakat geçmişte çoklu vaka çalışması içeren araştırmalarda vakaların bir anket ya da deneydeki sonuçlara benzer sonuçlar vermesi gerektiği gibi yanlış bir tespit bulunmaktaydı ve bu durum “örneklem” mantığı olarak adlandırılmaktaydı. Doğal olarak bu iki görüş arasındaki metodolojik farklılıklar tekrarlanabilirlik ve örneklem mantığının da farklı gerekliliklere sahip olmasına neden olmaktaydı (Yin, 2003: 47). Nicel araştırma yaklaşımındaki örneklemden evrene genelleştirme anlayışına karşın Firestone'un (1993) vurguladığı üzere genellemenin üç düzeyi vardır: i-örneklemden evrene, ii-analitik veya kuram bağlantılı genelleme, iii-vakadan vakaya (örnek olaydan örnek olaya) aktarım (Punch, 2005: 148). Benzer biçimde, Stake (1988) deney ve tümevarımla elde edilen bilimsel genelleme ile vaka çalışmaları ve tekil vakalara ilişkin deneyimlerle genel kavrayışların derinleştirildiği doğalcı genelleme arasında ayrım yapmaktadır (Punch, 2005: 148).

Vaka çalışmalarının tekrarlanabilmesinin altında yatan nedeni ise Yin şu şekilde belirtmektedir: (a) Birebir tekrarlama “ litteral replication” benzer sonuçlar elde etmeye yönelik olarak gerçekleştirilir. (b) Kuramsal tekrarlama “ theoritical replication” ise ön görülen sebeplerden dolayı farklı/çelişen sonuçlar elde etmeye yönelik olarak gerçekleştirilir. Bu nokta da Yin’in çalışmasında belirttiği bir diğer önemli husus da vaka çalışmalarında tekrarlanabilirliğin birbirleri ile çelişen durumları ortaya koyarak karşılaştırma yapmaya izin vermesi gerektiği şeklinde bir anlayıştan ziyade çoklu vaka çalışmasında her bir örnek olayın, aynı konuya ilişkin deneylerin tekrarları olarak değerlendirilmesi gerektiği görüşüdür. Özetle, çoklu vaka tasarımı kullanılan çalışmalarda incelenen her örnek, araştırmada iddia edilen ilişkilerin, incelemelerin aynı koşullar altında tekrar sınanmasıdır. Bu yüzden çoklu vaka çalışmalarında vakaların tekrarlanabilmesi için her bir vakanın çok özenli bir şekilde seçilmesi gerekmektedir. İnovasyon uygulayan okullar üzerine yapılan çoklu vaka çalışması bu yöntemde en yaygın gösterilen örneklerden biridir ( örneğin yeni bir müfredatın kullanımı, bir programın yeniden düzenlenmesi ya da eğitimde yeni bir teknolojinin kullanımı birer inovasyon olarak ele alınmaktadır). Aslında her bir okul tek başına bir

134

vakadır fakat çalışma birden çok okulu kapsadığı ve birden fazla okulda inovasyonu çalıştığı için araştırma çoklu vaka tasarımı olarak örnek gösterilmektedir (Yin, 2003: 47-53). Etkili bir çoklu vaka çalışması tasarımı için altı ila on vaka üzerinde yapılan bir çalışma yeterli olmaktadır ve bu durum araştırma konusu ile ilişkili altı ila on arasında yapılan deneye paralellik göstermektedir; bazı durumlarda ise (iki veya üç) birebir tekrarlama “ litteral replication” ve bazı durumlarda ise (dört ila altı vaka) kuramsal tekrarlama “theoritical replication” farklı iki uygulamaya yönelik olarak gerçekleştirilmektedir. Bu altı ila on arasındaki bütün vakalar eğer başlangıçtaki önermeler setini destekliyorsa yani ön görüldüğü gibi çıkıyorsa iddia edilen ilişkiler ve incelemelerin varlığı da ortaya konmuş olacaktır. Eğer vakalar arasında bazı yönlerden çeşitli çelişkiler bulunuyorsa, o zaman çalışmanın başlangıcında ileri sürülen önermelerin tekrar gözden geçirilmesi ve yeni vakalarla tekrar test edilmesi gerekmektedir (Yin, 2003: 47).