Uydukent Çeşitleri

Uydukentler sınıflandırılmasında, fiziki gelişimleri ve kuruluş amaçları esas alınır.

Fiziksel gelişme ve kuruluş amaçlarına göre uydu kentlerin sınıflaması aşağıdaki gibi yapılabilir (Şekil 2.2):

Şekil 2.2 Uydukent çeşitleri (İsbir 1986)

2.4.1 Fiziki gelişme açısından uydukentler

Fiziki gelişimleri açısından incelenen uydukentler “Planlanmış Uydukentler”,

“Planlanmamış Uydukentler” olarak sınıflandırılmaktadır.

Planlanmış uydukent; merkezi yönetimler ya da yerel yönetimler tarafından planlanıp, denetlenen uydukentlerdir. İngiltere’de büyük kentlerde yaşanan nüfus artışı ve savaş esnasında yıkılan konut bölgelerinde yaşayanların konut ihtiyacını gidermek amacı doğrultusunda kentlerin sınırlarındaki yerleşim alanlarında özel sektör ya da yerel idare birimleri tarafından oluşturulan uydukentler, planlanmış uydukentlere örnek verilebilir.

Genellikle planlanmış uydukentlerin en belirgin özelliği, standartlara uygun ve örnek niteliğinde olmasıdır.

Planlanmamış uydukentler; merkeze yakın köy veya kasaba niteliğindeki yerleşimlere yaşanan göçler sonucu oluşan, standartlara uygun olmayan konut bölgesinin belirli bir süre sonunda uydukent niteliği kazanarak oluşan uydukentler, planlanmamış uydukentlerdir. Planlanmamış uydukentlerin en temel özelliği uydukent yerleşim alanında yaşayanların göç eden kişiler olmasıdır. Çünkü köy ve kasabadaki yerleşimlerini uydukent olarak değiştiren etken göç edenlerdir.

2.4.2 Kuruluş amaçları açısından uydukentler

Uydukentleri kuruluş amaçlarına göre sınıflandırmamızı sağlayan en temel ölçü, bu yerleşim alanlarındaki baskın faaliyetler olduğu esasına dayanır. Özelliklerine göre örneğin sanayi alanlarının yer seçimiyle oluşan yerleşmelere “Sanayi ve Ticaret Uydukentleri”, üniversitelerin merkez dışına konumlanmasıyla oluşan uydukentlere ise

“Eğitim Uydukentleri” adı verilir.

Sanayileşmenin hız kazanması ve ticari faaliyetlerin merkez dışında yoğunlaşması sanayi ve ticaret uydukentlerinin oluşumuna ve yaygınlaşmasına neden olmuştur.

Yerleşme eğilimi daha çok sanayi kuruluşlarının yoğunlaştığı bölgelerde gözlenir.

Kuruluş amaçlarına göre sınıflandırılan diğer uydukentlere kıyasla daha büyük ve daha eskidirler. Diğer uydukentlerden özellikle yatakhane uydukentlerinden veya kent merkezinden gelen işçilerin çalıştıkları, sanayi ve ticaret uydukentleri kentlerin üretim merkezi niteliğindedir. Mal üretimi ve perakende satışın yapıldığı alanlardır.

Sanayi ve ticari faaliyetlerin önemli kısmı kent merkezlerindeki ana ulaşım yollarına yakın yerlerde faaliyet gösterirken, yeni kurulan sanayi işletmeleri ve işyerleri uydukent yerleşme alanlarını tercih etmektedir. Yeni fabrika ve kuruluşların kentin dışındaki uydukentlerde yer seçimlerinin nedenleri aşağıda belirtilmiştir:

1. Kurulacak yeni binalar için, kentin dışındaki yerleşim alanlarının kentin içindeki alanlara kıyasla daha geniş ve sınırsız olması tercih nedenidir.

2. Genellikle, üretimin fazlalaşması ve üretimde etkinliğin sağlanması, kuruluş binalarının çok katlı olması yerine tek kat ve yaygın olmasına bağlıdır. Aynı zamanda çok katlı binaların yapım maliyeti de yüksektir. Dolayısıyla tek katlı ve yaygın büyük binaların yapımı ancak uydukentlerde mümkündür.

3. Üretilen malların dağıtım işi kent merkezindeki trafik yoğunluğundan uzak bir şekilde kolaylıkla sağlanır.

4. Üretim için gerekli olan enerjinin sağlanması uydukentlerde daha kolaydır.

5. Kent dışı yerleşme alanlarında daha kolaylıkla sağlanabilen işgücünün barınma ihtiyacı da kolaylıkla çözümlenir.

6. İşverenler uydukentlerde daha vasıflı eleman bulacaklarına inanırlar. Ayrıca işverenler, işyeri çevresinde yaşayan işçilerin daha nitelikli ve çalışkan olduklarına dair düşünceye de sahiptirler (İsbir 1986).

Sanayi ve ticari işletmelerin uydukentlerde yer seçimi ve üretim merkezi haline gelmesi, çalışanlara ayrılan giderlerin artışına neden olur. Kent merkezinde yaşayan çalışanların, işyerine geliş gidiş maliyeti ve yaşanan zaman kaybı üretimi olumsuz yönde etkilemektedir. Aynı şekilde kent merkezindeki sanayi ve ticari işletmeleri, uydukentlerde yaşayan çalışanlar için benzer mali kayıplar yaşar. Kent merkezini faaliyet alanı olarak seçen işletmeler, maliyeti olumsuz yönde etkileyen başka faktörlerden dolayı, işyerlerini uydukente taşımayı ya da yeni işyerlerini uydukentte

açmayı talep ederler. Uydukentlerde yaşayan kalifiye işçilerin varlığı sanayi ve ticari işletme sahipleri için önemli bir faktördür.

Sanayi ve ticaretin kent dışındaki hızlı gelişimi, merkezi yönetimleri harekete geçirmiş, çevrenin korunması amacıyla sanayi ve ticari işletmelerinin belirli bölgelerde toplanmasına karar verilmiştir. Bu kararın uygulanması devletlerin hukuki düzenlemeleri ile gerçekleşmiştir. Uydukentlerde yaşayanlara yeni iş imkânları sağlayan ticari ve sanayi işletmeler, yerel yönetim birimlerine sorumlu oldukları vergileri ödeyerek bu kurumlara gelir temin ederler. Uydukentlerde yer seçen ticari ve sanayi işletmeler için çevre kirliliğinin denetimi daha etkili ve kolaydır.

Yatakhane (Residential-Dormitory) uydukentleri, kent merkezinde veya kentin diğer kısımlarında çalışanların yerleşimiyle kurulan uydukentlerdir. Yatakhane uydukentleri yapım malzemelerine göre üç tip olarak sınıflandırılabilir. Birinci tip yatakhane uydukentleri, kaliteli malzemeyle inşa edilen, bina inşaat alanlarının ve dairelerin geniş olduğu uydukentlerdir. İkinci tipi, birinci tip uydukentlere oranla daha düşük kaliteli malzemeyle yapılan, inşaat alanlarının daha dar olduğu uydukentler oluşturur. Üçüncü tip yatakhane uydukentler ise, çok düşük gelirlere sahip ailelerin ikamet ettiği, küçük binaların olduğu ve binalarda kalitesiz inşaat malzemesi kullanılan yerleşim birimleridir. Demografik, sosyal ve ekonomik yapı açısından üç tip yatakhane uydukenti arasında ciddi farklılıklar gözlenir. Yatakhane uydukentlerinde sanayi faaliyetleri çok gelişmemiştir.

Sanayi- yatakhane uydukentleri ise, sanayi faaliyetlerinin yanı sıra ticari faaliyetlerinde gözlemlendiği sanayi yatakhane uydukentlerinde çoğunlukla sanayi işletmelerinde çalışanlar yaşamaktadır. İngiltere’de örneğine rastlanan plansız gelişen ve parça parça yerleşimlerin olduğu West Ham, sanayi yatakhane uydukentidir. Londra’daki Caberwell ve Paddington uydukentleri, sanayi işletmeleri olmayan, planlanmamış ve orta gelirli ailelerin göçüyle oluşan kentlerdir. Zamanla bölgedeki sanayi faaliyetlerinin artışı yerleşim alanlarını sanayi yatakhane uydukentine dönüştürmüştür. İşyerine yakınlık ve ulaşım masrafının olmaması sanayi işletmelerinde çalışan dar gelirli ailelerin

giderlerinde düşüş sağladığı için sanayi- yatakhane uydukentlerinde yaşamayı tercih ederler.

Sanayi - yatakhane uydukentlerini ayıran özellik, sanayi işletmelerinin ve konut alanlarının büyüklüğüdür. Sanayi işletmelerinin çok büyük alanlar kapladığı uydukentlerin yanı sıra konut alanlarına daha geniş ayrılan uydukentler de mevcuttur.

Kuruluş esasına göre yapılan sınıflandırmada diğer bir uydukent çeşidini “Eğitim Uydukentleri” oluşturmaktadır. İlköğretim okullarından üniversitelere kadar her düzeydeki eğitim birimlerini içeren “Eğitim Uydukentleri”, çoğunlukla üniversitelerin yer seçimiyle oluştuğu görülür. Yükseköğrenim kurumlarının eğitimle ilgili etkinlikleri gerçekleştirdikleri alanların yanı sıra öğretim elemanları ve öğrencilerin barınması için de geniş alanlara talep gösterirler. Uydukentlerdeki geniş ve boş alanlar yükseköğretim kurumlarının ihtiyaçlarını giderirler.

Eğitim kurumlarının eğitim ve öğretime başlaması süreci öncelikle kurumun yerleşeceği alan tespitiyle başlar ve bu alanlara yapılan yatırımlarla devam eder. Eğitim kurumlarının uydukentlerde yer seçimi, uydukentlerde yaşayanlara yeni bir çalışma alanı oluşturur. Kurulduğu yerin ekonomisine ciddi katkılar sağlayan yükseköğretim kurumları bu faydayı; kurumun ve çalışanlarının ihtiyacı olan mal ve hizmetlerin yakın çevreden temin ederek, bu alandaki arzı ve talebi artırarak sağlamaktadır.

Yükseköğretim kurumları kuruldukları alanlarda gerek ekonomik faydası gerekse planlı kentleşmeye katkısının yanı sıra, bu alanlarda yaşayanların kültürel ve entelektüel ihtiyaçlarını gidermektedir. Topluma kültürel fayda sağlaması eğitim uydukentlerini, yatakhane uydukentlerinden ayıran önemli bir özelliktir.