Usûl-i Fıkıh Eserleri

2.1.5.2.1. et-Tabsıra

Şîrâzî’nin usule dair yazmış olduğu ilk eseri olan et-Tabsıra, müellifinin mukaddimesinde de belirttiği üzere usûlî konulardaki ihtilafları cem eden bir kitaptır. Eserde usul konularına yalnızca ihtilaflar açısından yaklaşılmış, üzerinde ittifak olan konulara veya meselelere dair genel bilgilere yer verilmemiştir. Şîrâzî et-Tabsıra’yı her

426 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-zunûn, I, 489

427 Nevevî’ye kadarki dönemde mezhebin beş temel muhtasar eseri Müzenî’nin el-Muhtasar’ı, Şîrâzî’nin et-Tenbîh ve

el-Mühezzeb’i, Gazzâlî’nin el-Vecîz ve el-Vasît’idir. Bilal Aybakan, “Tenbîh”, DİA, XL, 448.

428 Heyto, el-İmâmü’ş-Şîrâzî, s. 168.

429 İbn Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, I, 240. İsferâyînî’nin bu eseri, Müzenî’nin Muhtasar’ı üzerine yazılmış elli ciltlik

bir şerh çalışmasıdır. İsferâyînî’nin bu eserinde âlimlerin ihtilaflarını, görüşlerini, dayanaklarını ve münazaralarını ele alması sebebiyle ona “İkinci Şâfiî” adı verilmiştir (İbn Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, I, 173).

430 Şîrâzî, Ebû İshak İbrahim b. Ali, et-Tenbîh fi’l-fıkhi’ş-Şâfiî, Beyut: Âlemü’l-Kütüb, 1983.

431 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-zunûn, I, 489-493. Ayrıca eserler hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz. Bilal Aybakan,

seviyeden talebeye hitap edecek şekilde tasarlamış, ihtilaflı meselelerde tarafların delillerine de yer vererek delillerin münakaşasını yapmıştır.432

Eser üzerine Ebü’l-Feth Osman b. Cüney’in şerh yazdığı zikredilmekle⁴³³ birlikte bu bilginin sahih olması mümkün görünmemektedir. Zira İbn Cüney, Şîrâzî’nin doğumundan bir yıl önce 392/1002 senesinde vefat etmiştir.434

et-Tabsıra Muhammed Hasan Heyto tarafından Ezher Üniversitesi’nde doktora tezi

olarak tahkik edilmiş ve el-İmâmü’ş-Şîrâzî: Hayâtühû ve ârâühü’l-usûliyye isimli bir mukaddimeyle birlikte 1980 senesinde Dımaşk’ta Dâru’l-Fikr tarafından basılmıştır.

2.1.5.2.2. el-Lüma’

Şîrâzî’nin kaleme aldığı muhtasar usûl-i fıkıh eseri olan el-Lüma’, bünyesinde usule dair neredeyse tüm genel başlıkları barındırmaktadır. Muhtasar bir eser olması dolayısıyla meselelerle ilgili yoğun tartışmalara girilmemiş; ancak usul konularına dair genel bilgilerin yanında ihtilaflı meselelere de yer verilerek konuyla ilgili tarafların delillerine ve bunların münakaşasına da yer verilmiştir. Şîrâzî bu eserini et-Tabsıra’dan sonra kaleme almıştır. Nitekim kendisi el-Lüma’ın mukaddimesinde buna işaret etmiş ve

et-Tabsıra’da yapmış olduğu çalışmayla bağlantılı olarak kendisine yöneltilen usul-i fıkha

dair bir muhtasar kaleme alması isteğine cevaben el-Lüma’ı yazdığını ifade etmiştir. Ayrıca et-Tabsıra’dan haberdar olmayanlar için ihtilaflı meselelere ve bunların delillerine yer verdiğini zikretmiştir.⁴³⁵

Şîrâzî et-Tabsıra’dan sonra yazmış olduğu bu eserinde, et-Tabsıra’da tercih ettiği görüşleri zaman zaman terk ederek farklı bir görüşe rücu etmiş ve bunu da açıkça zikretmiştir.⁴³⁶

432 Şîrâzî, et-Tabsıra, s. 16.

433 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-zunûn, I, 339.

434 Zehebî, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, XVII, 19.

435 Şîrâzî, Ebû İshak İbrahim b. Ali, el-Lüma’ fî usûli’l-fıkh, nşr. Muhiddin Deyyib, Yusuf Ali Büdeyvî, Dımaşk: Dâru

İbn Kesîr, 1995, s. 27, 28.

436 Örneğin et-Tabsıra’da vâv harfinin tertip ifade ettiğini savunurken, el-Lüma’da bu görüşü terk edip bunun mutlak

el-Lüma’ üzerine çeşitli şerh çalışmaları yapılmıştır. Bunlardan tespit edebildiklerimizi

şu şekilde sıralayabiliriz437:

1) Ebû İshak eş-Şîrâzî (476/1083), Şerhu’l-Lüma’

2) Abdullah b. Ahmed el-Bağdâdî (533/1138), Şerhu’l-Lüma’ 3) Kemâleddin Mesud b. Ali el-Yemenî (604/1207), Şerhu’l-Lüma’ 4) Musa b. Ahmed el-Yemenî (620/1223), Şerhu’l-Lüma’

5) Ziyûüddin Osman b. İsa el-Kürdî (622/1225), Şerhu’l-Lüma’ 6) Ahmed b. Mukbil el-Adnî, (630/1232), Şerhu’l-Lüma’

2.1.5.2.3. Şerhu’l-Lüma’

Şîrâzî’nin kendi eseri olan el-Lüma’ üzerine yapmış olduğu bu şerh, onun usule dair yazmış olduğu elimize ulaşan son eseridir. O bu eserinde usûlî konuları tek tek ele almış, konuyla ilgili kendi görüşünü belirttikten sonra buna aykırı olan diğer görüşleri zikretmiş ve bu muhalif görüşleri aklî ve naklî deliller serdederek çürütmeye çalışmıştır. Zikrettiği muhalif görüşler genellikle Mutezileye ait olmakla birlikte yer yer Hanefîlere, Mâlikîlere, Zâhirîlere ve Eş’arîlere de ait olabilmektedir. Kendi savunduğu görüşler ise çoğunlukla Şâfiîlerin ve hocası Ebü’t-Tayyib et-Taberî’nin görüşü olmakla birlikte mezhep içinde ihtilafın olması durumunda tercih sebeplerini de zikrederek kendi tercihini yapmıştır. Bunu yaparken de cedel üslubunu benimsemiştir. Ayrıca bu esere el-Vüsûl ilâ

ma’rifeti’l-usûl adı da nispet edilmiştir.⁴³⁸

2.1.5.2.4. el-Muhtasar fî usûli mezhebi’ş-Şâfiî

Şîrâzî’nin usûl-i fıkha dair bu eseri 225 varaktan müteşekkil olup eserin yazması Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesinde III. Ahmed bölümünde 1218 numarada bulunmaktadır.

2.1.5.2.5. Kitâbü’l-Kıyâs

Kitâbü’l-kıyâs günümüze kadar ulaşmamış, ayrıca gerek tabakât gerek terâcim gerekse

fehâris kitaplarında da Şîrâzî’ye atfedilmemiş bir eserdir. Bununla birlikte Şîrâzî

el-Mülahhas’ta kıyas bahsinde “Kıyas konusunda ben müstakil bir eser kaleme aldım ve orada pek çok şey yazdım. Burada ise o kitabımda zikrettiğim hususlardan, kitabın

437 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-zunûn, II, 1562; İsmail Paşa b. Muhammed el-Bağdâdî, Îdâhu’l-meknûn fi’z-zeyli alâ

Keşfi’z-zunûn, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ty, II, 410.

tertibinin gerektirdiği şekilde özet bilgiler aktaracağım” demiştir439 ki bu ifadelerden onun ismi net olarak bilinmese de kıyasa dair bir eser kaleme aldığı net bir şekilde anlaşılmaktadır.

2.1.5.2.6. Telhîsu ileli’l-fıkh

Geçerli soru çeşitlerinden bahsedildiği aktarılan bu esere, Brockelmann’ın GAL’ı öncesinde atıf yapan bir kaynağa rastlayamadık.⁴⁴⁰