BÖLÜM 3: TRB1 BÖLGESİ TARIM PROFİLİ
3.5. TRB1 BÖLGESİNDE ORGANİK BİTKİSEL ÜRETİM VE İYİ TARIM
Çevrenin, doğal kaynakların korunması ve bozulan ekolojik dengenin yeniden tesisi, sürdürülebilir tarım, toprağın yaşatılması, flora ve faunanın korunması biyolojik çeşitliliğin devamı ve kimyasal kirlilik ile zehirli kalıntının da sonlandırılması son yıllarda tüm insanlığın ortak kesiştiği nokta haline gelmiştir. Tüm dünyada çevrenin, insan ve toplum sağlığının korunması konusunda ülkelere göre farklı düzeylerde olmakla birlikte büyük gelişmeler meydana gelmiştir. Konvansiyonel tarımın üretim artışına yönelik aşırı miktarda sentetik ve kimyasal girdi kullanımı sonucu çevre kirliliği önemli boyutlara ulaşmıştır. Tarımın yarattığı kirlilik doğal dengenin bozulmasına neden olurken çevre kirliliği ve besin zinciriyle tüm canlılara ulaşılabilen hayati tehlikeye de yol açmaktadır. Konvansiyonel tarımda ürünün kalitesinin tam olarak dikkate alınmaması ekonomik üretim yapmak için mekanizasyonun artırılması ve bilinçsiz uygulamalar, toprağa büyük zararlar vermektedir. Bütün bu olumsuzluklar dünyada olduğu gibi ülkemizde de organik tarımı gündemin ilk sıralarına oturtmuştur.
TRB1 Bölgesi organik tarım açısından potansiyel göstermesine karşın, yaygın bir üretim alanı yoktur. Tablo 35’de görüldüğü gibi, Bölge genelinde 684 çiftçi organik bitkisel ürün üretiminde bulunmaktadır, bunların toplam işledikleri alan 5.014,99 hektardır. Bölge illeri organik tarım verileri il gıda, tarım ve hayvancılık müdürlüklerinden alınan 2011 yılı verileridir. Tabloda da görüleceği üzere bölgedeki organik bitkisel üretiminde üretim alanı olarak Malatya ili öne çıkmaktadır (%80). İşletme sayısı olarak Malatya ili bölgenin %52’sini, Tunceli ili ise %39’un sahiptir. Tunceli ilindeki işletme sayısı fazla olmasına rağmen alansal olarak %7’lik oran, işletmelerin küçük parçalı araziler üzerinde üretim yaptığını göstermektedir. Elazığ il müdürlüğünden alınan veride işletme sayısı belirtilmemiştir. Alansal olarak bölge içinde %1’lik paya sahip Elazığ’daki organik tarım işletme sayısı önemsenmeyecek ve ihmal edilebilir seviyede kabul edilmiştir.
Tablo 35 TRB1 Bölgesinde Organik Bitkisel Üretim Verileri (2011)
Kaynak: Malatya, Elazığ, Bingöl ve Tunceli Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlükleri, 2012
* Tunceli İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü verilerine göre 89,63 ha çayır alanı ve bunların ait olduğu 46 üretici ve 146,75 ha nadas alanı ve bunların ait olduğu 69 üretici organik üretim verilerinde yer almaktadır.
Bu alanların üretim değerleri olmadığı için hesaplamalara katılmamıştır.
Malatya ilinin 2010 Tarım, Gıda ve Hayvancılık Bakanlığı verileri ve 2011 yılı İl Müdürlüğü verileri karşılaştırılacak olursa işletme sayısı ve üretim alanı büyüklüğünün hemen hemen eşit olduğu görülmektedir ancak üretim miktarı 2011 yılında yaklaşık iki katına çıkmıştır.
Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı verilerine göre Malatya’da ve Bingöl illerinde organik tarım yapılan ürünler aşağıdaki Tablo 36’de verilmiştir. Bakanlık 2010 yılı verilerine göre Elazığ ve Tunceli’de üretim yapılmamaktadır. Malatya’da kayısı, mercimek ve nohut organik tarımı en fazla yapılan bitkisel ürünlerken; Bingöl’de organik buğday ve yonca üretimi yapılmaktadır.
Tablo 36 Malatya ve Bingöl Organik Tarım Ürünleri ve Üretim Miktarları (2010)
Malatya Bingöl
Armut 3,70 Patlıcan 10,00 Buğday 180,73
Ayva 0,11 Şeftali 0,31 Yonca 74,75
Badem 2,90 Üzüm 10,54 Toplam 255,48
Biber 6,00 Vişne 5,55
Kaynak: http://www.tarim.gov.tr/uretim/Organik_Tarim,Organik_Tarim_Statistikleri.html, 2012
Bitkisel üretimde olduğu gibi, Bölgede hayvancılıkta da organik faaliyetler sınırlıdır. İl müdürlüğünden alınan bilgiye göre Elazığ ilinde 1 işletme (yumurtacılık) organik hayvancılık faaliyetinde bulunmaktadır (2011). Malatya ilinde 4 üretici 435 adet kovanda 12 ton, Tunceli ilinde 2 üretici 525 adet kovanda 10 ton bal üretimi yapmaktadır (TUİK, 2010).
Tablo 37 TRB1 Bölgesinde Organik Hayvancılık Faaliyetleri-2010 İller Çiftçi sayısı
Toplamı
Hayvan Sayısı Toplamı
Et(ton)
Toplamı Süt(ton) Toplamı
Yumurta (adet) Toplamı
Malatya - - - - -
Elazığ 1 30.000 - - 12.297.600
Bingöl - - - - -
Tunceli - - - - -
Kaynak: http://www.tarim.gov.tr/uretim/Organik_Tarim,Organik_Tarim_Statistikleri.html, 2011;
Elazığ Tarım, Gıda ve Hayvancılık İl Müdürlüğü, 2012
3.6. TRB1 BÖLGESİNDE TIBBİ VE AROMATİK BİTKİ YETİŞTİRİCİLİĞİ OLANAKLARI
Tıbbi ve aromatik bitkiler, başta ilaç sanayi olmak üzere, aromatik özelliklerinden dolayı kozmetik ve gıda endüstrisinde, temizlik endüstrisinde ve diğer endüstrilerde kullanımında önemli noktalara gelinmiş ve bu yönde dünya pazarının büyük kısımlarını oluşturan ekonomik değerler elde edilmiştir. Başta Çin, Hindistan, ABD olmak üzere bazı Avrupa ülkeleri de bu tıbbi bitkilerin ve onlardan elde edilen ürünlerin ticaretinden ciddi anlamda gelir elde etmektedirler. Türkiye tıbbi ve aromatik bitkiler yönünden dünyanın en önemli ülkelerinden birisi olmasına rağmen, bu bitkilerin ihracatı henüz istenilen düzeylerde bulunmamaktadır. Yıllara göre değişmekle birlikte 90 milyon Dolar civarlarında tıbbi ve aromatik bitki ihracatı gerçekleştirilirken, 11-12 milyon Dolar düzeylerinde de ithalat yapılmaktadır. Türkiye'de geleneksel olarak 500 bitki türü bitkisel tedavide kullanılmaktadır.
Türkiye’de nane, mercanköşk, adaçayı gibi birkaç bitki dışında genel eğilim bu bitkilerin tarımını yapmak yerine doğadan toplayıp kullanmaktır. Türkiye bir yandan tıbbi ve aromatik bitkiler ihraç ederken bir yandan da ithal etmektedir. Türkiye 110 ülkenin sıralandığı tıbbi bitki ihracatı yapan ülkeler listesinde 18. sırada yer almıştır. Doğu ve Güney Doğu Avrupa da ise Türkiye ihracatta 5. sırada iken ithalatta 8. sırada yer almıştır (Bayramoğlu vd., 2009).
Türkiye’nin ihraç ettiği tıbbi ve aromatik bitkiler Tablo 38’de; ithal ettikleri de
Tablo 39’de verilmektedir (Karik ve Öztürk, 2009).
Türkiye’nin ithalatçı konumunda olduğu çörekotu, kişniş ve adaçayının, TRB1 Bölgesinin çoğu yerinde yetişme potansiyeli bulunmaktadır. TRB1 Bölgesi genelinde farklı iklimsel koşulara sahip, muhtelif tıbbi ve aromatik bitki türlerini yetiştirilmeye uygun geniş alanlar bulunabilir ancak yetiştiricilikte ilk dikkate alınması gereken konu yetiştirici için sürekli ve güvenilir pazar, alıcı için uygun zamanda, yeterli miktarda ve sürekli ürün bulmaktır. Bir diğer önemli konu da rekabetçi olabilmektir.
Tablo 38 Türkiye’nin Başlıca Tıbbi ve Aromatik Bitkiler İhracatı (2006-2008)
Adaçayı 1.710 4.594 1.530 4.479 373 1.541
Anason 2.593 4.978 2.003 4.704 2.658 9.350
Biberiye 576 1.152 432 1.019 573 1.587
Çemen 160 172 94 156 51 74
Çörekotu 37 90 45 163 38 139
Defne yaprağı 7.262 17.336 7.519 20.301 6.934 20.020
Ihlamur 177 1.475 80 1.116 27 313
Keçiboynuzu 2.705 4.833 3.623 5.264 518 838
Kekik 12.202 22.608 11.308 39.493 9.683 42.878
Kimyon 4.900 7.730 4.209 9.228 2.367 6.832
Kişniş 96 86 41 51 19 71
Mahlep 104 1.007 109 908 102 897
Meyan Kökü 418 482 249 266 67 125
Nane 45 103 153 505 125 326
Rezene 1.294 2.224 1.057 2.125 1.945 3.793
Sumak 976 1.002 965 1.176 1.175 1.771
Toplam 35.255 69.872 33.417 90.954 26.655 90.555
Kaynak: Karik ve Öztürk, 2009
Bölgede tıbbi ve aromatik bitkilerin yetiştiriciliği konusunda yapılmış fazla bir çalışma bulunmaktadır. Fırat Üniversitesi Biyoloji Bölümü’nde yapılan bir araştırmada, tıbbi amaçla yaygın kullanım alanı bulunan kantaronun bir türü olan Hypericum scabrum, araştırmada kullanılan mikroorganizmalara karşı en etkili ekstrakt olarak bulunmuştur (Kırbağ vd., 2005).
Elazığ Valiliği İl Özel İdaresi tarafından hazırlatılan bir raporda, Elazığ ve yakın çevresinde
“Tıbbi ve Ekonomik Bitkilerin Araştırılması ve Değerlendirilmesi“ için geniş çaplı ve bilimsel tabanlı bir çalışmanın yapılması çok faydalı olacağı belirtilmektedir (Bağcı ve Akcan, 2010). Türkiye’nin ihraç ettiği tıbbi ve aromatik bitkilerin TRB1 Bölgesinde yetiştirilebilme ve doğadan toplanabilme olanakları Tablo 40’da verilmektedir.
Tablo 39 Türkiye’nin Başlıca Tıbbi ve Aromatik Bitkiler İthalatı (2006-2008)
Anason 37 64 276 483 82 248
Biberiye 426 385 387 375 553 613
Çörekotu 478 213 1.617 1.195 1.505 1.254
Çöven 305 115 550 212 484 201
Defne 13 44 12 87 41 111
Ginseng 4 55 3 37 3 51
Ihlamur 77 278 113 523 137 1.163
Kakule 10 22 2 7 11 45
Karanfil 120 195 136 137 83 99
Keçiboynuzu 945 475 648 605 673 1.048
Kekik 320 497 2.341 4.456 851 2.486
Kimyon 587 941 688 1.270 507 903
Kişniş 268 84 304 138 202 183
Köri 44 30 39 35 102 81
Küçük Hindistan
cevizi 6 14 18 45 4 22
Meyan 3 62 8 121 5 88
Rezene 205 206 111 116 266 386
Adaçayı 642 1.205 564 1.018 1.155 2.928
Sumak 168 28 274 27 140 14
Tarçın 899 530 829 500 670 413
Zencefil 323 197 247 172 235 215
Zerdeçal 277 287 384 191 109 150
Toplam 6.157 5.927 9.551 11.750 7.818 12.702
Kaynak: Karik ve Öztürk, 2009
Tablo 40 İhraç Edilen Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin TRB1 Bölgesinde
Adaçayı Kışı sert olmayan yerlerde
-Anason Tarla tarımı yapılabilen her yerde -Biberiye Kışı yumuşak geçen yerlerde -Çemen Tarla tarımı yapılabilen her yerde -Çörekotu Tarla tarımı yapılabilen her yerde
-Defneyaprağı -
-Ihlamur Bahçe tarımı yapılan yerlerde
-Keçiboynuzu -
-Kekik Kışı yumuşak geçen yerlerde Origanum dışında cinsler (Thymus) Kimyon Tarla tarımı yapılabilen her yerde
-Kişniş Tarla tarımı yapılabilen her yerde -Mahlep Bahçe tarımı yapılan her yerde
-Meyan Kökü Sulama imkânı olan yerlerde Taban suyu yüksek alanlarda
Nane Bahçe tarımı yapılan her yerde
-Rezene Bahçe tarımı yapılan her yerde
-Sumak Bahçe tarımı yapılan her yerde Doğada bulunmaktadır
Bu çizelgeye ek olarak ihracat listelerinde yer almayan ancak yurt dışı ve içi pazarlarda yer alan bazı türlerin TRB1 Bölgesinde yetiştirilebilme olanakları da Tablo 41’da değerlendirilmektedir. Tablodan da anlaşılacağı gibi aslında Bölge tıbbi ve aromatik bitkiler açısından zengin bir potansiyele sahiptir.
Tablo 41 TRB1 Bölgesinde Yetiştirilebilecek Diğer Bazı Tıbbi ve Aromatik Bitkiler ve Yetiştirme Ortamları
Türkçe adı Latince adı Yetiştirme ortamı
Kantaron Hypericum perforatum Tarla tarımı
Kebere, kapari Capparri spinosa, C. ovata Engebeli, taşlık, bozuk marjinal alanlar; eğimli tarla-bahçe alanları
Kuşburnu Rosa türleri Engebeli, taşlık, bozuk marjinal
alanlar; eğimli tarla-bahçe alanları Meryemana dikeni Sylibum marianum Tarla tarımı
Ekinezya Echinasia purpurea Tarla tarımı
Altın çilek Physalis peruviana Örtü altı, ev bahçeleri
TRB1 Bölgesinin endemik bitkilerinden olan Tunceli Sarımsağı (Allium tuncelianum) doğadan sökülmek suretiyle tüketilmekte ve iç piyasada sarımsağın (Allium sativum) 3-4 katı fiyatla alıcı bulabilmektedir. Tunceli sarımsağının tek dişten oluşan korm (sert soğan) yapısındaki yumrularının çapı 5 cm’den daha geniş olabilmektedir. Doğadan aşırı miktarlarda sökülmekte olan bu endemik türün mutlaka koruma altına alınması gerekmektedir. Bunun sağlanması için Tunceli Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü tarafından çalışmalar başlatılmıştır. Tunceli sarımsağının kültüre alınmak suretiyle doğadaki populasyonları üzerindeki baskının azaltılması için 03.10.2011 tarihinde Fırat Kalkınma Ajansı ile bir sözleşme imzalanarak kültüre alma ve çiftçi eğitimi çalışmalarına başlanmıştır. 25Kasım 2011 tarih ve 28123 Numaralı Resmi Gazete’de yayımlanan Doğal Çiçek Soğanlarının 2012 Yılı İhracat Listesi Hakkında Tebliğ (Tebliğ No: 51) (Resmi Gazete, 2011) uyarınca “Allium (Yabani soğan) türlerinin hepsinin doğadan toplanarak ihracı yasaktır”. Bu Tebliğ Tunceli Sarımsağı’nı da kapsamaktadır. İhracı yasak olmakla beraber iç pazarda büyük rağbet gören Tunceli sarımsağının doğadan toplanmasına da bir sınırlama getirmek şarttır. Bu amaçla başlangıç olarak eğitim, bilinçlendirme çalışmaları yanında sözü edilen Tebliğde doğadan toplanarak ihraç edilen kimi soğanlı bitki türlerindeki uygulamaya benzer şekilde belirli çevre uzunluğundan küçük olan yumruların satışının men edilmesi gibi önlemlere başvurulabilir.