Baklagil Değer Zinciri Analizi

Nohut, mercimek, kuru fasulye, bezelye, bakla ve börülceyi içine alan yemeklik tane baklagiller binlerce yıldır insan beslenmesinde önemli bir yer tutmuştur. Beslenmede bitkisel proteinin ana kaynağını oluşturan yemeklik bu baklagiller dünya ve ülkemiz için çok önemlidir. Tarla bitkileri yetiştiriciliğinde ekim alanı ve üretim bakımından tahıllardan sonra baklagiller gelir . Baklagil tarımı hem beslenmedeki katkısı be hem de iyi işlendiğinde yüksek getirisi nedeniyle giderek daha fazla kabul görmektedir.

2010 yılı TÜİK verilerine göre Türkiye genelinde 812.399 hektar alanda baklagil tarımı yapılmaktadır. Bu miktar TRB1 Bölgesinde 10.010 hektardır. Bölgede 10.010 hektar baklagil ekim alanının iller göre dağılımı ise şöyledir: Malatya 4.719 hektar, Elazığ 2.421 hektar, Bingöl 688 hektar ve Tunceli 2.183 hektar biçimindedir. Gerek illerde gerçekleştirilen paydaş toplantılarında gerekse resmi verilere göre Bölgede baklagil açısından ön plan çıkan ürünler nohut ve kuru fasulyedir.

Bölgede kuru baklagil olarak bu 2 ürün pazara konu olmaktadır. Alan çalışmalarında bu her

iki ürünün de işleme, markalaşma ve pazarlamaya konu olacak şekilde yaygınlaştırılmasının bölgenin tarım ekonomisine önemli katkılarda bulunabileceği belirtilmiştir.

4.3.2. Faktör Koşulları

a. İş Gücü Kaynakları

Baklagiller ile ilgili olarak 2 temel işgücü alanı vardır. Birincisi; nohut, kuru fasulye üreticileri, ikincisi bunun paketleme ve pazarlamasını yapan işletmeler. Her iki temel uğraşı alanı da çok fazla işgücü alanı açmamaktadır. Baklagiller özellikle hasatta ve bitki mücadelesinde emek-yoğun bir işgücü gerektirmektedir. Bölgede ürünler bazında baklagil işleme sanayine ilişkin ayırt edici veriler bulunmamakla birlikte, Gıda Tarım ve Köyişleri Bakanlığının 2010 yılı verilerine göre Malatya ilinde 13, Elazığ ilinde 11 adet baklagil işleme-paketleme tesisi bulunmaktadır. Malatya ilindeki tesislere ilişkin veri bulunmamakla birlikte, Elazığ ilindeki tesisler %2,4 (864,1 ton/yıl), Bingöl ilindeki tesisler ise %2,8 (182,5 ton/yıl) kapasite ile çalışmaktadır. Yine 2010 yılı verilerine göre TRB1 Bölgesinde 11.879 ton baklagil üretimi gerçekleşmiştir. Yukarıda görüldüğü gibi bunun sadece 1.046,6 tonu işlemeye tabi tutulmuştur. Bu durum şunu ortaya koymaktadır; baklagiller TRB1 Bölgesi için istihdam ve ekonomik gelir kaynağı yaratma açısından potansiyelini değerlendiremiyor.

TRB1 Bölgesinde baklagiller açısından da işletmeler genelde küçük işletmelerdir. Bundan dolayı baklagil yetiştiriciliği yapanlar modern işletmeciliği uygulamada zorluk çeken küçük ölçekli aile işletmeleri olduğu ortaya çıkmaktadır.

TRB1 Bölgesinde baklagil konusunda özellikle teknik yetiştiricilik, sulama, pazarlama konularında eğitimler ön plana çıkmıştır. Bu eğitimlerin kurumsal olarak ilgili paydaşlar tarafından sürekli bir biçimde verilmesi sektörün gelişmesinde rol oynayabilecektir.

b. Bilgi Kaynakları

Baklagil tarımının Bölgede ilerlemesine yardımcı olacak bilgi kaynakları arasında en göze çarpan birimler; Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı İl Müdürlükleri, üretici örgütleri, özel işletmeler ve üniversitelerdir. TRB1 Bölgesindeki üniversitelerin meslek yüksek okullarında Gıda İşleme Programı bulunmaktadır. Burada baklagil tarımı eğitimini verecek bir programa da gereksinim duyulmaktadır. Bu programlar ile bölgede baklagil yetiştiriciliğinin ve buna bağlı işlemeciliğin gelişmesi için insan ve bilgi kaynaklarının gelişmesinde önemli görevler

üstlenebilirler. Ayrıca, Bölgede Malatya, Elazığ, Tunceli’de Baklagil Üreticileri Birliğinin kurulması ve bunun da kurumsal kapasitesinin geliştirilmesi bilgi kaynağı açısından güçlendirici bir rol oynayabilecektir.

c. Hammadde ve katkı maddeleri kaynakları

TRB1 Bölgesinde özellikle Malatya, Elazığ, Tunceli illeri baklagil tarımının yapılmasına elverişli bir arazilere sahiptir. Özellikle kuru fasulye ve nohutta işleme sanayinin ve paketlemenin gelişmemiş olması ürünün değerlendirilmesinde tıkanmalara neden olmaktadır.

Nohut ve kuru fasulye bölgede bir çok yerleşimde özel isimlerde, mekânlarla anılmasına rağmen işlenmemesi nedeniyle üründen yeterince yararlanılamadığı belirtilmiştir. Özellikle yerel ve bölgesel tanınırlığı olan ürünlerin (Ağın Leblebisi, Ovacık Fasulyesi gibi) işlenmesine ve paketlemesine yönelik çalışmalar, yatırımlar yapılırsa baklagiller bölgede önemli bir gelir alanı haline gelebilir. Bölge genelinde kaliteli hammadde temini de sektörün geleceği açısından gereklilik göstermektedir.

d. Coğrafi Konum ve Lojistik

TRB1 Bölgesinin konum olarak gerek hammaddelerin gerekse taleplerin kesiştiği bir noktada olduğunu söylemek zordur. Bu durum gerek hammadde temininde gerekse pazara ulaşım adına dezavantaj oluşturabilmektedir. Fakat baklagillerin uzun süre dayanabilirliği, paketlendiğinde pazarlamasının uygunluğu ve kolaylığı bu dezavantajı giderebilir. TRB1 Bölgesinde baklagiller açısından önemli dezavantajlardan birisi henüz buna yönelik bir üretici örgütlenmesinin olmamasıdır.

4.3.3. Talep Koşulları

Sektörün talep durumunu il, bölgesel ve ulusal olmak üzere 3 kategoride incelemek mümkündür. Çünkü sektör kapasite olarak bölge dışına da hitap edebilecek büyüklüğe gelebilir. Aslında mevcut durumda bile bölge dışına baklagil satışı yapılmaktadır. Gelecek yıllarda yatırımların, çalışmaların gerçekleşmesiyle ulusal düzeyde yayılım gösterebilir.

Burada özellikle standartlara uygun ve paketli-markalı ürünlerin sunulması bölgenin baklagil üretim kapasitesinin artması için önemlidir.

4.3.4. Firma Stratejisi Ve Rekabet Yapısı

a.İşletmelerin Yapısı

TRB1 Bölgesinde baklagil işleyen az sayıdaki işletmelerin tamamı KOBİ nitelikli işletmelerdir. İşletmelerin genelde il veya bölge ölçeğinde üretimde bulunmaktadır.

İşletmelerin de çok büyük bir çoğunluğu düşük kapasitede çalışmakta ve bu nedenle işletmeler ölçek ekonomisinden uzaktırlar.

b.Markalaşma

TRB1 Bölgesinde bitkisel üretim sektörünün tamamında olduğu gibi baklagillerde de önemli sorunlardan birisi markalaşmadır. Bu durum daha önce de belirtildiği gibi bölgede bitkisel üretim ekonomisinin etkinliğini azaltmaktadır. Fakat burada bir noktayı hemen açıklamak gerekir; yerel isimlerle bilinen ürün çeşitleri bulunmasına rağmen bu markalaşmaya aktarılmamaktadır.

c.Rekabetin yapısı

Bölgede bitkisel üretim sektöründeki işletmelerin çoğunluğu KOBİ niteliğinde olup, il veya bölgesel düzeyde çalışmaktadır. Kaliteli baklagil üretimi ve işlemeciliği, paketlenmesi bölgede işletmeler tarafından iyi yapılırsa rekabet açısından avantajlar oluşabilir.

4.3.5. Tamamlayıcı Sektörler

Bölgede baklagil yetiştiriciliğinin ve işleme sanayinin gelişmesi, üretiminin devamlılığı ve kalite ile doğrudan ilişkilidir. Bölgede sertifikalı tohum, hammadde kullanımı ve bilinçli üretim ile hem nicel artış hem de nitelik açısından değişim görülebilir. Bunun için de yapılması gereken yönlendiricilik ve yayım faaliyetlerine ağırlık vermektir. Bu konularda il/lerde kurulacak “baklagil üreticileri birliği” sürece olumlu katkılarda bulunabilecektir.

4.3.6. Devletin Rolü

Teşvikler-destekler ve denetim

Bitkisel üretimin gelişmesinde devlet destekleri önemli rol oynamaktadır. Kaliteli ve sertifikalı girdi kullanımı, verim artışı için girdi desteği sağlanması, basınçlı sulama

sistemlerine geçiş ve yatırım teşvikleri TRB1 Bölgesinde yatırımların artmasına önemli katkılarda bulunmaktadır. Bu desteklerin yerinde ve amacına uygun olarak kullanımında yerel bürokrasinin etkililiği ile üreticilerin ve işletmecilerin sahipliliği önemlidir.

4.3.7. Değer Zinciri Gösterimi

Elmas Modeli

Bileşenleri Olumlu Alanlar Gelişmeye Açık Alanlar

Faktör Koşulları  Baklagil üretimi konusunda deneyimin olması

 Bölgenin baklagil üretimi için uygun olması

 Devlet destekleri-teşvikleri

 Üniversite-Sanayi-Üretici-STK işbirliğinin geliştirilmesi

 Tarım teşkilatının daha etkin çalışması

 İşletmelerin maddi olarak güçlendirilmesi ve işletmelerin finansa ulaşımları

konusunda çalışmaların yapılması

 Fiziki alt yapını tamamlanması

 Kaliteli baklagil üretimi Talep Koşulları  İşletmelerin baklagil tarımını

yaygınlaştırma eğiliminde olması

 Küçük üreticiliğin de varlığını devam ettirmesi

 Yerel çeşitlerin tanınırlığı

 İşleme tesislerinin tam kapasitede çalışması durumunda baklagillere talebin giderek artabilecek olması

 Malatya ve Elazığ illerinde ürün işleme ve tesisleşme

 Baklagil üreticileri birliğinin kurulması

 Markalaşma gereksinimi

 Pazarlama gereksinimi

Firma Stratejisi ve

Rekabet Yapısı  Küçük ölçekli olmanın sağladığı esneklik ve diğer avantajlar

 Yerelden üretildiğinde kaliteli hammadde temin olanakları

 Geleneksel işletmelerin modernleşmesi

 Kurumsallaşmanın ve işgücü niteliğinin artışının sağlanması

 Pazarlama becerilerinin ve markalaşmanın geliştirilmesi

Bitkisel üretim ve diğer

tamamlayıcılar  Baklagillerin uzun süre dayanabilirliği

 Paydaşların giderek daha duyarlı hale gelmesi

 İşleme tesislerinin kurulması

Devletin Rolü  Teşviklerin varlığı

 Kalkınma ajansının faaliyetleri

 TKDK birimlerinin faaliyetleri

 Kamu kuruluşlarının sektör gelişmesi için hem fikir olmaları ve beraber çalışıyor olmaları

 Tarım teşkilatının duyarlılığı

 Paydaşlar arasında oto kontrol mekanizmasının sağlanması

 Vergi ve benzeri kalemlerin yeniden düzenlenmesi

 Teşvik mevzuatının yeniden gözden geçirilmesi

Sektörün genel görünümü Şekil 12’de net olarak gözükmektedir.

128 Şekil 12: Sektörün Genel Görünümü

KAMU KURUMLARI Avantajlar

 Teşviklerin ve desteklerin varlığı olmaları Tarım teşkilatının varlığı

Dezavantajlar

 Vergi ve benzeri kalemlerin yeniden düzenlenmesi

 Teşvik mevzuatının yeniden gözden geçirilmesi

FAKTÖR ŞARTLARI

Avantajlar

 Baklagil yetiştiriciliği konusunda deneyim

 Kaliteli üretim yapıldığında hammadde temininde güçlük çekilmez

 Kaliteli sebze üretiminde yetersizlik

 İşleme sanayisinin geliştirilmesi TALEP ŞARTLARI

Avantajlar

 Küçük üreticiliğin de varlığını devam ettirmesi

 İşletmelerin kapasite artırma istekleri

 İşletmelerin ölçeklerini bölgesel /ulusal boyuta çekme arzusu

Dezavantajlar

 Ürün çeşitlendirme

 İşletmelerin giderek niteliklerini iyileştirmesi

 Yerelde ürün işleme ve tesisleşme

 Üretici örgütlerinin kurulması ve kapasitelerini geliştirme

FİRMA STRATEJİSİ VE REKABET

Avantajlar

 KOBİ olmanın sağladığı esneklik ve diğer avantajlar

 Yerelden hammadde temin edilebilirliği

Dezavantajlar

 Geleneksel işletmelerin modernleşmesi

 Kurumsallaşmanın sağlanması

 Ortaklık, girişimcilik ve firmalar arası işbilirği kültürlerinin geliştirilmesi

 Pazarlama becerilerinin ve markalaşmanın geliştirilmesi

 Bölge pazarlamasının yapılması

BİTKİSEL ÜRETİM VE DİĞER

4.3.8. Genel Değerlendirme

TRB1 Bölgesinde baklagil üretimi ve işleme-paketleme potansiyel göstermesine rağmen kapasite kullanımı zayıftır. Sektör açısından işlemeye yönelik mevcut tesislerin kapasitelerini kullanmaları, desteklenmesi, bölgesel marka yaratılması önemlidir. Yereldeki ürünler kaliteli olursa ve işlemeye tabi tutularsa umutvar bir alan olarak belirmektedir.

4.4. TRB1 Bölgesinde Umutvar Bitkisel Ürün Analizleri Ve Yeni

Belgede BİTKİSEL ÜRETİM SEKTÖRÜ STRATEJİSİ VE EYLEM PLANI (sayfa 141-148)