Kiraz Değer Zinciri Analizi

 Ürün çeşitlendirme

 İşletmelerin giderek niteliklerini iyileştirmesi

 Bölgede ürün işleme ve tesisleşme

 Markalaşma gereksinimi

Firma Stratejisi ve Rekabet

Yapısı  KOBİ olmanın sağladığı esneklik

ve diğer avantajlar

 Kaliteli ve yeterli hammadde temini

 Nitelikli işgücü varlığı

 Sektördeki diğer firmalarla dikey entegrasyonun sağlanması

 Pazarlama kanallarının etkin kullanımı

Bitkisel üretim ve diğer

tamamlayıcılar  Dut bahçelerinin çokluğu  İşleme tesislerinin kurulması

Devletin Rolü  KOSGEB Teşvikleri

 Kalkınma ajansının faaliyetleri

 TKDK birimlerinin faaliyetleri

 Bürokratik ve yasal

sınırlandırmalar konularının yeniden düzenlenmesi

4.4.1.3.Genel Değerlendirme

Türkiye’de dut üretimi bakımından TRB1 Bölgesi, özellikle Malatya 5.501 ton’luk üretim ve

%10.’luk üretim payı ile (Türkiye’de ikinci sırada) ve Elazığ ili önemli üretim merkezleri konumunda olmasına rağmen gelişmiş bir dut ürünleri sanayisi söz konusu değildir. Saha çalışmaları esnasında duta dayalı gıda işletmesiyle yapılan görüşmede özellikle bürokratik ve yasal sınırlardaki katılığın, sektörde eğitim, vizyon ve organizasyon eksikliğinin ve markalaşamamanın ortaya çıkardığı sorunlar, sektörün bölgede gelişimini engellemekte ve beklenen katma değer potansiyel değerin çok altında kalmaktadır. Bölgede dut sektörüne ivme kazandırılmasında bir yandan KOBİ’lerin desteklenmesi, diğer yandan çiftçilerin dut üretimi konusunda bilgilendirilmesi, teşvik edilmesi büyük bir önem taşımaktadır.

4.4.2. Kiraz Değer Zinciri Analizi

Kirazın anavatanı Hazar Denizi, Güney Kafkasya ve Kuzey Anadolu’dur. Kiraz yetiştiriciliği için en ideal yerler, yazları çok sıcak olmayan ve yayla özelliği gösteren rakımı yüksek yerlerdir. Yaklaşık 1000 m. rakım yetiştiricilik için idealdir. Kış soğuklarının –20 ºC’nin

altına düştüğü yerler kiraz yetiştiriciliği için uygun değildir. Türkiye coğrafi yapısı ve iklimi itibariyle diğer meyve türlerinde olduğu gibi, kiraz üretimi için de gerekli her türlü koşulu sağlayan ideal bir konuma sahiptir. Özellikle yurdumuzun güney yükseltilerinde doğal ortamlarda kirazın yabani çeşitlerine bol miktarda rastlanmaktadır. Dünya genelinde 1500 civarında kiraz çeşidi bulunmakla birlikte devam eden ıslah çalışmaları ile günden güne bu sayı artmaktadır. Ekonomik kiraz yetiştiriciliğinde, çiçekleri en az %25’in altında meyve tutumu veren kiraz çeşitleri az verimli, %25 ile %40 arasında meyve tutumu verenleri normal verimli ve %40’dan fazla meyve tutumu verenleri de çok verimli olarak sınıflandırılmaktadır.2006 yılı dünya kiraz üretiminin %16,6’sını gerçekleştiren Türkiye, hem kuzey yarıküre üretiminde hem de dünya kiraz üretiminde ilk sırada yer almaktadır. Onu sırasıyla %13,5’lük payla ABD ve % 12’lik payla İran takip etmektedir. Kiraz üretimi dünyada geniş bir yayılım göstermekle birlikte, ticari üretim açısından Türkiye, ABD, İran ve İtalya önemli üretici ülkelerdendir. Türkiye kiraz üretim miktarı açısından 1. sırada gelmekle birlikte, üretim kalitesi ve ihraç edilebilir miktar yönünden hak ettiği seviyelere gelememektedir. Üretimimizin ancak %10 gibi düşük bir miktarı ihraç edilebilmektedir.

İhracatta Türkiye birinci sırada olup, onu ABD, İspanya ve Şili takip etmektedir. İran, Rusya ve Romanya’ nın ihracat rakamları düşüktür.

Tablo 57 Yıllara Göre Dünya Kiraz Üretimi (ton)

Ülkeler 2006 2007 2008 2009 2010

Türkiye 310.254 398.141 338.361 417.694 417.905

ABD 266.349 281.862 225.073 401.792 287.305

İran 225.000 200.000 198.768 225.000 255.500

İtalya 110.910 106.189 134.407 116.179 115.476

İspanya 91.672 75.738 72.466 96.400 80.300

Rusya 50.000 100.000 73.000 76.000 66.700

Romanya 104.791 65.163 67.664 67.874 70.290

Kaynak: www.faostat.fao.org

Kiraz özellikle mineral madde açısından oldukça zengindir. Sanayide kullanılan birkaç çeşit dışında üretilen kirazın hemen hepsi taze olarak tüketilmektedir. Sanayide ise meyve suyu, şarap, konserve, salamura, kurutulmuş ya da dondurulmuş olarak işlem görmektedir.

Ülkemizde uzmanların kontrol ve yönlendirmesi sonucu yürütülecek bir zirai program ile uygun arazi ve araziye uygun anaç seçimi, planlı olarak dikilen dölleyiciler, ilk yıllarda fidanlara şekil verilmesi, terbiye, budama, sulama, gübreleme, toprak işleme, yabancı ot kontrolü, hastalık zararlılarla mücadelenin uygun olarak yapılması ile vasıflı kiraz üretimimiz istenen ve hak ettiği seviyelere rahatlıkla çıkabilecektir. Kiraz ağacının bakımı da diğer meyvelere göre daha zahmetsizdir.

Kiraz, tüm Türkiye genelinde yetiştirilmekle birlikte, özellikle son yıllarda Isparta, Afyon, Manisa, Bursa ve İzmir illeri için temel bir geçim kaynağı olan bir üründür. Özellikle Isparta ili Uluborlu, Senirkent ve Barla bölgeleri ile Afyon ili Sultandağı bölgesinde yetiştirilen ve tamamı yurt dışına ihraç edilen ‘0900 Ziraat’ tipi kirazlar, dünya genelinde bu kirazın ‘Türk Kirazı’ ve ‘Uluborlu Kirazı’ olarak bir isim yapmasını sağlamıştır. Kiraz üretiminin giderek önem kazanmasının nedeni, yurt dışından talep görmesi ve yüksek fiyatlardan satış imkanının olmasıdır. Kiraz piyasasında üreticinin pazarlama sorunu bulunmamakta, çünkü mevcut üretim kapasitesi yurt içi ve yurt dışı talebi karşılayacak düzeyin altındadır.

Tablo 58 2010 Yılı TRB1 Bölgesi Kiraz Üretimi (ton)

Malatya Elazığ Bingöl Tunceli TRB1

Toplam

Türkiye

1.976 3.875 820 106 6.777 417.905

Tabloda da görüldüğü gibi, TRB1 bölgesinde üretilen kiraz miktarı Türkiye üretiminin sadece

%1,62 ‘sine karşılık gelmektedir. Dolayısıyla bölgenin istihdamı, geliri, katma değeri, sanayisi, ihracatı ve gelişmesinde kirazın önemli bir payının ve diğer bölgelere göre bir rekabet üstünlüğünün bulunduğu söylenemez.

4.4.2.1. Firma Stratejisi

TRB1 bölgesindeki gerek kiraz üreticileri, gerekse kirazın ticaretiyle uğraşan işletmeler profesyonel bir yaklaşımla büyük ölçekli çalışmak yerine, daha kısa vadeli düşünerek ölçek ekonomilerinden yararlanma düşünce ve davranışlarından dolayı potansiyeli değerlendirememektedir. Üreticiler kapsamlı bir piyasa araştırması yapmadan genellikle ürününü il veya bölgedeki tüccara satmaktadır. Bu konuda belki de üreticinin korunabilmesi ve ürünün hak ettiği değeri bulabilmesi için “Kiraz Üreticileri Birliği” kurulabilir ve rasyonel

işlemesi sağlanabilir. Bölgede ürünün sahiplenmesi anlamında sadece her yıl Malatya’nın Yeşilyurt ilçesinde Kiraz Festivali yapılmakta ve kiraz yarışması düzenlenmektedir.

Son yıllarda ihracat yapan bölge dışından firmalar hasat zamanı götürü usulde anlaşarak kiraz bahçelerindeki kirazları satın almakta, kendi elemanlarıyla kirazları toplatmakta ve soğuk hava depolu araçlarla nakliye işlemini gerçekleştirdikleri görülmektedir. Bu örnekten de anlaşılıyor ki üretici her türlü risk, zahmet ve sıkıntıya katlanmasına rağmen, asıl kazancı aracılar kazanmaktadır. Dolayısıyla üründen beklenen katma değer ve kazanç bölge dışına kaçmaktadır.

4.4.2.3. Değer Zinciri Gösterimi

Elmas Modeli

Bileşenleri Olumlu Alanlar Gelişmeye Açık Alanlar

Faktör Koşulları  Kirazın özellikle Malatya ilinde yaygın üretiminin olması

 Bölgede sınırlı da olsa kiraz üretimi için uygun alanların olması

 Devlet destekleri-teşvikleri

 Basınçlı sulamaya geçişlerin artması

 Üniversite-Sanayi-Üretici-STK işbirliğinin geliştirilmesi

 Tarım teşkilatının daha etkin çalışması

 İşletmelerin maddi olarak güçlendirilmesi ve işletmelerin finansa ulaşımları konusunda çalışmaların yapılması

 Fiziki alt yapını tamamlanması

 Ulusal ve uluslar arası pazarlarda kabul görecek kaliteli kiraz üretimi

Talep Koşulları  Üretci boyutunda kirazın giderek daha fazla tercih edilir olması

 İşletmelerin kaliteli ürün üretme konusunda duyarlılıklarının artma eğiliminde olması

 Küçük üreticiliğin de varlığını devam ettirmesi

 Şoklama-paketleme ve nakliye tesisleri kurulması durumunda kiraza talebin giderek artabilecek olması

 Kaliteli ve dayanıklı kiraz üretiminin yaygınlaşması

 Malatya ve Elazığ illerinde ürün işleme ve tesisleşme

 Kiraz üreticileri birliğinin kurulması

 Markalaşma-depolama tesisi gereksinimi

Firma Stratejisi ve

Rekabet Yapısı  Türkiye’nin kiraz üretiminde dünyada öncülüğü

 Kaliteli fidan temin olanakları

 Geleneksel işletmelerin modernleşmesi

 Kurumsallaşmanın ve işgücü niteliğinin artışının sağlanması

 Pazarlama-şoklama becerilerinin ve markalaşmanın geliştirilmesi

Bitkisel üretim ve

diğer tamamlayıcılar  Sulu tarım alanlarının varlığı

 Paydaşların giderek daha duyarlı hale gelmesi

 Dış ticaretin giderek daha fazla ön plana çıkması

 Şoklama tesislerinin kurulması

 Depolama tesislerinin kurulması

Devletin Rolü  Teşviklerin varlığı

 Kalkınma ajansının faaliyetleri

 TKDK birimlerinin faaliyetleri

 Kamu kuruluşlarının sektör gelişmesi için hem fikir olmaları ve beraber çalışıyor olmaları

 Tarım teşkilatının duyarlılığı

 Paydaşlar arasında oto kontrol mekanizmasının sağlanması

 Teşvik mevzuatının yeniden gözden geçirilmesi

4.4.2.3.Genel Değerlendirme

TRB1 Bölgesinde üretilen kiraz miktarı Türkiye üretiminin %1,62 ‘sini oluşturmaktadır.

Bununla birlikte bölgede kiraza dayalı işleme veya paketleme tesisi bulunmamaktadır. Kiraz toplanması esnasında kirazlarda oluşan zedelenmeler fiyatı ve pazarlanma şansını düşürdüğü için son dönemlerde kiraz ihracatı yapan ve bölge dışında faaliyet gösteren firmalar kendi personelleri ile bahçelerden kiraz toplatmakta, toplanan kirazları özel toplama kasalarına yerleştirerek soğuk hava depolu kamyonlarla taşımaktadırlar. Bundan şu çıkarımda bulunulabilir: kiraz üreticileri her türlü çabaya ve risklere katlanıp düşük bir kar elde ederken, örgütlenme eksikliğinden ve pazarlama kanallarının kullanılamamasından dolayı asıl kazanç bölge dışına ve üretimle ilgisi olmayan aracılara gitmektedir. Yani, ürünü tüketicilerin istediği şekle dönüştürerek pazarlanma fırsatı oluşturulamadığı için katma değer oluşturma, istihdama katkı ve ekonomik dönüşüm yaratılamamaktadır.