Dut Değer Zinciri Analizi

Ülkemizde meyvesinden yararlanılan ve hemen her bölgede yetiştirilen dut türleri Morus alba (beyaz dut), M. nigra (karadut) ve M. rubra (kırmızı veya mor dut) olmakla birlikte daha onlarca türü bulunmaktadır. Meyvecilik kültürü çok eskilere dayanan ülkemiz, dutun anavatanlarından ve doğal yayılış alanlarından olmasına karşın, bu genetik potansiyel yeterince değerlendirilememiştir. Meyve kalitesi bakımından oldukça üstün özelliklere sahip olan birçok genotip yalnızca kerestesinden yararlanmak amacıyla kesilerek yok edilmiştir. Bu nedenle 1970’li yıllarda Türkiye’nin yaklaşık 5 milyon adet dut ağacı ve 100.000 ton civarında üretimi bulunurken, bugün bu rakamlar; 2.500.000 adet dut ağacına ve 50.000 ton üretime gerilemiş durumdadır (www.tarimziraat.com).

Dut iklim ve toprak koşulları bakımından çok seçici olmadığından ülkemizin hemen hemen her ilinde rahatlıkla yetiştirilebilmektedir. Daha çok sıcak, ılıman ve bol güneşli bölgelerde yetişen bir üründür. Türkiye'nin meyve ağacı yetiştirilen pek çok yerinde dut ağacı da rahatlıkla yetiştirilebilmektedir. Dut üretiminin en yoğun olduğu iller; Malatya, Ankara, Erzincan, Elazığ, Erzurum, Ordu ve K.Maraş olarak verilebilmektedir. Erzincan ili 5.793 tonluk üretim ve %10.53’lük üretim payı ile ülkemiz dut üretiminde ilk sırada yer alırken bunu, 5.501 ton’luk üretim ve %10.0’luk üretim payı ile Malatya, 4.770 ton’luk üretim ve

%8.67’lik üretim payı ile Ankara ili izlemektedir. Meyve veren yaşta ağaç sayısı bakımından ise 169.114 adet ile Erzincan yine ilk sırayı alır iken, 141.100 adet ile Elazığ ve 133.800 adet ile Malatya ili tarafından takip edilmiştir. Ağaç başına 67.06 kg verim değeri ile Erzurum ilk, 64.18 kg ile Ankara ikinci, 41.11 kg ile Malatya ili üçüncü sırada yer almaktadır.

Günümüzde taze tüketiminin yanı sıra işlenmiş ürünlerinin de besleyici özelliği sayesinde dut

önemli bir potansiyele sahiptir. Yetiştiği yörelerde meyvesinden pekmez, reçel, pestil, dut ezmesi, dut kurusu, meyveli dondurma, cevizli sucuk, sirke, meyve suyu konsantresi, ispirto gibi onlarca ürün yapılmaktadır. Özellikle karadut suyu son yıllarda popüler olan bir içecek olup, herhangi bir koruyucu ilave edilmeden soğuk depolanma koşullarında 3 ay süreyle muhafaza edilebilmektedir (Lale ve Özçağıran, 1996; Machii vd., 2002; Martin vd., 2002).

Dut sevilerek yenen bir meyve olmasına karşın meyvesi çok yumuşak olduğundan soğukta saklama süresi çok kısadır. Bu yüzden taze olarak tüketimi sadece hasat dönemi ile sınırlı olan bir meyvedir. Ancak, özellikle karadut soğuk hava depolarında bir ay süre ile veya derin dondurucularda uzun süre saklanabilmektedir. Bu durum karadutun sanayide işlenmesi için bir avantaj sağlayabilmektedir.

Şekil 13: Tarım Bölgelerimize Göre Dut Üretim Değerleri

Türkiye’de üretilen dutun çeşit olarak oransal dağılımına baktığımızda beyaz dutun % 97, karadut ve kırmızı dutun ise % 3’lük paya sahip olduğu görülür. Üretilen dut meyvelerinin % 70’i pekmez üretiminde, % 10’u köme üretiminde, % 3’ü pestil, % 4 kuru dut ve % 5’i de sofralık olarak ve kalan % 8’lik oranı ise diğer üretim kollarında değerlendirilmektedir.

4.4.1.1. Firma Stratejisi

TRB1 Bölgesinde faaliyette bulunan işletmelerin yaklaşık %80’i gelenekçi bir yapıyla yönetilirken, %20’si kendi sektörlerindeki yenilikleri ve teknolojik gelişmeleri yakından takip ediyorlar. Bu bilgi; paydaşlarla yapılan görüşme, anket çalışmaları, toplantı, işletme ziyaretleri ve diğer etkinlikler sonucu tespit edilmiştir.

KOBİ’lerle ilgili en zayıf noktalardan birisi; işletmelerin sektördeki diğer işletmelerle, bağlı oldukları mesleki kuruluşlarla ve bankalarla ilişkileri konusudur. İşletmeler ürünlerini genelde

bölgedeki illere ve büyük şehirlere pazarlamaktadırlar. Sahada yapılan çalışmalar sonucu ihracat oranı ise yaklaşık %15 düzeyinde kaldığı tespit edilmiştir. İşletmelerin varlıklarını sürdürebilmek için üretim, kalite, rekabet, satış ve satış sonrası hizmetlerle ilgili uzun vadeli bir stratejileri yoktur. Eğer ürettiği malı satıp parayı kazanmışsa, amacına ulaşmış sayılmaktadır.

a.İşletmelerin Yapısı

TRB1 Bölgesinde Malatya dut üretiminde Türkiye’de ikinci sırada bulunmasına rağmen dut ürünleri işleyen işletmeler KOBİ niteliğinde olup çok az sayıdadır. İşletmeler kendi markalarıyla üretim yapmak yerine daha çok Türkiye’nin çeşitli illerindeki gıda firmaları adına fason üretimde bulunmaktadır.

İşletmeler dönem başında üretim planlaması yaptıkları için üretim sırasında ihtiyaç duydukları hammaddeye ulaşmada herhangi bir zorluk yaşamıyorlar. Üretim teknolojisi seçiminde ise devlet desteklerinden de yararlanılarak makinelerin zaman zaman yenilenmesi gerçekleştirilmektedir.

b.Markalaşma

TRB1 Bölgesinde dut ürünleri sanayisi açısından önemli sorunlardan birisi de markalaşamamadır. Dut ürünleri üreten işletmelerin çoğunluğu mevcut durumda fason üretim yapmaktadır. Ancak, yapılan görüşmelerde ve işletme ziyaretlerinde işletmelerin fason üretim yerine kendi markaları ile üretim yapma eğimlinde olduğu tespit edilmiştir. Görüşmelerde bunun nedeni sorulduğunda, kendi markalarıyla satış rakamlarının düşük düzeyde kalacağı düşüncesinin olduğu, gerek ilde ve bölgede, gerekse Türkiye’de dut ürünlerine tüketici talebinin yetersiz olması ortaya çıkmaktadır. Bu durum bölgede bitkisel üretim ekonomisinin etkinliğini azaltmaktadır. Bölgede yavaş da olsa artan işletme sayısının ekonomik açıdan rantabl olması ve bölge ekonomisine daha fazla katkıda bulunması için markalaşma, pazarlama, tanıtım gibi faaliyetlere önem verilmesi ile işletmelerin kapasite artırımı; sürece olumlu etkilerde bulunacaktır.

4.4.1.2.Değer Zinciri Gösterimi

Elmas Modeli Bileşenleri Olumlu Alanlar Gelişmeye Açık Alanlar

Faktör Koşulları  Sektör konusunda deneyimin olması

 Bölgenin dut yetiştiriciliği için uygun olması

 Dut işleme tesislerinin bulunması

 Devlet destekleri-teşvikleri

 Sektörde işten anlayan uzman iş gücünün yetiştirilmesi

 İşletmelerin nitelikli işgücünün önemi ile ilgili farkındalıklarının geliştirilmesi

 Tarım teşkilatının daha etkin çalışması

 Üretim ölçeğinin büyültülmesi Talep Koşulları  İşletmelerin fason imalattan

ziyade kendi markalarıyla ürün üretme eğiliminde olmaları

 İşletmelerin kapasite ve ürün çeşitlendirme istekleri

 İşletmelerin üretimi ve satışı bütün yıla yayma isteği



 Ürün çeşitlendirme

 İşletmelerin giderek niteliklerini iyileştirmesi

 Bölgede ürün işleme ve tesisleşme

 Markalaşma gereksinimi

Firma Stratejisi ve Rekabet

Yapısı  KOBİ olmanın sağladığı esneklik

ve diğer avantajlar

 Kaliteli ve yeterli hammadde temini

 Nitelikli işgücü varlığı

 Sektördeki diğer firmalarla dikey entegrasyonun sağlanması

 Pazarlama kanallarının etkin kullanımı

Bitkisel üretim ve diğer

tamamlayıcılar  Dut bahçelerinin çokluğu  İşleme tesislerinin kurulması

Devletin Rolü  KOSGEB Teşvikleri

 Kalkınma ajansının faaliyetleri

 TKDK birimlerinin faaliyetleri

 Bürokratik ve yasal

sınırlandırmalar konularının yeniden düzenlenmesi

4.4.1.3.Genel Değerlendirme

Türkiye’de dut üretimi bakımından TRB1 Bölgesi, özellikle Malatya 5.501 ton’luk üretim ve

%10.’luk üretim payı ile (Türkiye’de ikinci sırada) ve Elazığ ili önemli üretim merkezleri konumunda olmasına rağmen gelişmiş bir dut ürünleri sanayisi söz konusu değildir. Saha çalışmaları esnasında duta dayalı gıda işletmesiyle yapılan görüşmede özellikle bürokratik ve yasal sınırlardaki katılığın, sektörde eğitim, vizyon ve organizasyon eksikliğinin ve markalaşamamanın ortaya çıkardığı sorunlar, sektörün bölgede gelişimini engellemekte ve beklenen katma değer potansiyel değerin çok altında kalmaktadır. Bölgede dut sektörüne ivme kazandırılmasında bir yandan KOBİ’lerin desteklenmesi, diğer yandan çiftçilerin dut üretimi konusunda bilgilendirilmesi, teşvik edilmesi büyük bir önem taşımaktadır.