Sebzecilik Değer Zinciri Analizi

Kök, gövde, sürgün, yaprak, çiçek, meyve ve tohum gibi çeşitli yerlerinden gıda olarak faydalanılan vitamin ve mineral kaynağı olarak kullanılan taze ve pişirilerek tüketilen tek veya çok yıllık otsu bitkilere sebze denilmektedir. Sebzeler içerdikleri vitaminler, mineral maddeler, karbonhidrat, protein ve diğer birçok özellikleri sayesinde beslenmede büyük rol oynayan besin maddelerinden birisidir. Sebze tarımı birim alanda yarattığı yüksek verim ve sağladığı gelir nedeniyle her geçen gün daha fazla ilgi bulmaktadır.

(http://www.cinarziraat.com/sebzecilik/136-sebzeciligin-genel-tanimi.html;Abak, K. vd., 2010)

2010 yılı TÜİK verilerine göre, Türkiye genelinde 801.598 hektar alanda sebze tarımı yapılmaktadır. Bu miktar TRB1 Bölgesinde 11.645 hektardır. Bölgede 11.645 hektar sebze ekim alanının iller göre dağılımı ise şöyledir: Malatya 4.900 hektar, Elazığ 4.897 hektar, Bingöl 1.509 hektar ve Tunceli 330 hektar biçimindedir. Burada görüldüğü gibi, TRB1

Bölgesinde sebze tarımı yapılan alanın %84’ü Malatya ve Elazığ illerinde yoğunlaşmıştır.

Gerek illerde gerçekleştirilen paydaş toplantılarında gerekse resmi verilere göre Bölgede sebzecilik açısından ön plan çıkan ürünler domates, karpuz, kavun, biber ve fasulyedir. Bunlar arasında işlemeye tabi olacak ürünler arasında ise domates, biber ön plana çıkmaktadır.

Bölgede gerek salça ve gerekse kurutmalık açıdan domates umutvar bir ürün olarak ortaya çıkmaktadır.

Özellikle Elazığ ilinde yetiştiriciliği yapılan beyaz dolmalık biber yöresel olarak talep görmektedir. Elazığ ilinde yapılan görüşmelerde biberin aroması nedeniyle tüketiciler tarafından tercih edildiğini ancak biberin taze olarak tüketilmesinde dayanıklılıktan dolayı sorun olduğu ve bu nedenle daha çok kurutmalık olarak talep gördüğü belirtilmiştir. Gerek literatür incelemelerinde gerekse görüşmelerde Elazığ ilinde olsun diğer illerde beyaz biberin yaygınlaştırılmasına ve dayanıklılığının artırılmasına yönelik deneme çalışmaları yapılmamıştır. Bu nedenle beyaz dolmalık biberin yörede daha fazla üretilmesi, pazara sunulmasında buna yönelik çalışmalar önemli görülmüştür. Mevcut üretim daha çok aile tüketimine yönelik olup öz tüketimden arta kalan kısım ise yerel pazara sunulmaktadır. Çünkü beyaz biberin bölge dışına satışının yok denecek kadar az olduğu ifade edilmiştir.

Elazığ ilinde yapılan görüşmelerde, literatür incelmesinde markalı ve bölgesel düzeyde turşu üretiminde bulunan bir işletmeye rastlanılmamıştır. Turşuculuk faaliyeti ya geleneksel yöntemlerle yapılmakta ve pazarlarda satışa konu olmakta ya da hanelerde hane tüketimine konu olmaktadır.

4.2.2. Faktör Koşulları

a. İş Gücü Kaynakları

Sebzecilik ve sebze işleme alt sanayisi ile ilgili olarak 2 temel işgücü alanı vardır. Birincisi;

sebze yetiştiricileri, ikincisi özellikle domatesi salça, kurutma ve beyaz dolmalık biberi kurutmalık üzümü biçiminde işleyen işletmeler. Her iki temel uğraşı alanı fazla işgücü alanı açmamakla birlikte özellikle işleme alt sanayinin gelişmesiyle istihdam yaratabilir niteliktedir.

Sebzecilik aslında seracılık biçiminde yapıldığında emek-yoğun bir işgücü gerektirmektedir.

TRB1 Bölgesinde genelde açıkta sebzecilik yapıldığı için işgücü kullanımı seracılığa göre daha azdır. Sebzecilik ve sebze işleme tek yıllık bitkiler içinde işgücü niteliği açısından biraz

daha fazla önem kazanmaktadır. Bölgede sebze işleme sanayine ilişkin ayırt edici veriler bulunmamakla birlikte, Mülga Tarım ve Köy işleri Bakanlığı’nın 2010 yılı verilerine göre Malatya ilinde 92, Elazığ ilinde 17 ve Bingöl ilinde 1 adet meyve-sebze işleme tesisi bulunmaktadır. Bunlardan sadece Elazığ ilindeki işletmelerin yılda 245 ton ürün işledikleri bilgisi mevcuttur. Bu durum şunu ortaya koymaktadır; sebzecilik TRB1 Bölgesi için istihdam ve ekonomik gelir kaynağı yaratma açısından potansiyelini değerlendiremiyor. TRB1 Bölgesinde sebzecilik açısından işletmeler genelde küçük işletmelerdir. Bundan dolayı sebze yetiştiriciliği yapanların önemli bir bölümünün modern işletmeciliği uygulamada zorluk çekebilecek küçük ölçekli aile işletmeleri olduğu ortaya çıkmaktadır.

TRB1 Bölgesinde sebze yetiştiriciliği yapan bazı işletmeler sebzecilik ve işleme konusunda teknik yetiştiricilik, sulama, ürün işleme, pazarlama konularında eğitimler verilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. Bu eğitimlerin kurumsal olarak ilgili paydaşlar tarafından sürekli bir biçimde verilmesi sektörün gelişmesinde rol oynayabilecektir.

b. Bilgi Kaynakları

Sebzeciliğin Bölgede ilerlemesine yardımcı olacak bilgi kaynakları arasında en göze çarpan birimler; Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı İl Müdürlükleri, üretici örgütleri, özel işletmeler ve üniversitelerdir. TRB1 Bölgesindeki üniversitelerin meslek yüksek okullarında gıda işleme programı, bahçe tarımı programı bulunmaktadır. Bu programların varlığı bölgede sebzeciliğin ve buna bağlı işlemeciliğin gelişmesi için insan ve bilgi kaynaklarının gelişmesinde önemli görevler üstenebilirler. Ayrıca, Bölgede Malatya ve/veya Elazığ ilinde Sebze Üreticileri Birliğinin kurulması ve bunun da kurumsal kapasitesinin geliştirilmesi bilgi kaynağı açısından güçlendirici bir rol oynayabilecektir.

c. Hammadde ve katkı maddeleri kaynakları

TRB1 Bölgesinde özellikle Malatya ve Elazığ illeri sebzeciliğin yapılmasına elverişli bir arazilere sahiptir. Fakat bu alanda ürün çeşitliliğinin sınırlı olması, işleme sanayinin gelişmemiş olması ürünün değerlendirilmesinde tıkanmalara neden olmaktadır. Elazığ ilinde beyaz biber yetiştiriciliğinin yaygın olduğu ve bu ürünün yerelde tutulan bir ürün olduğu belirtilmesine rağmen, uzun süre muhafaza edilememesi ve işlenmemesi nedeniyle üründe yeterince yararlanılamadığı belirtilmiştir. Eğer diğer sebze çeşitleri ile birlikte özellikle beyaz

biberin dayanıklılığını artırmaya ve işlenmesine yönelik çalışmalar, yatırımlar yapılırsa sebzecilik bölgede önemli bir gelir alanı haline gelebilir. Bölge genelinde kaliteli hammadde temini de sektörün geleceği açısından gereklilik göstermektedir.

d. Coğrafi Konum ve Lojistik

TRB1 Bölgesinin konum olarak gerek hammaddelerin gerekse taleplerin kesiştiği bir noktada olduğunu söylemek zordur. Bu durum gerek hammadde temininde gerekse pazara ulaşım adına dezavantaj oluşturabilmektedir. Buna karşılık son yıllarda TRB1 Bölgesinde bölge dışına hitap eden işletme sayısı da artmaktadır. TRB1 Bölgesinde sebzecilik açısından önemli dezavantajlardan birisi henüz buna yönelik bir üretici örgütlenmesinin olmamasıdır.

4.2.3. Talep Koşulları

Sektörün talep durumunu il ve bölgesel olmak üzere iki kategoride incelemek mümkündür.

Çünkü sektör kapasite olarak bölge dışına da hitap edebilecek büyüklükte değildir. Gelecek yıllarda yatırımların, çalışmaların gerçekleşmesiyle bölge dışına da yayılım gösterebilir.

Burada özellikle yüksek kaliteli çıktı verecek ürünlerin yetiştirilmesi bölgenin bitkisel üretim kapasitesinin artması için önemlidir.

4.2.4. Firma Stratejisi Ve Rekabet Yapısı

a.İşletmelerin Yapısı

TRB1 Bölgesinde sebze işleyen az sayıdaki işletmelerin tamamı KOBİ nitelikli işletmelerdir.

İşletmelerin hemen hemen tamamı il ölçeğinde üretimde bulunmaktadır. Hemen belirtmek gerekir ki sebze işleyen işletmelerin de önemli çoğunluğu standartlara uygunluk açısından yeterlilik göstermemektir. Kapasitenin düşük ve de bu kapasitenin de kullanılamaması nedeniyle işletmeler ölçek ekonomisinden uzaktırlar.

b.Markalaşma

TRB1 Bölgesinde bitkisel üretim sektörünün tamamında olduğu gibi sebzecilikte de önemli sorunlardan birisi markalaşmadır. Bu durum daha önce de belirtildiği gibi bölgede bitkisel üretim ekonomisinin etkinliğini azaltmaktadır.

c.Rekabetin yapısı

Bölgede bitkisel üretim sektöründeki işletmelerin çoğunluğu KOBİ niteliğinde olup, il veya bölgesel düzeyde çalışmaktadır. İşletmeler kaliteli sebze üretimi ve işlemeciliğini gerçekleştirirse rekabet açısından avantajlar oluşabilir.

4.2.5. Tamamlayıcı Sektörler

Bölgede sebzeciliğin ve işleme sanayinin gelişmesi üretiminin devamlılığı ve kalite ile doğrudan ilişkilidir. Bölgede sertifikalı tohum, hammadde kullanımı, modern bahçelerin kurulması ile üretim hem artış hem de nitelik açısından değişim gösterebilecektir. Bunun için de yapılması gereken yönlendiricilik ve yayım faaliyetlerine ağırlık vermektir. Bu konularda il/lerde kurulacak “sebze üreticileri birliği” sürece olumlu katkılarda bulunabilecektir.

4.2.6. Devletin Rolü

Teşvikler-destekler ve denetim

Bitkisel üretimin gelişmesinde devlet destekleri önemli rol oynamaktadır. Kaliteli ve sertifikalı girdi kullanımı, verim artışı için girdi desteği sağlanması, basınçlı sulama sistemlerine geçiş ve yatırım teşvikleri TRB1 Bölgesinde yatırımların artmasına önemli katkılarda bulunmaktadır. Bu desteklerin yerinde ve amacına uygun olarak kullanımında yerel bürokrasinin etkililiği ile üreticilerin ve işletmecilerin sahipliliği önemlidir.

4.2.7. Değer Zinciri Gösterimi

Elmas Modeli

Bileşenleri Olumlu Alanlar Gelişmeye Açık Alanlar

Faktör Koşulları  Bazı ürünlerde deneyimin olması

 Bölgenin sınırlı da olsa sebze üretimi için uygun olması

 Devlet destekleri-teşvikleri

 Basınçlı sulamaya geçişlerin artması

 Profesyonel, uzman iş gücünün

yetiştirilmesi ve çalışanlarda iş disiplinin sağlanması

 İşletmelerin nitelikli işgücünün önemi ile ilgili farkındalıklarının geliştirilmesi

 Üniversite-Sanayi-Üretici-STK işbirliğinin geliştirilmesi

 Tarım teşkilatının daha etkin çalışması

 İşletmelerin maddi olarak güçlendirilmesi ve işletmelerin finansa ulaşımları konusunda çalışmaların yapılması

 Fiziki alt yapını tamamlanması

 Kaliteli sebze üretimi

122

Talep Koşulları  İşletmelerin kaliteli ürün üretme konusunda duyarlılıklarının artma eğiliminde olması

 Küçük üreticiliğin de varlığını devam ettirmesi

 Sebze yetiştiriciliği konusunda kapasite artırmanın sağlanması

 İşleme tesisleri kurulması durumunda sebzeciliğe talebin giderek artabilecek olması

 Ürün çeşitlendirme

 Kaliteli ve dayanıklı sebze üretiminin yaygınlaşması

 Malatya ve Elazığ illerinde ürün işleme ve tesisleşme

 Sebze üreticileri birliğinin kurulması

 Markalaşma gereksinimi Firma Stratejisi ve

Rekabet Yapısı  Küçük ölçekli olmanın sağladığı esneklik ve diğer avantajlar

 Yerelden üretildiğinde kaliteli hammadde temin olanakları

 Geleneksel işletmelerin modernleşmesi

 Kurumsallaşmanın ve işgücü niteliğinin artışının sağlanması

 Pazarlama becerilerinin ve markalaşmanın geliştirilmesi

Bitkisel üretim ve

diğer tamamlayıcılar  Sulu tarım alanlarının varlığı

 Paydaşların giderek daha duyarlı hale gelmesi

 İşleme tesislerinin kurulması Devletin Rolü  Teşviklerin varlığı

 Kalkınma ajansının faaliyetleri

 TKDK birimlerinin faaliyetleri

 Kamu kuruluşlarının sektör gelişmesi için hem fikir olmaları ve beraber çalışıyor olmaları

 Tarım teşkilatının duyarlılığı

 Paydaşlar arasında oto kontrol mekanizmasının sağlanması

 Vergi ve benzeri kalemlerin yeniden düzenlenmesi

 Teşvik mevzuatının yeniden gözden geçirilmesi

Sektörün genel görünümü Şekil 11’de net olarak gözükmektedir.

Şekil 11: Sektörün Genel Görünümü

KAMU KURUMLARI Avantajlar

 Teşviklerin ve desteklerin varlığı

 Teşvik mevzuatının yeniden gözden geçirilmesi

FAKTÖR ŞARTLARI

Avantajlar

 Sektörün deneyimi

 Kaliteli üretim yapıldığında hammadde temininde güçlük çekilmez

 Kaliteli sebze üretiminde yetersizlik

 İşleme sanayisinin geliştirilmesi TALEP ŞARTLARI

Avantajlar

 Küçük üreticiliğin de varlığını devam ettirmesi

 İşletmelerin kapasite artırma istekleri

 İşletmelerin ölçeklerini bölgesel /ulusal boyuta çekme arzusu

Dezavantajlar

 Ürün çeşitlendirme

 İşletmelerin giderek niteliklerini iyileştirmesi

 Yerelde ürün işleme ve tesisleşme

 Üretici örgütlerinin kurulması ve kapasitelerini geliştirme

FİRMA STRATEJİSİ VE REKABET

Avantajlar

 KOBİ olmanın sağladığı esneklik ve diğer avantajlar

 Yerelden hammadde temin edilebilirliği

BİTKİSEL ÜRETİM VE DİĞER

4.2.8. Genel Değerlendirme

TRB1 Bölgesinde sebzecilik ve sebze işlemeciliği profesyonel anlamda geçmişi olmamasına rağmen gelişme açısından potansiyel göstermektedir. Sektör açısından işlemeye yönelik tesislerin kurulması, desteklenmesi, bölgesel marka yaratılması önemlidir. Yereldeki ürünler kaliteli olursa ve işlemeye tabi tutularsa umutvar bir alan olarak belirmektedir.

4.3. TRB1 Bölgesi Baklagiller Alt Sektörü Küme Potansiyeli

Belgede BİTKİSEL ÜRETİM SEKTÖRÜ STRATEJİSİ VE EYLEM PLANI (sayfa 135-141)