Transfer fiyatlaması ülkeleri birçok açıdan olumsuz etkilemektedir. Transfer fiyatlamasıyla vergi arbitaji yaparak ülkelerin elde ettikleri vergi gelirlerini azaltmaktadırlar. Sadece vergisel açıdan değil uluslar arası şirketler güçlü sermaye yapıları ve teknolojik üstünlükleri sayesinde ulusal şirketlerle rekabetlerinde de üstün bir konuma geçerek rekabeti de olumsuz etkilemektedirler. Ayrıca bir ülkeden diğerine yaptıkları kaynak aktarımlarıyla ülkedeki kaynak tahsisinde olumsuz etkilemekte ve ülkelerin yanlış ekonomik kararlar almalarına sebep olmaktadırlar.
1.1.7.1. Transfer Fiyatlamasının Vergisel Açıdan İncelenmesi
Dünya ticaretinde ÇUİ rolü önemli ölçüde artmış, üretim faktörlerinin mobilitesinin artması ÇUİ’lerin üretim faktörlerinin daha ucuz olduğu ülkelere yönelmesine neden olmuştur. Ülkeler ÇUİ’leri çekebilmek, global vergi tabanından daha fazla pay alabilmek için vergi rekabetine girmişlerdir. Vergi rekabeti firma ve ulusal düzeyde rekabet gücünü artırmak isteyen idari birimlerin vergilendirme yetkisine sahip olduğu alanlarda rakip idari birimlere kıyasla mükelleflerin vergi yüklerini azaltmak veya düşük tutmak suretiyle potansiyel olarak mobilitesi yüksek olan üretim
19 Uyanık, s.17-21
faktörleri için kendi idari birimlerini cazip hale getirmeye çalışmışlardır.20 Ülkeler deregülesyonlarla ÇUİ’lerin vergi yükünü azaltarak ülkelerine çekmeye çalışmaktadırlar. ÇUİ’lerin off-shorelara, vergi cennetlerine, transfer fiyatlaması gibi fiyat manüpilasyonlarına başvurarak vergi yüklerini azaltma çabaları ülkelerin vergi hâsılatını düşürmektedir.21
1.1.7.1.1. Transfer Fiyatlamasının Kurumlar ve Gümrük Vergisiyle İlişkisi
Ülkelerdeki kamu idarelerinin temel gelir kaynaklarını vergiler oluşturmaktadır. Transfer fiyatlamasının kurumlar vergisiyle ilgisi örtülü kazanç yoluyla olabilmektedir. Uluslar arası şirketlerde ana şirket ve bağlı şirket arasında ortaklar tarafından şirket sermayesine konulan varlıklar veya eş ve çocukları için işletilen cari hesaplar üzerinden yapılan faiz ödemeleri ortaklara yapılan kâr payı ödemeleridir. 22
Gümrük vergisiyle ilişkisi ise bağlı şirketler faaliyette bulundukları ülkede ödedikleri gümrük vergilerini maliyet unsuru olarak görürler. Şirketler bu durumda transfer fiyatlarını bulundukları ülkedeki gümrük değerini olarak belirleyerek karlarını maksimize etmeyi de tercih edebilmektedirler.
Şirketler üzerlerindeki vergi yükünü azaltmak için vergi arbitrajı yaparlar. Ülkedeki kurumlar vergisi oranının gümrük vergilerine göre daha düşük olması ÇUİ'in yüksek gümrük vergisi ödemek yerine kurumalar vergisi ödemeyi tercih edebilir. Gümrükte malın değeri düşük gösterilerek daha az gümrük vergisi ödenmekte satış kârini arttırarak kurumlar vergisi ödemeyi tercih etmektedir. Daha az kurumlar vergisi ve gümrük vergisi ödemiş toplam vergi yükünü azaltmış ve gümrük vergisini erteleyerek donem sonu kârını arttırmış olacaktır. Vergi arbitajinin yapılmasının diğer
20 Coşkun Can Aktan ve İstiklal Y. Vural, “Vergi Rekabeti” Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı: 22, Ocak-Haziran 2004, s.2
http://iibf.erciyes.edu.tr/dergi/sayi22/ccaktan.pdf (18.07.2008)
21Fatih Saraçoğlu, “Kurumlar Vergisi Hâsılatı Üzerine Bir Değerlendirme” Mali Pusula Dergisi, Sayı 4, 2005 http://w3.gazi.edu.tr/web/fatihsaracoglu/dosyalar/Akademik_Calismalar/Makaleler/Makale_17.pdf (12.07.2008)
22Yılmaz Özbalcı, “Kurumlar vergisi Kanunu, Yorumları ve Açıklamaları”, Oluş Yayıncılık, Ankara, 2004, s.365–366
nedenleri Pazar değeri, şirketlere sağlanan teşvikler, istisna ve muafiyetler ve transfer fiyatlaması yapabilme imkânlarıdır. 23
1.1.7.1.2. Transfer Fiyatlaması Çifte Vergilendirme İlişkisi
Türkiye’de mukim ilişkili kişiler arasında veya mukim olmayan ilişkili kişiler arasında transfer fiyatlaması yoluyla örtülü kazanç dağıtımı düzenlenmiştir. Örtülü kazanç dağıtan mukim kurumun kurumlar vergisi matrahının dağıtılan kazanç miktarı kadar yükseltilerek vergilendirilmesi, mukim olmayan bağlı kişilerin elde ettiği varsayılan dağıtılmış kâr payının vergilendirilmesine yönelik düzeltme işlemlerinin uluslararası etkisi vardır. Burada mukim olmayan bağlı kişiler söz konusu vergilendirme süreci ile ilgili olarak vergi anlaşmasına taraf bir ülkede mukimse, vergi anlaşmaları dikkate alınır. Türkiye’nin imzaladığı çifte vergilendirmeyi önleme anlaşmalarındaki transfer fiyatlaması düzenlemelerinde bağımlı işletmeler arasında oluşabilecek ticari ve mali ilişkilerin farklı koşullar altında gerçekleşmesi ve bunun sonucunda kâr aktarımlarının söz konusu olması durumunda doğrudan transfer fiyatlaması uygulamasındaki kriterleri karşımıza çıkarmaktadır. Böylece emsaline göre göze çarpacak derecede yüksek fiyat, bedel, faiz vb işlemlerde bulunulması sonucu ortaya çıkan örtülü kazanç dağıtımı ve bu dağıtımın hâsılattan gider olarak indirilmemesi tamamen uluslararası vergi hukukunun paralelinde bir uygulamadır.24
1.1.7.2. Transfer Fiyatlamasının Ekonomik Etkileri
Transfer fiyatlaması bağlı şirketler aracılığıyla bir ülkeden diğer bir ülkeye kaynak aktarımının sağlanması ve ülkeye gelecek dorudan yabancı yatırımlar üzerine doğrudan etki yapmaktadır.
23
W. Erwin Diewert William F. Alterman Lorraine Eden, “Transfer Prices and Import and Export Price Indexes: Theory and Practice” Social Science Research Network Discussion Paper June 03, 2005,s.38 24 Özgür Biyan “Türk Vergi Hukukunda Yeni Bir Boyut: Transfer Fiyatlaması” Bütçe Dünyası, Cilt 2 Sayı: 26, 2007,s.36 www.butce.org/Html/dergi/26/obiyan.pdf(12.07.2008)
Uluslar arası şirketler yerli şirketlerle ortaklık kurarak yaptıkları yatırımlarda yerli şirketlere gayri maddi haklar ve hizmet fiyatlarının yüksek tutarak ana şirketlerine doğru bir gelir aktarımı yapmaktadırlar. Bu aktarımı yaparken transfer fiyatlamasından veya örtülü sermayeden yararlanırlar. Ülkelerin sıkı vergi ve transfer fiyatlaması düzenlemeleri gelir transferinin yapılmasına engellemektedir. Böyle durumlarda uluslar arası şirketler yatırımlarını vergi düzenlemelerinin daha az olduğu ülkelere veya vergi cennetlerine kaydırmaktadırlar. Ana şirket bağlı şirkete piyasa fiyatı üzerinden yâda altından hizmet sunarak ülkedeki vergi oranlarına göre ayarlamalar yapmakta üzerlerindeki vergi yükünü azaltmaya çalışmaktadır.
Ülkelerdeki yüksek vergi oranları ve sıkı transfer fiyatlaması uygulamaları ülkeye gelecek doğrudan yabancı yatırımları etkilemektedir. Bu konudaki görüşler; sıkı transfer fiyatlaması uygulamaları uluslar arası şirketlerin bu ülkeler yerine yatırımlarını eksik veya transfer fiyatlaması düzenlemesi ülkelere kayacağını savunmaktadır. Diğer yandan sıkı transfer fiyatlaması uygulamaları bilgili vergi idareleri ve şirketlere eşit yaklaşımlarda bulunulmasının piyasayı öngörülebilir bir hale getireceği ve yatırımcılara daha güvenilir yatırım ortamı sağlanacağı dolayısıyla ülkeye yapılacak doğrudan yabancı yatırım miktarını arttıracağı da düşünülmektedir.
Görüldüğü üzere transfer fiyatlaması uygulamaları ülkelere yapılacak yabancı yatırımların ve ülkedeki ekonomik kararların doğru alınıp ülke kaynaklarının doru kullanılabilmesi acısından önemli bir role sahiptir.25
1.1.7.3. Transfer Fiyatlamasının Rekabet Üzerine Etkileri
Transfer fiyatlaması ve rekabet konuları birbiriyle yakından ilişkilidir. Uluslar arası şirketler vergi planlaması ve transfer fiyatlaması yoluyla üzerlerinde vergi yükünü azaltma imkânına sahiptirler. Ancak bu imkâna sahip olmayan ulusal firmaların uluslar arası şirketlerle rekabet etmeleri zor olmaktadır. ÇUİ bu avantajlarını kullanarak rakiplerini piyasadan silmek veya zayıflatmak için kullanabilirler.
25 Uyanık, s. 35-39
Uluslar arası şirketler transfer fiyatlaması yoluyla fiyatlarını düşük tutarak rakip firmaların aleyhine bir durum oluşturabilirler ve rekabet eşitsizliğine sebep olabilirler. Transfer fiyatlaması yapamayan küçük sermayeli ve ileri teknoloji kullanamayan şirketlerin rekabet güçleri önemli ölçüde azalacaktır. Mevcut rekabet şartlarının yeterince zor olması yanında transfer fiyatlaması uygulamasıyla bu şirketlerin rekabet gücü daha fazla azalmaktadır. Bu durumda bu şirketleri ÇUİ satın almakta veya iflas etmeye zorlamaktadırlar. ÇUİ'in bir sektörde egemen olması yerel şirketlerin bu sektörde faaliyet göstermelerini zorlaştırmakta hatta imkânsız hale getirmektedir. Uluslar arası şirketlerle rekabet edemeyen yerel şirketler ortaklıklar kurarak faaliyet gösterebilmektedirler. Piyasada yerli rakibi kalmayan tekel gücündeki uluslar arası şirketler fiyatları istedikleri seviyeden belirleyebilmektedirler. Tekel konumundaki uluslar arası şirketler fiyatları piyasa fiyatının üstünde belirleyerek kaynakları ülke dışına aktarabilmekte ülkedeki sermaye birikimini olumsuz etkilemekte ve ülkeyi dışa bağımlı hale getirebilmektedirler.26