Fotoğraf 41: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı 20016 Yılı Yapılan Raspa Sonrası Detay Görünümü (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü)
Fotoğraf 42: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Dış Düz Yüzeyli Bordürde Hiç Desen Çıkmadığı 2016 yılında yapılan raspanın Görünümü (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü)
5.2. Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Restorasyonu
Gülbahar Hatun Camii Mihrabı ile ilgili 2016 tarihinde alınan karar ile mihrap restorasyon projesinin müellif mimar, Geleneksel Türk Sanatları ve kalem işi uzmanı ile Vakıflar Bölge Müdürlüğü denetiminde yapılmasına; uygulama bittikten sonra proje müellifi tarafından uygulamanın onaylanan projesi doğrultusunda bitirildiğine dair hazırlanacak rapor ve fotoğrafların Trabzon Kültür Varlıkları Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü’ne iletilmesine karar verilmiştir. Alınan karar doğrultusunda Gülbahar Hatun Camii Mihrap Rölöve Projesi, Restitüsyon Projesi ve Restorasyon Projesi müellifi tarafından hazırlanmıştır. Hazırlanan bu projeler ve raporların telif hakkı Trabzon Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından satın alınmıştır. Trabzon Vakıflar Genel Müdürlüğünden temin edilen ve aşağıda bahsedilen bu projeler müellif tarafından hazırlanan raporlardan yola çıkılarak açıklanmıştır.
Rölöve Projesi
Rölöve; bir yapının, kent dokusunun veya arkeolojik kalıntının yakından incelenmesi, belgelenmesi, mimarlık tarihi açısından değerlendirilmesi ve restorasyon projeleri hazırlanabilmesi için binanın iç ve dış mimarisine, özgün dekorasyonuna ve taşıyıcı sistemi ile yapı malzemelerine ait mevcut durumunun ölçekli çizimlerle anlatımıdır. Rölövelerin yapıyı ve konstrüksiyonu tam olarak anlatacak şekilde plan, kesit ve görünüşleri kapsaması gerekmektedir. Yapıya ait iç ve dış fotoğraflar, çekildikleri yer ve yönleri plan üzerine işaretlenmektedir. Rölövelerde malzeme türleri ve mimari bileşenlerin korunma durumları açıklamalarla belirtilmektedir. Bezemelerle ilgili fotoğraf ve ayrıntılı çizimler rölöve dosyasında yer almaktadır. Doğru restorasyon uygulaması yapmak için rölöve aşaması oldukça önem teşkil etmektedir (Ahunbay,1996,70).
Mihrap restorasyonu için, Nisan 2016 tarihinde raspa yapılmıştır.2010 yılında yapılan uygulamaların altındaki orijinal kalem işlerine ulaşılmaya çalışılmıştır. Ancak orijinal desenlerin pek az bir bölümüne ulaşılmıştır. Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Rölöve Projesinde mihrabın genel görünüşü, belirlenen yedi noktadan alınan kesitleri ve planları yer almaktadır.
Çizim 19: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Rölöve Projesi-Görünüş (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık)
Restitüsyon Projesi
Sonradan değişikliğe uğramış, kısmen yıkılmış ya da yok olmuş öğelerin, yapıların veya yerleşmelerin ilk tasarımlarındaki ya da belirli bir tarihteki durumlarının, arşiv kayıtlarından, yapı üzerindeki izlerden, yapıya, yerleşmeye ait çizim fotoğraf gibi belgelerden yararlanılarak plan, kesit, görünüş ve aksonometrik çizimlerle ya da maketle anlatımına “restitüsyon” denir (Ahunbay,1996,85). Bu bilimsel ve zorunlu bir çalışmadır. Parçaların tekrar birleştirilmeleri söz konusu olmasa da bu şekildeki restitüsyon çalışmaları, bir eserin özgün tasarımını açıklamak, tarihi gelişimini irdelemek, kalıntıların daha iyi kavranabilmesini sağlamak için yapılmaktadır.
Restitüsyon projesi hazırlanırken, yapı üzerindeki izlerden, korunmuş kısımlardan, benzer yapılardan yararlanılarak, yıkılmış, boyutu değiştirilmiş veya içi doldurulmuş açıklıkların, pencere veya kapıların çizimlerle yeniden eski düzeninde ifade edilmesi mümkün olmaktadır.
İncelenen yapı birden fazla onarım geçirmişse, bu evrelere ait izler, veriler değerlendirilerek, ilk tasarım ve onu izleyen dönemler 1. Dönem restitüsyonu, 2. Dönem restitüsyonu şeklinde adlandırılabilmektedir.
Gülbahar Hatun Camii Restitüsyon projesinde Benzer Mihrap Örnekleri, Benzer Motif Tipolojisinin Karşılaştırılması, Motiflerin İzlere Göre Tamamlanması başlıkları yer almaktadır.
Benzer Mihrap Örnekleri; genel özelliklerine bakıldığında aynı ya da benzer mimari öğelerin incelemesi yapılmıştır. Yapıldığı dönem itibariyle Tokat Hatûniye Cami Mihrabıyla yaştaş olan iki yapının mihraplarının da benzer üslup özelliğinde olduğu hatta iki mihrabında benzer şekilde farklı dönemlerde aslına uygun olmayan müdahalelerle özgünlüğünü kaybettiği hazırlanan restitüsyon projesinde belirtilmiştir.
Gülbahar Hatun Camii mihrabının üslubuna genel olarak bakıldığında 2005 yılındaki restorasyonda, itinalı sıva raspası sonrası ortaya çıkarılan kalem işi bezemelerinin benzer dönem camilerdeki üslup ve kompozisyon özelliğini yansıttığı
görülmektedir. Bu özelliği ile Anadolu’daki Selatin (Sultan) Camileriyle benzerlik gösterdiği restitüsyon projesinde belirtilmiştir.
Benzer Motif Tipolojisinin Karşılaştırılması; Gülbahar Hatun Camii mihrabında uygulanan kalem iş desenlerinde rûmî, nebati (hatâyî, goncagül, yaprak vb.) ve zencerek motiflerinin kullanıldığı; motiflerin yapı itibariyle, dairesel kıvrımlı, düz, kırık ve kavisli çizgilerden oluştuğu tespit edilmiştir. Bu bilgilerden yola çıkılarak elde edilen desen tipolojisinde kıvrıkdallar, pençler, rûmîler ve goncagüllerin mihrap bezemelerinde hâkim desen olduğu restitüsyon projesinde belirtilmiştir.
Restitüsyon projesinde, mihrap formu gereği motifler dairesel, kıvrımlı, düz, kırık ve kavisli çizgilerden oluştuğu; kalem işlerinde ağırlıklı olarak bordo, koyu mavi, açık mavi, sarı, yeşil, kırmızı, kahverengi, beyaz ve siyah renklerin kullanıldığı belirtilmiştir. Bu motifler dönemin üslup anlayışı olarak barok ve rokoko üslubu içerisinde değerlendirilmiş ve belirtilen başlık altında Gülbahar Hatun Camii mihrabında yer alan motiflerin çizimlerine projede yer verilmiştir.
Motiflerin İzlere Göre Tamamlanması, raspa sonucu elde edilen desenleri tanımlayabilecek nitelikte kalem işlerine ulaşılamamıştır. Restitüsyon projesi içerisinde, orijinal desenlerin tamamlanmasında 2006 yılındaki raspa sonucunda elde edilen fotoğraflardan yararlanılarak desenlerin gruplandırıldığı ve bu bilgiler ışığında mihrap yüzeyindeki kalem işlerinin tamamlamalarının yapılmaya çalışıldığı belirtilmiştir.
Gruplandırma çalışması kalem işi uzmanı tarafından I. derece güvenirlik, II. derece güvenilirlik, III. derece güvenilirlik şeklinde isimlendirilmiş ve yapılan araştırmalar sonucunda mihrap dört bölüme ayrılmıştır. Her bölümde desenlerin orijinallikleri incelenerek güvenilirlik dereceleri belirtilmiş ve restitüsyon önerisi hazırlanmıştır. Mihrabın tüm mimari elemanları birebir yapıdan gelen bilgilerle aktarılmıştır.
Birinci adımda; mihrap nişini en dıştan çevreleyen düz bordür üzerindeki desenlerin tamamlaması yapılmıştır. Bu yüzey üzerinde sıralı olarak yer alan üç farklı tipteki bitki motifi çizilmiştir. Sonrasında birleşim detayları yapılmıştır.
Yalnızca köşe noktalarındaki birleşimler, eldeki verilerin yetersizliği dolayısıyla desen geometrisi esas alınarak tamamlanmaya çalışılmıştır. Güvenilirlik derecesi düşük tutulmuştur.
Desenler aynı ölçeğe getirilerek, eldeki görsellerin yardımıyla birbirleriyle ilişkilendirilmiştir. İlk tamamlamada tam orta noktadaki desen eski fotoğraflarından aynen çizilmiştir. Yanlarda yer alan desenler için, görsel veri olmadığından güvenilirlik derecesi düşük tutularak yanlardaki desenlerden gelen zincirin devamı olduğu tahmin edilmiş ve bu şekilde tamamlamaları yapılmıştır. Aynı bakış açısıyla; eldeki fotoğraflardan köşe dönüşünün boş olmadığı görülmüştür ve zincir motifindeki çizgilerin gelişi esas alınarak tamamlama yapılmıştır. Bu nedenle de köşe çalışması güvenirlik derecesi en düşük olan grupta yer almaktadır.
Üçüncü adımda; mihrap nişinin içinde kavsarayı saran yüzeydeki kıvrık bitki dallarından oluşan motiflerin çizimleri yapılmıştır. Yine; ilk onarımlarda raspa sonucunda elde edilen desenlerden birebir aktarımlar yapılmıştır. Bu nedenle de güvenilirlik dereceleri yüksek tutulmuştur. Mihrap nişinde tüm yüzeye yayılan kıvrık dal motiflerinin geri kalan tamamlamaları da güvenilirlik dereceleri belirtilerek yapılabilmiştir. Mihrap nişinin sağında kalan ve çoklu desenlerin yer aldığı yüzeydeki desenler; tipolojilerinin gerekliliği doğrultusunda tamamlanmıştır. Görsele dayalı olmadığı için ikinci derecede güvenilirlikli tamamlama olarak kabul edilmiştir. Mukarnas nişinin üst ortası ve sağ, sol kısımları ile aşağıya inen ince kollardaki yüzeylerde ise güvenilirlik derecesi en zayıf olan aynı şekildeki desenin geometrisi gereği tamamlamalar yapılabilmiştir. Buradaki tamamlamalar yapılırken; raspa sonucu ortaya çıkarılabildiği kadarıyla desenleri gösteren görseller incelenmiş ve tüm yüzeye nasıl yayıldıkları ve adetleri ile ilgili tespitler yapılmaya çalışmıştır.
Desenlere üç boyutluluk etkisi veren bölge ve kontur çalışmaları tam anlamıyla mimari çizimlere aktarılamamıştır. Söz konusu etkinin ancak uzmanı tarafından yapılacak olan uygulamasında ilgili görselinden faydalanarak renk tonlaması yaparak fırça teknikleriyle yapılabileceği düşünülmüştür.
Dördüncü adımda; mukarnaslı kavsaranın en alt sırasında yer alan bitki motiflerinin aktarımı güvenilir veri olmadığından yapılamamıştır. Son olarak, mihrap
nişi içinde; nişin üst kısmında geç dönem camilerinde görülen perdenin görsellerden yalnızca kontur çizimi yapılabilmiştir. Perdenin ortalarından uzayan kandillere ilişkin görsel olmadığından ne yazık ki tamamlamaları yapılamamıştır. Mihrabın tüm mimari elemanları birebir yapıdan gelen bilgilerle aktarılmıştır. Mihrap yüzeylerinde bulunan kalem işlerinin tamamlanması gerekmiştir.
Çizim 20: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Dış Düz Yüzeyli Bordüründe Bulanan1-2 desenlerin tamamlanması
Çizim 21: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrap Dış Düz Yüzeyli Bordüründe Bulanan3- 4desenlerin tamamlanması
Çizim 24. Restitüsyon Projesi Renk Lejantı (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü)
Çizim 25: Doğruluk Derecesine Numaralandırılarak Desen Tamamlama Örnek Çizim (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık)
Çizim 26: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Restitüsyon Projesi Görünüş (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık)
III. Derece II. Derece I.Derece II.Derece III:Derece Güvenilirlik Güvenilirlik Güvenilirlik Güvenilirlik Güvenilirlik
Restorasyon Projesi
Restorasyon projesi, rölöve ve restitüsyon projelerinden yola çıkılarak hazırlanan, eser üzerinde yapılacak müdahale ve onarımları gösteren projedir. Restorasyon projesinde önerilen çözüm yöntemleri kurul onayına sunularak uygun görülen yöntem ve tekniklerle uygulama yapılmaktadır. Projede önce detaylar çözümlenip, hazırlanan 1/1 ölçekli detaylar projenin bütününe işlenmektedir. Aynı zamanda proje içerisinde farklı yapım sistemleri ve elemanların birbirleri ile ilişkilerinin detaylı olarak gösterildiği sistem detayları da bulundurulmaktadır.
Gülbahar Hatun Camii Mihrabında melez anlayışla tatbik edilen desen ve motiflerin teknik açıdan yanlış olduğu görülmüştür. Mihraba yapılan bu süslemeler caminin inşa edildiği döneme ait olmadığı gibi döneme ait tezyinat anlayışı ile de kompoze edilmemiştir. Tamamen restorasyon döneminin tezyinat anlayışı ile kompoze edilmiş ve barok, rokoko üslubu tasarımlarının uygulandığı tespit edilmiştir. Bununla birlikte; bu tasarımların çok renkli boyandığı, bu nedenle doğallıktan uzaklaşıldığı zaman içinde yapılan onarımların tezyinatı daha da bozduğu anlaşılmaktadır.
Köşelikte bulunan süsleme, tamamen melez olup barok-rokoko tarzı tezyinat anlayışına uymadığı gibi klasik dönem anlayışına da uymamaktadır. Tamamen yerel ustaların marifetiyle yapılan uygulamalar olduğu gözlemlenmiştir. Bu nedenle; son onarımda yapılan uygulamanın mihrap yüzeyinden raspa edilmesi kararı, kurul tarafından uygun bulunmuştur. Mihrap süslemeleri, raspa sonrasında alttaki desenler üzerinden tamamlanamayacak ölçüde tahrip olduğu için hazırlanan projeler doğrultusunda rekonstrüksiyonu öngörülmüştür.
Mihrap zeminine kadar devam eden hatâyî-rûmî karışımı desenler devrin süsleme üsluplarına benzememektedir. Ayrıca teknik açıdan da doğru yapılmadığı anlaşılmıştır. Barok-rokoko üslubunun klasik üslupla harmanlanarak uygulanmaya çalışıldığı bu desenlere, restitüsyon projesi doğrultusunda güvenilirlik derecelerine göre iki ayrı restorasyon önerisi verilmiştir.
Verilen önerilerden ilkinde, güvenilirlik derecesi en düşük olarak tamamlanan desenler işlenmemiştir. Düz çerçevedeki köşe ve mukarnasın üstündeki
tamamlamalar bu kapsamada boş bırakılmıştır. Mihrap nişinin sağlı ve sollu olarak tek sıra aşağıya inen bölümlerdeki tamamlamalarında III. derecede güvenilirliği olmasına rağmen desenlerin geometrisi gereği işlenmiştir.
İkinci öneride ise; güvenilirlik kriterlerine göre tüm derecelerdeki tamamlamalar aktarılarak mihrabın yüzeyi tamamlanmıştır.
Çizim 27: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Restitüsyon Projesi II. Öneri Görünüşü (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık)
5.2.1. Belgeleme
Belgeleme çalışmaları tarihi eser niteliği taşıyan, her eserin korunması ve gelecek nesillere aktarılabilmesi sürecindeki önemli adımların başında gelmektedir. Genel olarak eserler için belirlenen koruma aşamalarının ilk basamağını oluşturmaktadır. Konservasyon uygulamasına geçildiği anda, tüm eserler için eksiksiz ve yeterli belgeleme yapılması gerekmektedir. Belgeleme işlemleri yazılı ve görsel olarak yapılmaktadır. Ölçekli fotoğraf çekimleri, çizim çalışmaları, analizler bu kapsam da yer almaktadır (Genç,2014:2).
Yazılı ve görsel belgeleme, kültürel mirasın mevcut durumu ve sorunlarının saptanması ile bu sorunların çözümüne ilişkin her türlü koruma çalışmasında temel veri olarak kullanıldığı gibi kültürel mirasın gelecek nesillere iletilmesinin ve topluma tanıtılmasının da önemli bir yoludur. Kültürel mirasın kalıcılık ve sürekliliğinin sağlanması ve başarılı bir koruma uygulanabilmesi adına gerçekleştirilmesi gereken en önemli görev, bu varlıklara ait envanter bilgilerinin hatasız bir şekilde oluşturulması ve belgelenerek arşivlen dirilmesidir.
Gülbahar Hatun Camii mihrabında da belgeleme çalışmalarına oldukça önem verilmiştir. Öncelikle taşınmaz kültür varlığının 2016 raspa çalışması sonrasında durum tespit çalışması yapılmıştır. Gözlemlenen mevcut bozulmaların genel ve detay fotoğrafları çekilmiştir.
Mihrap üzerinde estampaj çalışmaları yapılarak eserin 1:1 ölçekli çizimleri tamamlanmıştır. Yerinde yapılan çalışmalar, çizim ve fotoğraflar ile mihrabın bozulmaları için lejantlar hazırlanmıştır. Bilgisayar ortamına aktarılan fotoğraflar üzerinde bozulmalar işlenmiştir. Restorasyon süreci boyunca Gülbahar Hatun Camii mihrabında yapılan her uygulamanın belgelemesi yapılmış ve arşivlenmiştir.
Fotoğraf 43: Trabzon Gülbahar Hatun Camii, 2016 Yılı Yapılacak Olan Restorasyon Öncesi Fotoğrafı