• Sonuç bulunamadı

Trabzon Gülbahar Hatun Camii mihrabı restorasyon uygulamaları

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Trabzon Gülbahar Hatun Camii mihrabı restorasyon uygulamaları"

Copied!
171
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)

T.C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

GELENEKSEL TÜRK SANATLARI ANA BİLİM DALI GELENEKSEL TÜRK SANATLARI BİLİM DALI

TRABZON GÜLBAHAR HATUN CAMİİ MİHRABI RESTORASYON UYGULAMALARI

Lokman GENÇTÜRK

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Danışman

Doç. Dr. MERAL AKAN

(2)
(3)
(4)

ÖNSÖZ

Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Restorasyon Aşamaları ve Desen Analizi olan tez konusu kıymetli hocam Doç. Dr. Meral AKAN ile birlikte seçilmiştir. Restorasyon ve konservasyon biliminin önemine vurgu yapılan bu çalışmada, başarılı uygulama süreçleriyle bu alanda uygulamalı olarak çalışan bilim insanlarına örnek olunmak istenmiştir. Aynı zamanda restorasyon ve konservasyon bilim dalının kümülatif yapısına uygun olarak elde edilen verilerin bundan sonraki süreçlere de ışık tutması amaçlanmıştır.

Her tez çalışması; başlangıcından bitimine kadar meşakkatli yollardan geçer ve bitimine doğru büyük bir huzurla birlikte, kendin için bu süreci başarmanın mutluluğunu da getirir. Teze hazırlık ve yazım aşamasında ise yoğun bir çalışmanın yanında bu yoğunluğu aynı telaşla devam ettirebilmeni sağlayacak, seni ileri atacak ve deneyimleri, başarılarıyla sana yardım edebilecek birçok kişinin de dokunuşlarıyla birlikte kariyerinde olumlu yönde bir ilerleyişi de kendine hissettirecektir. Bana bu çalışmamda maddi ve manevi birçok katkı sağlayan nice eşsiz insana sonsuz teşekkürlerimi sunarken öncelikle;

Bu çalışmanın gerçekleşmesinde, değerli bilgilerini benimle paylaşan olumsuz durumları güler yüzüyle karşılayıp sabır gösteren değerli danışman hocam Doç. Dr. Meral AKAN’a,

Yapmış olduğu çalışmalarından faydalandığımız ve bize ışık tutun hocamız Doç. Dr. Ali Fuat BAYSAL’a

Yine çalışmamda yöntem ve motivasyon açısından bana yardımda bulunarak destek olan kıymetli hocalarım Doç. Dr. Zuhal TÜRKTAŞ ve Doç. Dr. H. Melek HİDAYETOĞLU’na,

Tez konumla ilgili veri ve kaynak taramasında bana yardımcı olan Dr. Mimar Mukaddes ATAMAN ve ATAMAN MİMARLIK’a,

Paylaşımlarından, tezime konu olan alanda yapılan uygulamalarda beraber çalıştığımız deneyimlerini ve bilgilerini tereddüt etmeden benimle paylaşıp yol

(5)

göstererek tez sürecinde sağlam adımlarla ilerlememin temellerini oluşturmamdaki desteklerinden dolayı proje sorumlusu ve şantiye şefi Restoratör Emine KARAMAN’a,

Yaptığım çalışma ile ilgili kaynak araştırmamda bana yardımlarını esirgemeyen Trabzon Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu Müdür Vekili Serpil YÜKSEL’e,

Tez çalışmamla ile ilgili güncel ve geçmişe dönük veri, rapor ve kaynakları benimle paylaşarak tezime yapmış olduğu bu büyük katkılarından dolayı Trabzon Vakıflar Bölge Müdürü Cengiz AKÇAY’a,

Çalıştığım kurumda, bu yoğun stresli çalışma dönemimde bana katkılarından dolayı arkadaşlarım Restoratör Hande KILIÇ ve Restoratör Satiye DOĞAN’a,

Maddi manevi her zaman varlığını yanımda hissettiren, eğitim alanında beni kamçılayan, büyük projelere imza atarak başarısını kanıtlamış yakın arkadaşım Merve Güzel’e; yüksek lisansa beraber başladığım yakın arkadaşım Derya ARIKAN’a,

Bu çalışma süreci boyunca yanımda olarak motivasyonumu yüksek tutmamı sağlayan, kendi alanlarında başarılarını yaptıkları çalışmalarla ispatlamış olan canım arkadaşlarım Nuray TETİK ÇAM ve müstakbel eşi Süleyman ÇAM’a, ve Kamil KAHVECİ’ye

Bunca zaman yaptığım her şeyde yanımda duran ve beni her zaman destekleyen sevgili aileme sonsuz teşekkürlerimi sunarım.

(6)

T. C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Öğre n cin in

Adı Soyadı Lokman GENÇTÜRK

Numarası 104254002004

Ana Bilim / Bilim Dalı

Geleneksel Türk Sanatları Ana Bilim Dalı /Geleneksel Türk Sanatları Bilim Dalı

Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez Danışmanı Doç. Dr. MERAL AKAN

Tezin Adı TRABZON GÜLBAHAR HATUN CAMİİ MİHRABI

RESTORASYON UYGULAMALARI

ÖZET

Trabzon Gülbahar Hatun Camii, Trabzon ilindeki ilk Osmanlı eseri olup eski devir Osmanlı mimarisinin ve sosyal devlet anlayışının günümüzde varlığını devam ettiren sayılı örneklerinden biridir. Gülbahar Hatun Camii mihrabı ve mihrapta kullanılan kalem işi tezyinatı, farklı dönemlerde olumsuz restorasyon ve konservasyon süreçlerinden geçip günümüze büyük kayıplar vererek gelmiştir. Kültür mirası unsuru olarak mihrabın özgün haline yaklaştırılması için mevcut durumuna en uygun yöntem izlenmiştir. Restorasyon ve konservasyon projesi kapsamında dönem eki olarak kabul edilen tabaka üzerinde gerçekleştirilen uygulamalarının aşamaları detaylı olarak anlatılmıştır. Araştırmada Gülbahar Hatun Camii ve cami mihrabında kullanılan kalem işi tezyinatın tarihi geçmişi hakkında

(7)

bilgi verilmiş aynı zamanda cami mihrabının önceki dönemlerde geçirmiş olduğu restorasyon ve konservasyon süreçlerine de değinilmiştir. Mihrabın geçirmiş olduğu başarısız uygulama sonucunda özgün halinden uzaklaşması, restorasyon ve konservasyon biliminin temel etik değerlerine uygun olmayan bir durum ortaya çıkarmıştır. Uygulaması yapılan son restorasyon süreci, cami mihrabını özgün haline yaklaştırmak için tercih edilebilecek en uygun yöntem ve tekniklerle gerçekleştirilmiştir. Bu sürecin tamamlanma aşamaları restorasyon ve konservasyon biliminin hassas dengelerinin önemini ortaya koymuştur. Bu çalışmanın önemli bir yanı da başarılı ve başarısız olarak nitelendirilen iki restorasyon ve konservasyon sürecinde ortaya çıkan sonuçlar arasında karşılaştırma yapma imkânı sunmasıdır. Çalışma kapsamında, yapılan uygulamanın mevcut dönem koşulları ile değerlendirilmesi yapılmış ve bu araştırmanın sonraki dönemlerde gerçekleştirilecek olan restorasyon uygulamalarına örnek olması amaçlanmıştır. Cami mihrabının başarılı bir uygulama sonrasındaki durumu ortaya konmuş ve çıkarımlar değerlendirilerek araştırma sonlandırılmıştır.

(8)

T. C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Öğre

n

cin

in

Adı Soyadı Lokman GENÇTÜRK

Numarası 104254002004

Ana Bilim / Bilim Dalı

Geleneksel Türk Sanatları Ana Bilim Dalı /Geleneksel Türk Sanatları Bilim Dalı

Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez Danışmanı Doç. Dr. MERAL AKAN

Tezin İngilizce Adı RESTORATION IMPLEMANTATIONS OF THE

MIHRAB OF TRABZON GULBAHAR HATUN MOSQUE

SUMMARY

Trabzon Gulbahar Hatun Mosque is the first Ottoman work in Trabzon and it is one of the few examples of Ottoman Architecture and social state understanding of Ottoman Empire. The mihrab and the hand-drawing on the mihrab of Gulbahar Hatun Mosque, has been badly damaged due to poor restoration and conservation processes. The most appropiate process was followed to make mihrab return to its original aspect, as a cultural heritage element. The stages of the applications on the layer, considered as a period attachment, are explained in detail within the scope of the restoration and conservation project. In this research, the information has been given about previous restoration and conservation processes and the historical information of Gulbahar Hatun Mosque and the hand-drawing of mihrab. As a result of unsuccesful implementation of the mihrab, it became different from its original

(9)

state, thus a situation, that is not in accordance with the basic ethical values of the science of restoration and conservation occured. In the last restoration process, the most appropiate methods and techniques were used to make the mihrab approach closer to its original state.The stages of completion of this process, revealed the importance of the sensitivity of the science of restoration and conservation. Another important aspect of this study is that, it provides the opportunity to compare the results between two restoration and conservation processes, which are considered as succesful and unsuccesful.Within the scope of the study, the application was evaluated with the current period conditions and this study was aimed to be an example of the restoration works to be carried out in the following periods. the situation of the mosque's mihrab after a successful implementation was revealed and the research was finished by evaluating the inferences.

(10)

İÇİNDEKİLER

BİLİMSEL ETİK SAYFASI VE BEYANNAMESİ ... i

TEZ KABUL FORMU ... ii

ÖNSÖZ ... iii

ÖZET ... v

SUMMARY ... vii

İÇİNDEKİLER ... xvii

FOTOĞRAF LİSTESİ ... xix

ÇİZİMLER LİSTESİ ... xxvi

DESEN LİSTESİ... xxviii

1. GİRİŞ ... 1

1.1. Konunun Tanımı ve Önemi ... 1

1.2. Araştırmanın Amacı ... 1

1.3. Materyal ve Yöntem ... 2

2. GÜLBAHAR HATUN CAMİİ HAKKINDA GENEL BİLGİ ... 4

2.1. Camiinin Tarihi Geçmişi ... 4

2.2. Caminin Mimari Özellikleri ve Restorasyon Geçmişi ... 9

2.3. Gülbahar Hatun Camii Kalem İşi Tezyinatı ... 14

3.KALEM İŞİ TEZYİNATI... 20

3.1.Kalem İşi Tezyinatının Tarihi Geçmişi ... 20

3.2. Kalem İşi Tezyinatı Çeşitleri ... 24

3.2.1. Sıva Üstü Kalem İşi Tekniği ... 24

3.2.2. Ahşap Üstü Kalem İşi Tekniği ... 25

3.2.3. Deri ve Bez Üstü Kalem İşi Tekniği ... 25

3.2.4. Taş ve Mermer Üstü Kalem İşi Tekniği ... 25

3.2.5. Malakâri Tekniği ... 26

3.3.Kalem İşinde Kullanılan Motifler ... 26

3.3.1. Rûmî ... 26

3.3.2. Hatâyî ... 27

3.3.3.Bulut ... 29

(11)

3.3.5.Zencerek ... 31

3.3.6.Geometrik Motif ... 33

3.4.Kalem İşinde Kullanılan Malzemeler ... 35

3.5.1. Desen Çizimi ... 35 3.5.2. Desenin İğnelenmesi ... 36 3.5.3. Desenin Silkelenmesi ... 36 3.5.4. Desenin Boyanması ... 37 3.5.5. Tahrir ... 37 4. RESTORASYON VE KONSERVASYON ... 38

4.1. Korumanın Genel İlkeleri ... 39

4.2. Önleyici Koruma ... 43

4.3. Etkin Koruma ... 44

5. ARAŞTIRMA BULGULARI ... 46

5.1. Gülbahar Hatun Camii Mihrabının Mimari Yapısı ve Geçirdiği Onarımlar ... 46

5.2.1. Belgeleme ... 88

5.2.2. Durum Tespit Çalışması ve Araştırma Raspası ... 91

5.2.3. Mekanik ve Kimyasal Raspa ... 94

5.2.4. Sağlamlaştırma-Mikro Enjeksiyon ... 98

5.2.5. Lokal Dolgu ve Sıva Tamamlamaları ... 102

5.2.6. Temizlik ... 107

5.2.7. Rötuş ve Desen Tamamlama ... 111

5.3. Trabzon Gülbahar Hatun Cami Mihrabı Desen Özellikleri ... 131

5.3.1. Çerçeve Kısmında Bulunan Desenler ... 132

5.3.2. Taç Kısmında Bulunan Desenler ... 135

5.3.3. Hücre Kısmında Bulunan Desenler ... 136

5.3.4. Mukarnaslı Kavsara Kısmında Bulunan Desenler ... 139

5.3.5. Kavsara Köşeliğinde Bulunan Desenler ... 141

6. SONUÇ ... 143

(12)

FOTOĞRAF LİSTESİ

Fotoğraf 1: 1950 Yılında Trabzon Gülbahar Hatun Camii ve Türbesi ... 4

Fotoğraf 2: Trabzon Gülbahar Hatun Camii ve Şadırvanı ... 5

Fotoğraf 3: Trabzon Gülbahar Hatun Camii ve Türbesi ... 6

Fotoğraf 4: Trabzon Gülbahar Hatun İlkokulu(Albayrak,1998) ... 7

Fotoğraf 5: Camii’nin Son Cemaat Yeri, Ana Giriş Kapısının Üzerinde Bulunan Kubbe Kalem İşleri ... 15

Fotoğraf 6: Son Cemaat Yerinde Bulunan Kubbe Kalem İşleri ... 16

Fotoğraf 7: Harim Ana Kubbe Kalem İşleri ... 16

Fotoğraf 8: Kubbeyi Taşıyan Kemerlerde, Pencere Kenarlarında ve Yan Duvarlarda Bulunan Kalem İşleri ... 17

Fotoğraf 9: Pandantiflerde Bulunan Kalem İşleri ... 17

Fotoğraf 10: Ana Giriş Kapısı Üzerinde Bulunan Kalem İşi ... 18

Fotoğraf 11: Yan Odalara Giriş Kapısının Üzerinde Bulunan Kalem İşi ... 18

Fotoğraf 12: Minberin Genel Görünümü ve Kalem İşleri ... 19

Fotoğraf 13: Minber üzerindeki Yaldız Kullanılarak Yapılan Kalem işleri ... 19

Fotoğraf 14: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Son Cemaat Yerinde Bunan Dış İki Mihrap ... 50

Fotoğraf 15: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Son Cemaat Yerinde Bulunan Dış Mihrap ... 50

Fotoğraf 16: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Dış Düz Yüzeyli Bordür, Dış Bükey Bordür (Kaval Silme) ve İç Bükey Bordür Görünümü. ... 53

Fotoğraf 17: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Restorasyon Sonrası Taç Kısmından Görünüm, 2017 ... 55

Fotoğraf 18: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Restorasyon Sonrası Taç Kısmından Detay Görünüm, 2017 ... 55

Fotoğraf 19: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Hücre Kısmından Görünüm, 2017 ... 57

Fotoğraf 20: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Mukarnaslı Kavsara Kısmının Görünüşü, 2017 ... 59

Fotoğraf 21: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Mukarnaslı Kavsara Kısmının Farklı Açıdan Görünüşü, 2017 ... 59

Fotoğraf 22: Mihrabı Kavsara Köşeliğinin Sağ Yüzeyinde Bulunan Gülbezek ... 62

(13)

Fotoğraf 24: Mihrabı Mukarnasılı Kavsara kısmında bulunan Kabara (Püskül) Görünüşü ... 62 Fotoğraf 25: Mihrabı Mukarnasılı Kavsara kısmında bulunan Kabaranın Farklı Açıdan Görünüşü ... 62 Fotoğraf 26: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabının 1963 Yılında Oluşturulan Tescil Fişinde Yer Alan Fotoğrafının Görünüşü (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü) ... 64 Fotoğraf 27: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabının 2005 Onarın Öncesi Görünüşü (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü) ... 65 Fotoğraf 28: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabının 2005 Yılı Onarım Önceki Görünüşü (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü) ... 65 Fotoğraf 29: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabına 09.03.2006 Yılında Yapılan Boya Raspası Görünüşü (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü) ... 66 Fotoğraf 30: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabına 2006 Yılında Yapılan Boya Raspası Detay Görünüşü (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü) ... 67 Fotoğraf 31: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabına 2006 Yılında Yapılan Boya Raspası Sonrası Hücre Bordürünün Üzerinde Bulunan Alınlıkta Çıkan Desenin Görünüşü (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü) ... 67 Fotoğraf 32: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabına 2006 Yılında Yapılan Boya Raspası Sonrası Ortaya Çıkan Kavsara Köseliğindeki Desenin Görünüşü (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü) ... 68 Fotoğraf 33: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabına 2006 Yılında Yapılan Boya Raspası Sonrası Mukarnasta Ortaya Çıkan Desen Detayı Görünüşü (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü) ... 68 Fotoğraf 34: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabına 2006 Yılında Yapılan Boya Raspası Sonrası Ortaya Çıkan Dış Düz Yüzeyli Bordür Deseninin Genel Görünüşü (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü) ... 69 Fotoğraf 35: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabına 2006 Yılında Yapılan Boya Raspası Sonrası Ortaya Çıkan Dış Düz Yüzeyli Bordür Deseninin Farklı Açıdan Detay Görünüşü (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü) ... 69 Fotoğraf 36: Trabzon Gülbahar Hatun Cami Mihrabı Özgün Halinden Uzaklaştığı 2010 yılı Yapılan Kalem işi Deseninden Detay Görünüşü (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü) ... 70 Fotoğraf 37: Trabzon Gülbahar Hatun Cami Mihrabı Özgün Halinden Uzaklaştığı 2010 yılı Yapılan Uygulamanın Görünüşü (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü) ... 71 Fotoğraf 38: Trabzon Gülbahar Hatun Cami Mihrabı 2010 yılı Yapılan uygulamada Hücre Bordürünün Üzerinde Bulunan Mukarnas alınlıklarına Müdahale Edilmemiş halının Görünümü (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü) ... 72

(14)

Fotoğraf 39: Trabzon Gülbahar Hatun Cami Mihrabı 2010 yılı Yapılan Restorasyonda Müdahale Edilmeyen Alandan Detay Görünümü (Trabzon

Vakıflar Bölge Müdürlüğü) ... 72

Fotoğraf 40: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı 20016 Yılı Yapılan Raspa Sonrası Görünümü (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü) ... 74

Fotoğraf 41: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı 20016 Yılı Yapılan Raspa Sonrası Detay Görünümü (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü) ... 75

Fotoğraf 42: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Dış Düz Yüzeyli Bordürde Hiç Desen Çıkmadığı 2016 yılında yapılan raspanın Görünümü (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü) ... 76

Fotoğraf 43: Trabzon Gülbahar Hatun Camii, 2016 Yılı Yapılacak Olan Restorasyon Öncesi Fotoğrafı çekilerek Belgelenen Mihrabın Görünüşü (Trabzon Kültür Varlıkları Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü) ... 89

Fotoğraf 44: Trabzon Gülbahar Hatun Camii, 2006 yılında Yapılan Boya Raspası Sonrası Fotoğraflanarak Belgelenmesinin Görünümü (Trabzon Kültür Varlıkları Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü) ... 89

Fotoğraf 45: Mekanik raspa uygulaması, 2017 ... 97

Fotoğraf 46:Mekanik raspa uygulaması, 2017 ... 97

Fotoğraf 47: Bambu Çubuğa sarılı Pamuk Yardımı ile Mihrabın Taç Kısmında Kimyasal Raspa Yöntemi Uygulanarak Ortaya Çıkarılan desen, 2017 ... 97

Fotoğraf 48: Kimyasal Raspa Uygulaması, 2017 ... 98

Fotoğraf 49: Kimyasal Raspa Uygulaması, 2017 ... 98

Fotoğraf 50: Sıva Yüzeyinden Ayrılan Boya Tabakası Görünüşü, 2017 ... 100

Fotoğraf 51: Yapılan Mikro Enjeksiyon Uygulaması, 2017 ... 101

Fotoğraf 52: Yapılan Mikro Enjeksiyon Uygulaması, 2017 ... 101

Fotoğraf 53: Mihrabın Kavsara Köşeliğinin Zemine İnen Kısmında (Hücre Yanı) Bulunan Kalem İşi Yüzeyinde Önceki Onarımlarda Açılan Çentik İzlerinin Görünüşü, 2017 ... 103

Fotoğraf 54: Açılan Çentiklere Yapılan Lokal Dolgu Sonrası Görünüşü,2017 ... 103

Fotoğraf 55: Mihrabın Hücre Kısmında Bulunan Kalem İşi Yüzeyinde Önceki Onarımlarda Açılan Çentik İzlerinin Görünüşü, 2017 ... 103

Fotoğraf 56: Açılan Çentiklere Uygulanan Estettik Lokal Dolgu Sonrası Görünüşü, 2017 ... 103

Fotoğraf 57: Mihrabın Kavsara Köşeliğinde Bulunan Kalem İşi Yüzeyinde Önceki Onarımlarda Açılan Çentik İzlerinin Görünüşü, 2017 ... 104

Fotoğraf 58: Mihrabın Kavsara Köşeliğinde Açılan Çentiklere Yapılan Lokal Dolgu Sonrası Görünüşü,2017 ... 104

(15)

Fotoğraf 59: Mihrabın Hücre Kısmında Yer Alan Perde Detayı Kalem İşi

Yüzeyinde Yapılan Lokal Dolgu Uygulama Sonrası Görünüşü, 2017 ... 104

Fotoğraf 60: Hücre Kısmının Sol Tarafında Kalem İşi Yüzeyinde Görülen Sıva Kaybı Görünüşü, 2017 ... 105

Fotoğraf 61: Hücre Kısmının Sol Tarafında Kalem İşi Yüzeyinde Görülen Sıva Kaybının Tamamlanarak Lokal Dolgu Uygulamasının Görünüşü, 2017 ... 105

Fotoğraf 62: Önceki Onarımlarda Sıvası Sökülen Mihrabın Dış Düz Yüzeyli Bordür kısmının Görünüşü, 2017 ... 105

Fotoğraf 63: Önceki Onarımlarda Sıvası Sökülen Mihrabın Dış Düz Yüzeyli Bordür kısmının Görünüşü, 2017 ... 105

Fotoğraf 64: Sıva tamamlaması yapılan Mihrabın Dış Düz Yüzeyli Bordürün Farklı Açıdan Görünüşü, 2017 ... 106

Fotoğraf 65: Sıva tamamlaması yapılan Mihrabın Dış Düz Yüzeyli Bordürün Görünüşü, 2017 ... 106

Fotoğraf 66: Mihrap Yüzeyinde Görülen Sıva kaybı, 2017 ... 106

Fotoğraf 67: Sıva Tamamlaması Yapılan Mihrap Yüzeyinin Görünüşü, 2017 ... 106

Fotoğraf 68: Raspa Sonrası Kalem İşi Yüzeyinde Kalan Sıva ve Boya Kalıntıların Bisturi İle (Mekanik Temizleme Yöntemi) Yüzeyden Uzaklaştırılması, 2017 ... 109

Fotoğraf 69: Raspa Sonrası Kalem İşi Yüzeyinde Kalan Sıva ve Boya Kalıntıların Bisturi İle (Mekanik Temizleme Yöntemi) Yüzeyden Uzaklaştırılması, 2017 ... 109

Fotoğraf 70: Raspa Sonrası Kalem İşi Yüzeyinde Kalan Boya ve Macun Kalıntıları Kimyasal Yöntemler Uygulanarak Yüzeyden Alınması, 2017 ... 110

Fotoğraf 71: Raspa Sonrası Kalem İşi Yüzeyinde Kalan Boya ve Macun Kalıntıları Kimyasal Yöntemler Uygulanarak Yüzeyden Alınması, 2017 ... 110

Fotoğraf 72: Yüzeyde Bulunan Toz Tabakasının Alınması, 2017 ... 110

Fotoğraf 73: Yüzeyde Bulunan Toz Tabakasının Alınması, 2017 ... 110

Fotoğraf 74: Kalem İşi Yüzeyinin Yapılan Temizlik Sonrası Görünüşü, 2017 ... 111

Fotoğraf 75: Temizlik Sonrası Ortaya Çıkarılan Desenin Rölövesinin Alınması, 2017 ... 112

Fotoğraf 76: Temizlik Sonrası Ortaya Çıkarılan Desenin k Rölövesinin Alınması, 2017 ... 112

Fotoğraf 77: Kavsara Köşeliğinde Bulunan Desenin Rölövesinin Alınması, 2017 ... 113

Fotoğraf 78: Kavsara Köşeliğinde bulunan Desenin Rölövesinin Alınması, 2017 ... 113

(16)

Fotoğraf 79: Desenin Mihrap Yüzeyine Aktarma İşlemi (Desen Tozlama),

2017 ... 113

Fotoğraf 80: Tozlama yapılan Desenin Görünüşü, 2017 ... 113

Fotoğraf 81: 2O06 Yılında Çekilen Fotoğraflardan Yararlanarak Desen Tamamlama, 2017 ... 114

Fotoğraf 82: Rötuş ve Desen Tamamlama Görünüşü, 2017 ... 114

Fotoğraf 83: Rötuş ve Desen Tamamlama Görünüşü, 2017 ... 114

Fotoğraf 84: Rötuş ve Desen Tamamlama Detay Görünüşü, 2017 ... 115

Fotoğraf 85: Rötuş ve Desen Tamamlama Genel Görünüşü, 2017 ... 115

Fotoğraf 86: Desen Tamamlama Aşamalarının Görünüşü (Kavsara Köşeliğinin Sol Tarafı), 2017 ... 116

Fotoğraf 87: Desen Tamamlama Aşamalarının Görünüşü (Kavsara Köşeliğinin Sağ Tarafı), 2017 ... 116

Fotoğraf 88: Kavsara Köşeliğinde (Sol) Bulunan Gülbezek İle Desenlerin Tamamlanmış Görünüşü, 2017 ... 116

Fotoğraf 89: Kavsara Köşeliğinde (Sağ) Bulunan Gülbezek İle Desenlerin Tamamlanmış Görünüşü, 2017 ... 116

Fotoğraf 90: Temizlik Sonrası Ortaya Çıkan Desen Görünüşü, 2017 ... 117

Fotoğraf 91: Zemin Boyası İle Rötuş Yapılan Desenin Görünüşü, 2017 ... 117

Fotoğraf 92: Rölövesi Alınan Desenin Tamamlanması, 2017 ... 117

Fotoğraf 93: Tamamlanmış Desenin Görünüşü, 2017 ... 117

Fotoğraf 94: Beşinci Sıra Kavsara Alınlığında Bulunan Desenin Restorasyon Öncesi, 2017 ... 118

Fotoğraf 95: Beşinci Sıra Kavsara Alınlığında Bulunan Desenin Restorasyon Sonrası Desen, 2017 ... 118

Fotoğraf 96: Mukarnaslı Kavsaranın Sol Alınlığında Bulunan Desenin Raspa Sonrası Görünüşü, 2017 ... 118

Fotoğraf 97: Mukarnaslı Kavsaranın Sol Alınlığında Bulunan Desenin Restorasyon Sonrası Görünüşü, 2017 ... 118

Fotoğraf 98: Mihrabın Kavsara Kısmında Rötuş Uygulaması, 2017 ... 119

Fotoğraf 99: Mihrabın Kavsara Kısmında Rötuş Uygulaması, 2017 ... 119

Fotoğraf 100: Mihrap Yüzeyinin Zemine Yakın Alanda Yapılan Desen Tamamlama Aşamalarının Görünümü, 2017 ... 120

Fotoğraf 101: Mihrap Yüzeyinin Zemine Yakın Alanda Yapılan Desen Tamamlaması, 2017 ... 120

Fotoğraf 102: Yeterli Veri Elde Edilemeyen Desenin Tamamlanmayıp Olduğu Hali İle Rötuş Yapılarak Korunması, 2017 ... 121

(17)

Fotoğraf 103: Hiçbir Veriye Rastlanmayan alanlar İse Olduğu Halleriyle

Zemin Rötuşu Yapılarak Koruma Altına Alınmasının Görünüşü, 2017 ... 121

Fotoğraf 104: Mukarnaslı Kavsarada Renk ve Desen Tamamlama Aşamaları Görünümü, 2017 ... 121

Fotoğraf 105: Mukarnaslı Kavsarada Renk ve Desen Tamamlama Aşamaları Detay Görünümü, 2017 ... 121

Fotoğraf 106: Mukarnaslı Kansarada Zemin Rengi ile Rötuş Yapıldıktan Sonra ki Görünüşü, 2017 ... 122

Fotoğraf 107: Temizlik Sonrası ve Rötuş Öncesi Gülbezek Görünüşü, 2017 ... 122

Fotoğraf 108: Rötuş Uygulamasından Sonra Gülbezek Görünüşü, 2017 ... 122

Fotoğraf 109: Temizlik Sonrası ve Rötuş Öncesi Kabaranın Görünüşü, 2017 ... 123

Fotoğraf 110: Rötuş Uygulamasından Sonra Kabaranın Görünüşü, 2017 ... 123

Fotoğraf 111: Yapılan Desen Tamamlamasının Genel Görünüşü, 2017 ... 123

Fotoğraf 112: Altın Yaldız Kullanılarak yapılan Rötuş Uygulaması Görünüşü, 2017 ... 123

Fotoğraf 113: Mihrabın Dış Bükey Bordürüne (Kaval Silme) Ezme Altın İle Yapılan Rötuş Uygulaması, 2017 ... 124

Fotoğraf 114: Mihrabın Dış Bükey (Kaval Silme) bordürüne Ezme Altın İle Yapılan Rötuş Uygulaması, 2017 ... 124

Fotoğraf 115: Estetik Doldu Ve Temizlik Sonrası Ortaya Çıkan Kandil Motifi, 2017 ... 124

Fotoğraf 116: Yapılan Rötuş Sonrası Kandilin Görünümü, 2017 ... 124

Fotoğraf 117: Hücre Kısmının Rötuş Öncesi Görünüşü, 2017 ... 125

Fotoğraf 118: Hücre Kısmının Uygulanan Rötuş Sonrası Görünüşü, 2017 ... 125

Fotoğraf 119:Hücre Kısmında Zemine Yakın Alanda Çıkan Ağaç Olduğu Düşünülen Motif Görünüşü, 2017 ... 125

Fotoğraf 120: Ağaç Olduğu Düşünülen Motife Yapılan Rötuş Uygulaması Görünüşü, 2017 ... 125

Fotoğraf 121: Hücre Kısmının Rötuş Öncesi Genel Görünümü, 2017 ... 126

Fotoğraf 122: Hücre Kısmına Uygulanan Rötuş Sonrası Genel Görünüşü, 2017 ... 127

Fotoğraf 123: Restorasyon Uygulamaları Tamamlamam Mihrap Yüzeyine Koruyucu Olarak %3 Oranında Paraloid B 72 Fırça Yardımı İle Sürülerek Konservanyonu Tamamlanmasının Görünümü, 2017 ... 127

Fotoğraf 124: Restorasyon Uygulaması Tamamlanan Mihrabın Perde Deseninden Detay Görünüşü, 2017 ... 128

Fotoğraf 125: Restorasyon Uygulaması Tamamlanan Mihrabın Mukarnaslı Kavsara Kısmından Detay Görünüşü, 2017 ... 128

(18)

Fotoğraf 126: Restorasyonu Tamamlanan Mihrabın Hücre Kısmından

Görünüş, 2017 ... 129

Fotoğraf 127: Restorasyon Uygulaması Tamamlanan Mihrabın Mukarnaslı Kavsara Kısmından Genel Görünüşü, 2017 ... 129

Fotoğraf 128: Restorasyonu Tamamlanan Mihrabın Hücre Kısmından Görünüş, 2017 ... 129

Fotoğraf 129: Restorasyonu Tamamlanan Mihrabın Genel Görünüşü, 2019 ... 130

Fotoğraf 130: Dış Düz Yüzeyli Bordür Deseni, 2017 ... 133

Fotoğraf 131: Dış Düz Yüzeyli Bordür Köşe Deseni, 2017 ... 134

Fotoğraf 132: Restorasyonu Tamamlanan Dış Düz Yüzeyli Bordür Desenin Genel Görünüşü, 2017 ... 135

Fotoğraf 133: Restorasyon Sonrası Taç Kısmında Yer Alan Desenler, 2017 ... 136

Fotoğraf 134: Taç Kısmında Görülen Desenler, 2017 ... 136

Fotoğraf 135: Restorasyon Uygulaması Tamamlanan Hücre Kısmının Desenlerinin Genel Görünüşü, 2017 ... 138

Fotoğraf 136: Hücre Kısmında Bulunan Büyük Kandil Desen Detayı, 2017 ... 138

Fotoğraf 137: Restorasyon Sonrası Kalem İşi Desen Görünüşü; 2017 ... 139

Fotoğraf 138: Restorasyon Sonrası Kalem İşi Desen Görünüşü; 2017 ... 139

Fotoğraf 139: Restorasyonu Tamamlanan Hücre Kısmında Bulunan Kandil Deseni, 2017 ... 139

Fotoğraf 140: Hücre Kısmında Bulunan Ağaç Olduğu Düşünülen Desen, 2017 ... 139

Fotoğraf 141: Mukarnas Üçgenlerinde Ortaya Çıkan Bitkisel Motifler, 2017 ... 140

Fotoğraf 142: Mukarnas Üçgenlerinde Ortaya Çıkan Bitkisel Motifler, 2017 ... 140

Fotoğraf 143: Restorasyon Sonrası Desen Görünüşü, 2017 ... 141

Fotoğraf 144: Sağ Kavsara Köseliğinde Bulunan Desenler, 2017 ... 142

Fotoğraf 145: Sol Kavsara Köseliğinde Bulunan Desenler, 2017 ... 142

(19)

ÇİZİMLER LİSTESİ

Çizim 1: Trabzon Gülbahar Hatun Camii 1/5 Ölçekli Giriş Kapısı Kitabesi Rölöve Detay Projesi (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık ) ... 8 Çizim 2: Trabzon Gülbahar Hatun Camii 1/150 Ölçekli Zaviye Odaları ve Harim Geçişlerinin Mevcut Hali (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık) ... 9 Çizim 3: Trabzon Gülbahar Hatun Camii 1/50 Ölçekli Kubbe Bezemeleri ve Çatı Örtüsü Planı(Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık) ... 10 Çizim 4: Trabzon Gülbahar Hatun Camii ve Türbesi I. Dönem Restitüsyon Projesi-Vaziyet Planı(Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık) ... 11 Çizim 7: Trabzon Gülbahar Hatun Camii ve Türbesi 1/50 Ölçekli II. Dönem Restitüsyon Projesi Kuzey Cephesi (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık) ... 13 Çizim 8: Trabzon Gülbahar Hatun Cami 1/50 Ölçekli Mihrap Konumunun Göründüğü Yan Kesit Planı (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık) ... 47 Çizim 9: Trabzon Gülbahar Hatun Camii 1/50 Ölçekli Rölöve Projesi- Mihrap Konumunun Görüldüğü A-A Kesiti. (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık) ... 48 Çizim 10: Trabzon Gülbahar Hatun Camii 1/50 Ölçekli Rölöve Projesi, Son Cemaat Yerinde Giriş Kapısının Sağında ve Solunda Yer Alan İki Adet Dış Mihrabın Plan Kesitindeki Görünüşü(Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık) ... 49 Çizim 11: Trabzon Gülbahar Hatun Camii 1/10 Ölçekli Son Cemaat Yerinde Bulunan Dış Mihrap Detay Projesi. (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık) ... 49 Çizim 12: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabının 1/10 Ölçekli Rölöve Projesi. (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık) ... 51 Çizim 13: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabının 1/10 Ölçekli Restitüsyon Projesi. (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık) ... 51 Çizim 14: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Oluşturan Birimler ve Tanımlar (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık) ... 52 Çizim 15:a,b,c Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Dış Düz Yüzeyli Bordür, Dış Bükey Bordür (Kaval Silme) ve İç Bükey Bordür 1/10 Ölçekli Çizimde Görünüşü (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık) ... 53

(20)

Çizim 18: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Taç Kısmının 1/10 Ölçekli Çizimde Görünüşü (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık) ... 54 Çizim 19: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Hücre Kısmının 1/10 Ölçekli Çizimde Görünüşü(Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık) ... 56 Çizim 20: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Mukarnaslı Kavsara Kısmının 1/10 Ölçekli Çizimde Görünüşü (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık) ... 58 Çizim 21: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Kavsara Köşeliği Kısmının 1/10 Ölçekli Çizimde Görünüşü(Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık) ... 60 Çizim 22: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Gülbezek ve Kabara Kısımlarının 1/10 Ölçekli Çizimde Görünüşü (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık) ... 61 Çizim 28: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Rölöve Projesi-Görünüş (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık) ... 78 Çizim 29: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Dış Düz Yüzeyli Bordüründe Bulanan1-2 desenlerin tamamlanması ... 82 Çizim 30: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrap Dış Düz Yüzeyli Bordüründe Bulanan3-4desenlerin tamamlanması ... 83 Çizim 31: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrap Nişindeki Kıvrık Dallı Bitki Bezemelerinin Çizimi ... 83 Çizim 32: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Dış Düz Yüzey Bordur Deseninin tamamlanması ... 84 Çizim 33. Restitüsyon Projesi Renk Lejantı (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü) ... 85 Çizim 34: Doğruluk Derecesine Numaralandırılarak Desen Tamamlama Örnek Çizim (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık) ... 85 Çizim 40: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Restitüsyon Projesi Görünüş (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık) ... 85 Çizim 47: Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Restitüsyon Projesi II. Öneri Görünüşü (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık) ... 87 Çizim 48: Trabzon Merkez Gülbahar Hatun Camii Mihrabının Belgeleme Çalışmalarında Yapılan 1/10 Ölçekli Plan Kesit Çizim Örneği (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık) ... 90 Çizim 49: Trabzon Gülbahar Hatun Cami Bozulma Lejantı ... 90

(21)

DESEN LİSTESİ

Desen 1: Rumi Motifinden Örnek Çimler (Birol ve Derman, 2004;191). ... 27

Desen 2: Hatayi Motifi Örnek Çizimleri (Birol ve Derman, 2004;68). ... 28

Desen 3: Hatayi Grubundan Olan Penç Motifi örnek Çizimleri (Birol ve Derman, 2004;49). ... 29

Desen 4: Hatayi Grubundan Olan Yaprak Motifinden örnek Çizimler (Birol ve Derman, 2004;25) ... 29

Desen 5: Bulut Motifinden Örnek Çizimler (Birol ve Derman, 2004;157). ... 30

Desen 6: Münhani Motifinden Örnek Çizimler (Birol ve Derman, 2004;177). ... 31

Desen 7: Zencerek motifinden Örnek Çizim (Birol, 2008;241). ... 33

(22)

1. GİRİŞ

1.1. Konunun Tanımı ve Önemi

Restorasyon çalışmaları; kültür mirasının, günümüzde ve gelecekte, varlıklarının ve özgün yapılarının korunabilmesinde tek ve en önemli çalışmalardır.

Türk kültür mirasında Osmanlı Dönemi, büyük bir zenginlik barındırıp çeşitli yapıtlarla önemini tartışılmaz bir hale getirmiştir. Mimari zenginliğin ve gelişmişliğin en üst düzeye çıktığı bu dönemden günümüze kalan benzersiz yapıların restorasyon ve konservasyonu da en az varlıkları kadar önemlidir.

Araştırmanın konusu olarak “Trabzon Gülbahar Hatun Camii Mihrabı Restorasyon Uygulamaları” seçilmiştir. Gülbahar Hatun Camii ya da bilinen diğer adıyla Büyük İmâret (Hâtuniyye) Camii, Trabzon ilindeki ilk Osmanlı eseri olup, eski devir Osmanlı mimarisinin ve sosyal devlet anlayışının günümüzde varlığını devam ettiren sayılı örneklerinden birisidir.

Trabzon Gülbahar Hatun Camii çeşitli restorasyon süreçleri geçirmiş, yanlış uygulamalar sonucu kimlik değişimi ve büyük ölçüde kayıplar yaşamıştır. 2010 yılında yapılan onarım amaçlı müdahaleler sonrası mihrap özgün yapısından uzaklaşmıştır. Bunun üzerine mihrabın özgün yapısını geri kazandırmak amacı ile ikinci kez restorasyon yapılması kararı alınmıştır. Camii mihrabında mevcut verilerden yola çıkılarak özgün haline en uygun restorasyon ve konservasyon çalışmaları 2017 yılında içinde bulunduğumuz bir ekiple yürütülmüştür. Yaşanan bu sağlıklı sürecin bilimsel bir çalışma ile aktarılması da restorasyon çalışmalarının gelişimi için önem taşımaktadır.

1.2. Araştırmanın Amacı

Trabzon Gülbahar Hatun Camii mihrabının 2006 yılındaki onarımında üzeri yağlı boya ile kapatılmış olan kalem işi desenleri yapılan raspa sonucunda ortaya çıkarılmıştır. Ancak 2010 yılında yapılan restorasyon müdahaleleri sonrasında mihrap orijinalliğinden uzaklaşmıştır. 2017 yılında Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nün denetiminde mihraba ikinci kez raspa yapılması kararı alınmıştır. Bu karar doğrultusunda kapsamlı bir çalışma yürütülmesi ve mihrabın orijinal haline en yakın

(23)

şekilde restore edilmesi amaçlanmıştır. Sağlıklı bir restorasyon süreci yürütmek için doğru aşamaları belirlemek, hatalı uygulamaları düzelterek eserin özgün yapısına ulaşma sürecini planlayarak restorasyon kriterleriyle değerlendirmek en temel hedeftir.

Hazırlanan bu tezin amacı; yapılacak benzer çalışmalarda eserin her aşamasının belgelenmesi, doğru malzeme ve tekniğin belirlenmesi ve bu çalışmaların konusunda uzman kişilerce yürütülmesi; dolayısıyla kültürel mirasımızın hatalı uygulamalara maruz bırakılmadan sonraki nesillere aktarılmasına ışık tutmaktadır. Aynı zamanda bağımsız bir uygulamanın lisansüstü düzeye taşınarak bu alanda devam ettirilen bilimsel sürece atkı sağlamaktır.

1.3. Materyal ve Yöntem

Araştırma, Gülbahar Hatun Camii Mihrabının mevcut durumunu çizim, fotoğraf ve analizlerle belgeleyen rölöve; özgün durumuna ilişkin önerileri içeren restitüsyon ile daha önce yapılmış olan restorasyon ve konservasyon sürecini kapsamaktadır.

Araştırmanın materyalini, Gülbahar Hatun Camii Mihrabı ve mihrap üzerinde kullanılan kalem işi bezemeler oluşturmaktadır.

Araştırmada camiinin tarihi geçmişi ve mimari yapısı hakkında bilgi toplanarak, geçmiş dönemlere ait raporlar Trabzon Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü ve Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nden alınıp incelendi. Camiinin tarihi geçmişi ve mimari yapısı hakkındaki kaynaklar Trabzon İl Halk Kütüphanesi, camiinin son restorasyon çalışmasını yapan şirket, Trabzon Müzesi Kütüphanesi, Ankara Milli Kütüphane Başkanlığı ve Vakıflar Genel Müdürlüğü’nden alınmıştır. Mihrabın özgün olduğu düşünülen desene inebilmek için araştırma raspası çalışmaları uygulanmıştır. Yapılan çalışma sonrasında Trabzon Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurul Müdürlüğünün kararı ile çalışılacak dönem belirlenmiştir. Belirlenen dönemin desenini ortaya çıkartmak amacı ile mihrap yüzeyinde raspa çalışması yapılmıştır. Mihrapta yapılan gözlem ve fotoğraf ile belgeleme sonrasında mihrabın mevcut durumunda meydana gelen bozulmaların lejantları oluşturularak rölöve çalışmaları tamamlanmıştır. Restorasyon gerektirecek

(24)

tüm bozulmalar tespit edildikten sonra araştırma raspasından elde edilen bilgiler doğrultusunda sıva, boya hakkında deneyimli uzmanlar tarafından gözlem ve incelemeler yapılmış, bu gözlem ve incelemelerden yola çıkılarak restorasyon süreci planlanmıştır. Raspa sonrasında yüzeydeki boya ve sıva kalıntıları mekanik ve kimyasal temizlik ile yüzeyden uzaklaştırılmıştır. Boya ve sıvadaki ayrılmalar için yüzeyde enjeksiyon yardımı ile sağlamlaştırma yapılmıştır. Tüm veriler doğrultusunda özgün desen analizi yapılan mihrap bezemeleri aslına uygun biçimde ve uygun malzemeler kullanılarak yeniden canlandırılmıştır. Restorasyon sonucu ortaya çıkan eserin varlığını sürdürebilmesi için konservasyon işlemi uygulanmıştır.

Restorasyon süreci tamamlanan mihrabın genel tezyinatı hakkında; geçmişteki veriler ve alanında uzman kişilerin desenler ile ilgili yazdıkları raporlar incelenerek bilgi edinilmiştir. Mihrap taç, kavsara köşeliği, hücre, mukarnas ve bordürler gibi bölümlere ayrılarak her yüzeyin desenleri ve kullanılan renkleri ayrı ayrı irdelenmiştir.

Birinci bölümde araştırma konusunun tanımı yapılmış, önemi, amacı ve yöntemi açıklanmıştır. İkinci bölümde Gülbahar Hatun Camii hakkında genel bilgiler verilmiştir. Üçüncü bölümde kalem işi tezyinatının tarihi geçmişinden, uygulanma tekniklerinden, kullanılan malzeme ve motiflerden, uygulama sürecinden bahsedilmiştir. Dördüncü bölümde restorasyon ve konservasyon süreçleri açıklanmıştır. Beşinci bölümde Gülbahar Hatun Camii mihrabının tarihi seyri, mimari yapısı, restorasyon aşamaları anlatılmış ve desen özelliklerinden bahsedilmiştir. Altıncı bölümde araştırmadan elde edilen bilgiler doğrultusunda oluşturulan sonuç kısmı yer almaktadır.

(25)

2. GÜLBAHAR HATUN CAMİİ HAKKINDA GENEL BİLGİ 2.1. Camiinin Tarihi Geçmişi

Trabzon’un tarihi surlarının dışında, Zağnos Paşa Burcu’nun ve Atapark’ın güneyinde yer alan Hâtûniyye Mahallesindeki Gülbahar Hatun (Hâtuniyye) camii, Trabzon’un 1461’de Fatih Sultan Mehmet tarafından fethinden sonra inşa edilen ilk ve en önemli eseridir.

Yavuz Sultan Selimin Trabzon Valiliği (1489-1512) zamanında yanında kalan ve Trabzon’da H.911-M.1506 da ölen annesi (Padişah ikinci Beyazıd’ın eşi) Gülbahar Hatun hatırasına hürmeten, padişahlığı döneminde külliye içinde birde camii inşa ettirmiştir. Külliyeden ancak camii ve türbe günümüze kadar gelebilmiştir (Albayrak,1998:10).

(26)

Yapılan araştırmada 1523 yılı Trabzon İcmâl Defteri’nde câmii ve mahalle adının bulunmadığı ve 1553 yılı Trabzon Tahrir Defteri’nde Hâtûniyye Mahallesi’nden bahsedildiği, ancak camiden bahsedilmediği, 1583 yılı mufassal Tahrir Defteri’nde ise, Câmin 1514 yerine 1523 yılında yapılmış olabileceği ileri sürülmektedir. Ancak bu iddiaları ispatlayıcı belgeler ortaya konulmamıştır. Hâtûniyye Vakfı’na ait Vakıf Senedi (vakfiye) muhafaza edildiği Ayşe Gülbahar Sultan Türbesi’nden, 1916 Trabzon’un tarihi eserlerinin yağmalanması sırasında, alınıp Rusya ya götürüldüğü için, kesin bir görüş ortaya koymak da mümkün olmamaktadır (Albayrak,2008:11).

(27)
(28)

Külliye içerisinde medrese, çeşme, kütüphane, mezarlık, imaret, darulkurra, türbe, hamam ve fırın bulunmaktaydı. 1631 yılında külliyede yangın çıkmıştır, mutfak ve kiler yanmıştır. 1885 yılında esaslı bir tamir gören medresenin son tamiratı Mehmet Ali Ayni tarafından yaptırılmış daha sonra 1927 yılında özel idareden satın alınan medrese, satın alan kişi tarafından medresenin kurşunları sökülerek satılmış, sonrasında revak ve odaların bir kısmı yıkılmıştır. Kalan odalar 1939 yılında Vali Tahsin Özer tarafından yıktırılmıştır ve 1989 yılında medresenin tüm kalıntıları yok edilip yerine daha sonra yıkılacak olan Gülbahar Hatun İlkokulu yaptırılmıştır(Albayrak,1998:14).

Fotoğraf 4: Trabzon Gülbahar Hatun İlkokulu(Albayrak,1998)

Külliye içerisindeki hamam, 1972 yılına kadar faal olarak görev yapmıştır. Vakıflar Müdürlüğü’ne satıldıktan sonra yıkılarak yok edilmiştir. Camiinin inşa kitabesi bulunmamaktadır. H.1301/M.1883-1884 tarihli onarım kitabesi bulunmaktadır. Kitabeyi yazan hattat Trabzonlu Mahmut Esad Efendidir(Albayrak,1998:15).

(29)

Çizim 1: Trabzon Gülbahar Hatun Camii 1/5 Ölçekli Giriş Kapısı Kitabesi Rölöve Detay Projesi (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık )

Camii yapımından bugüne kadar daima faaliyette kalmıştır. Eski devir Osmanlı mimarisinde ayrı bir plan tipi oluşturan zâviyeli camiiler grubuna girmektedir. İstanbul’da Sultan Selim, Edirne’de İkinci Bayezid dönemi eserlerini hatırlatmaktadır(Albayrak, 2008:9).

(30)

2.2. Caminin Mimari Özellikleri ve Restorasyon Geçmişi

Trabzon ili, Ortahisar ilçesi, Gülbahar Hatun Mahallesi, kentsel sit alanı içinde, Mülkiyeti Gülbahar Sultan Vakfına ait, 20 pafta, 71 ada, 2 parselde yer alan Gülbahar Hatun (Hâtuniyye) Camii Trabzon’da yapılan ilk Osmanlı eseridir. Erken devir Osmanlı Camii mimarisi özelliğinde yapılan yapı Korunması gereken 1. (BİR). Grup Taşınmaz Kültür varlıkları sınıfına girmiştir(Anonim,1963). Camii plan bakımından zaviyeli camiler (Ters T) grubuna girmektedir. Zaviyeli camilerdeki avlu kısmı bu camide yoktur. Harimi yaklaşık kare planlıdır. Pandantiflerle oturan bir kubbe ile örtülmüştür. Büyük kubbeyi taşıyan kemerler yuvarlaktır. Yan odalar küçük ebatlı kubbelerle örtülmüştür. Bu odaların bölme duvarları kaldırılarak ana mekâna katılmıştır. Aydınlatma alt sırada sivri kemerli alçı pencerelerle sağlanmaktadır. Çokgen kubbe kasnağında da üç pencere bulunmaktadır (Albayrak,1998:17).

Çizim 2: Trabzon Gülbahar Hatun Camii 1/150 Ölçekli Zaviye Odaları ve Harim Geçişlerinin Mevcut Hali (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık)

(31)

Çizim 3: Trabzon Gülbahar Hatun Camii 1/50 Ölçekli Kubbe Bezemeleri ve Çatı Örtüsü Planı(Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık)

(32)

Çizim 4: Trabzon Gülbahar Hatun Camii ve Türbesi I. Dönem Restitüsyon Projesi-Vaziyet Planı(Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık)

Camii duvarı 1.20 m kalınlığındadır. Pencerelerde, son cemaat yerinde ve minarede beyaz taş, bazı yerlerde de kara taş kullanılmıştır. Yapıdaki kemer bağları taştan olup ortadaki büyük kubbeyi taşımaktadır. Bu kubbenin batı ve doğusunda son cemaat yerindeki kubbelerin büyüklüğünde küçük destek kubbeler yer almaktadır. Camiiye kuzeyden, ana ve iki yan kapıdan giriş yapılır. Son cemaat yeri baklava başlıklı altı sütun kemerler üzerine oturan beş kubbeden oluşmaktadır. Kubbelerin içleri 1905 yılında yapılan onarım sırasında kalem işleriyle bezenmiştir. Sol, orta ve sağda iki metrelik çatı saçakları sütunlara dayanan payandalarla desteklenmektedir. Saçak üzeri eskiden oluklu kiremit ile kaplı iken 1959-1960 yılı onarımlarında kurşunla örtülmüştür. Cümle kapısının iki yanında yarım metre yükseklikteki son cemaat yerinde, iki adet, kesme taştan mukarnaslı küçük mihrap yapılmıştır. Bunlar bilinçsizce boyanmış ve taşın güzelliği kapatılmıştır. Son cemaat yeri olarak yapılan

(33)

bu bölümün batısındaki bir pencerenin üzerindeki Rumi desen kalıntısı, camiinin yapıldığı yıla eşdeğerdir (Albayrak,1998:19).

Batı tarafında bir kenarı camiye bitişik olan minare, klasik Osmanlı minareleri tarzındadır. Sekiz kenarlı olup, sade pabuçlu iki sıra siyah iki sıra beyaz taşlarla örülmüştür. Minare, iri badem sarkmalı, korkuluklu, köşe kabartmalı ve sağırdır. Tek şerefeli, fazla uzun olmayan külahı kurşun ile örtülüdür. Giriş kapısı kuzey cephesinde olan minare özel bir işçiliğe sahiptir (Albayrak, 1998:21).

Camiinin cümle giriş kapısı ahşap ve çift kanatlı olup yeni yapılmıştır. Kapı söve ve eşikleri mermer, üst eşik kahverengi ve bezzaz renkli mermerlerin birbirine geçmesi ile oluşmuştur. Dışlar kesme taştır. Sağ ve sol köşedeki küçük giriş kapıları da aynı şekildedir. Sağ ve sol kapı kenarlarında kabartma süslemeler bulunmaktadır. Son cemaat yerinde ana giriş kapısının olduğu kubbe merkezinde İhlas Suresi yazılmıştır. Köşelikleri mukarnaslı(staliktik) başlıklar baklava dilimlidir. Beş kubbeli geometrik ve bitkisel tezyinatlı, sütun araları taş kemerli olup sütun başları süslemelidir (Albayrak, 1998:24).

(34)

Çizim 5: Trabzon Gülbahar Hatun Camii ve Türbesi 1/50 Ölçekli II. Dönem Restitüsyon Projesi Kuzey Cephesi (Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü - Ataman Mimarlık)

Girişten hemen sonra gelen küçük sahanlık bölümündeki tavanda lento taşı olarak kullanılan bir kitabe yer almaktadır. Celî sülüsle iki satır olarak yazılan bu kitabede tarih görülmemektedir. Ancak kitabenin baş ve son kısımları kırıktır

Ana mekâna girişin hemen sağında küçük bir müezzin mahfili vardır. Bu mahfilin arkasından üst mahfile çıkış vardır. Bu mahfil iki ahşap direk üzerine oturtulmuştur. Camii mimarisiyle uyum sağlayan bu ahşap mahfil sonradan yapılmıştır. Bol ışık alan camii yirmi üç pencere ile aydınlatılmaktadır. Alt kısımlardaki pencereler kesme taş ile çevrili, diğer pencere kenarları kalem işi süslemelidir. Alttaki pencereler diğerlerinden daha büyüktür. Camiinin özgün süslemeleri bozulmuştur. Bugün mevcut olan süslemeler son onarımlarda yapılmıştır. Ana kubbe ve diğer küçük kubbeleri, pencere kenarları kemer etrafı, köşe tonozları kalem işi desenlerle süslenmiş olup ana kubbe köşe tonozlarında dört büyük halife isimleri bulunmaktadır(Albayrak, 2008:27).

Camii, büyüklüğüne rağmen sade ve tezyinata boğulmamıştır. Mihrabı mermerden yapılmış olup klasik Osmanlı mimari tipindedir. Minber sade ve beyaz

(35)

taştan on dört basamaklıdır. Kapı üstündeki kitabe de 28 Sefer 1315 (20 Temmuz 1897) deki onarım dolayısıyla konulmuştur (Albayrak, 2008:26).

Camii pek çok defa (H.952/M.1545, H.1301/M.1883-1884, H.1318/M.1900, 1967, 1973, 1989, 1994, 2006) onarım görmüştür. 1973 yılındaki onarımlarda zaviye odalarının yüksek olan döşemeleri ana mekân seviyesinde alçaltılmıştır. Onarımlarda bilinçsizce tahribatlar olmuş, mihrap, minber ve son cemaat yerlerindeki kesme taştan yapılan orijinal mihraplar boyanmış, bütün bu onarımlarda kısmen de olsa özelliği bozulmuştur. Camiinin orijinal pencereleri daha büyükken, aynı taş kullanılarak küçültülüp şimdiki haline getirilmiştir (Albayrak, 2008:25).

Avludaki şadırvan, eldeki resimlere göre eskiden külah biçimde bir kubbe ile örtülü iken sonraki onarımlar sırasında şimdiki sivri külahlı şadırvan yapılmıştır. Bu haliyle orijinal şekli bozulmuştur.

2.3. Gülbahar Hatun Camii Kalem İşi Tezyinatı

Gülbahar Hatun Camii’nin geçirmiş olduğu onarımlar sonucu mimari yapısında fiziksel değişikler yaşandığı kadar bu camide kalem işi süsleme sanatında da kayıplar ve bozulmalar yaşandığı görülmektedir.

Cami’nin harim, yan hücre ve son cemaat yeri kubbeleri, duvar yüzeyleri, pandantifler, pencereler, kapı üstleri, Minber ve Mihrapta kalem işi bezemelerinin olduğu görülmektedir. Giriş kapısının üstünde yer alan onarım kitabesinden caminin dönem dönem kapsamlı veya bölgesel onarımlar geçirdiği, bu onarımlar sırasında kubbelerin iç kısımlarının kalem işi ile bezendiği, daha sonraki onarımlarda ise son cemaat yeri kubbeleri dâhil olmak üzere bütün tezyinatın yenilenerek mihrabın boyandığı anlaşılmaktadır. Ayrıca yapının zaman zaman geçirdiği kapsamlı veya bölgesel onarımlar sırasında farklı dönemlerde ustaların farklı desenler uygulaması sonucu camii tezyinatında bir üslup birliği yakalanamadığı gibi yapılan tezyinatın özgün olmadığı bilgisini de vermektedir.

Camii tezyinatında Rumi, zencerek ve nebati (yaprak, hatai, penç, goncagül vb.) motifleri kullanılmıştır. Genellikle kubbelerin ortalarında daire şeklinde

(36)

göbekler ve etek kısmında ise bordürlerin oluşturulduğu desen kompozisyonları görülmüştür ( Fotoğraf: 5).

Yine aynı şekilde kubbeyi taşıyan kemerlerde ve pencere kenarlarında ince bordur desenler kullanılmıştır. Pandantiflerde ise Rumi ve nebati motifler üçgen alanı dolduracak şekilde kullanılarak ½ simetri desen kompozisyonu oluşturulmuştur. Kapı üzerlerine ise yine farklı dönemleri yansıtan desen kompozisyonları uygulanmıştır.

Camii’nin tezyinat süslemelerine bakıldığında bordo, sarı, yeşil, mavi, siyah, beyaz, koyu mavi, kızıl kahve renlerinin ağırlıklı olarak kullanıldığı görülmektedir.

Camii içinde sade bir işçiliğe sahip olan minber, beyaz mermerden inşa edilmiştir. Merdiven tırabzanın dış yüzeyi merkezine çarkıfelek motifi oturtularak sağından ve solundan çıkarılan “S” kıvrımlı dallar üzerine Barok-Rokoko benzeri motifler yerleştirilerek simetri bir kompozisyon oluşturulmuştur. Minber tezyinatının uygulamasında sadece yaldız kullanılmıştır.

(37)

Fotoğraf 6: Son Cemaat Yerinde Bulunan Kubbe Kalem İşleri

(38)

Fotoğraf 8: Kubbeyi Taşıyan Kemerlerde, Pencere Kenarlarında ve Yan Duvarlarda Bulunan Kalem İşleri

(39)

Fotoğraf 10: Ana Giriş Kapısı Üzerinde Bulunan Kalem İşi

(40)

Fotoğraf 12: Minberin Genel Görünümü ve Kalem İşleri

(41)

3.KALEM İŞİ TEZYİNATI

Geleneksel Türk Tezyinat Sanatı kolları içerisinde önemli bir kültür mirası olan kalem işi sanatı yaygın ifade biçimiyle, genellikle fırça ile yapılan süslemeyi ifade eder. Tekniğini fırçanın kullanılması ile duvarın sıvası üzerine ya da ahşap üzerine desenlerin yapılması işlemini oluşturur (Bilsen,1995:143). Bu sanat eski tabirle “kalemkâri”, sanatı uygulayan sanatkâr ise “kalemkâr” veya “nakkaş” olarak isimlendirilmiştir (Arseven, 1966:913).

3.1.Kalem İşi Tezyinatının Tarihi Geçmişi

Tarihin ilk devirlerinden itibaren insanların mekân ve nesne üzerinde güzel göstermek amacıyla estetik ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik geliştirmiş olduğu sanatsal çalışmalar günümüzdeki birçok süsleme sanatının temelini oluşturmaktadır.

Türk sanatının genelinde olduğu gibi kalem işi sanatının kökleri de Orta Asya’ya dayanmaktadır (Hatipoğlu, 2007:11). Ancak bu dönemlere ait örnekler yapısal hassasiyetleri sebebiyle günümüze sınırlı sayıda ulaşabilmiştir. İslamiyet’in kabulünden önceki Orta Asya Türk tezyinatında inanış ve yaşam biçimine bağlı olarak hayvan figürleri önemli yer kaplamıştır ve bu Türklerle özdeşleşmiştir.

Hun soyunu oluşturan Türk kavimleri daha önceki çağlardan beri Türk sanat tarihi ve kültürünü oluşturan eserler ve sanat üslupları meydana getirmişler kendinden önceki Türk topluluklarından da etkilenerek kendi sanatları ile onların sanat üsluplarını birleştirerek bir üslup oluşturmuşlardır. Böylece Türk sanatı, Hunların kuruluşu ile de kendi devrini yaşamaya başlamıştır (Çoruhlu, 1993; 20). Hun devrinde de önemli bilgilerin edinildiği kurganlarda oldukça büyük mezar taşlarının Çin üslubu özelliklerini taşıması ve üzerindeki tasvirlerden de Çin etkisinin olduğu da görülmektedir (Ögel, 1984, 41).

Göktürklerde ise yine kendinden önceki Türk kavimlerinin ve de Çinlilerin etkisi görülmektedir. Mezarların üzerine yaptıkları evlerin duvarlarına çizdikleri ölünün resimlerinden Çin etkisinin olduğu, Göktürk kitabelerinde Çin kağanlarının yaptırdığı tezyinatlarından bahsedilmesinden anlaşılmaktadır ki Çin kağanları

(42)

nakkaşlara ayrı bir ev tahsis etmekte ve duvarlarını süsletmektedirler (Ögel, 1984:130).

Resmi dini Maniheizm’in felsefesi gereği resimle ilgilenen Uygurlar gerek yazma kitaplarda minyatür gerek mimari eserlerdeki resim ve figürler olsun tezyinat açısından oldukça mükemmel eserler vermişlerdir. Genelde duvar resminin uygulandığı Uygurlarda resim sanatı grafik temayüllü olup resimler iç içe çizgiler çizilerek uygulanmıştır (Cezar, 1977: 273).

Orta Asya ve Avrupa’daki Türk kavimlerindeki kültür tarihi araştırmalarında tezyinatlarsa çiçek dalları temalı oymalar ve uçlarında hayvan başları, kaplan ve köpek gibi hayvan figürlerinin olması bu tezyinatlarda da Çin etkisinin yanı sıra Altay- Yenisey Türk kültürünü de muhafaza ettikleri tezyinatlardaki balıksırtı motiflerinden anlaşılmaktadır (Ögel, 1984; 148).

Orta Asya’da Türklerin İslamiyet’i kabulü ile birlikte figürlü duvar resmi anlayışı da son bulmuştur. Orta Asya’da Türklerin yapılarını süsleme alışkanlıkları onları İslamiyet ile çatışmayacak süsleme meydana getirmeye sevk etmiştir. Karahanlılar figürsüz süslemeye kendilerini adapte ederek İslami anlayışa uyacak özgün süslemeler ortaya koymuşlardır. Böylece Orta Asya resim geleneği ilk Türk İslam Devletlerinde soyut süslemeciliğe dönüşerek kendine yeni bir mecra bulmuştur.

Selçuklular, Uygur resim geleneğinden yararlanmıştır. Bu nedenle Uygur resim sanatının izleri Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklularının sanat geleneğinde açıkça görülebilmektedir (Yetkin, 1963: 10).

Büyük Selçuklu dönemi sanatı, Türk sanatının sürecinde önemli bir devredir. İslamiyet’in kabulü, Türk sanatında da geniş yankılar oluşturmuş; mimari, tezyinat ve el sanatları yeni bir yön kazanmıştır. Karahanlı ve Gazneli sanatlarıyla başlayan gelişme, Selçuklu sahasında daha geniş çaplı denemelerle gelişme göstermiştir (Mülayim, 1989: 215).

Beylikler dönemi Osmanlı sanatının temellerini hazırlayan bir dönem olma özelliğindedir. “Osmanlıların da ilk yapılarını içine alan, Selçukluların yapı ve

(43)

tezyinat sanatlarına birtakım yenilikler getiren bu devir sanatını gözden geçirmeksizin büyük Osmanlı sanatını anlamağa imkân yoktur” (Yetkin, 1957: 39).

Osmanlı erken dönemi tezyinatında daimî bir arayış vardır. Önemli bir geçiş özelliği olan bu dönemde Asya’ dan gelen ve Anadolu’da eşsiz bir anlatım güzelliği kazanan tezyinat anlayışının izleri görülmüştür. Selçukluların tercih ettiği çini kullanımı bu dönemde azalmış yerini kalem işi tezyinatı büyük oranda doldurmuştur. Selçuklu ve beylikler döneminde kubbesiz ya da gizlenmiş kubbeli cami mimarisinin yerini içeriden ve dışarıdan görülebilen kubbeler almış, bu kubbeler yoğun kalem işi tezyinatıyla içeriden süslenmiştir (Baysal, 2013: 41).

Osmanlı İmparatorluğu, Selçuklulardan gelen nakkaşhane geleneğini devam ettirmiş ve saray nakkaşhanesindeki nakkaşlara tezyinatla ilgili her türlü iş yaptırılmıştır. Saray nakkaşhanesinin en önemli işleri arasında saray köşklerinin ve binalarının tezyinatı için kalem işi desenlerinin hazırlanması ve uygulanması yer almıştır (Hatipoğlu, 2007: 46).

Restoreler sırasında ise yeni örneklerin meydana çıkması her an mümkündür. Fırça ile oldukça serbest çalışma imkânı veren bu teknikte, bilhassa rumî tarzı süsleme, 15. yüzyıl başlarında çok olgun bir seviyeye ulaşmış, motifler klasik şekillerini almış ve çeşitli denemelerle kompozisyonlar, sonradan yerleşen tiplere doğru gelişmiştir (Demiriz, 1979: 24). Osmanlılardan günümüze gelebilmiş en eski kalem işi tezyinatı örneği İznik’ te bulunan Kırkkızlar Türbesi’nde bulunmaktadır (Demiriz, 1979:301).

1924 tarihinde tamamlanan Bursa Yeşil Camii’nin orijinal kalem işi tezyinatlarının büyük bir bölümü günümüze ulaşmıştır. Örtü sisteminin tamamını kaplayan kalem işi tezyinatında klasik döneme hazırlayan yerleşik bir üslubun özellikleri görülmektedir (Demiriz, 1979; 23).

XVI yy. ortalarında Türk sanatı değişikliklere uğramıştır. Bu yüzyılın ortalarına kadar geleneksel süsleme motifleri ve prensiplerine sıkıca bağlı olan süsleme san‘atında bu büyük değişiklikleri görmek mümkündür. Bazımotiflerin veya tekniklerin ortaya çıkmış veya bazı geleneksel teknikler de artık kullanılmamıştır, Kanuni Dönemi’ne denk gelen ve güçlü sanatçıların yönettiği saray

(44)

nakışhanesi yeni süsleme akımlarında büyük rol oynamıştır ve süslemeler bu sanatçıların etkisinde oluşmuştur. Özellikle Mimar Sinan’ın eserlerindeki süslemeler büyük sanatçının etkisi ile doğaya yöneliş şeklinde oluşmuş aynı zamanda geleneksel yöntem teknikler de uygulanmıştır. Yer yer natüralist üslupta bitkisel süslemeyi kullanarak devir modasına körü körüne uymamış, malzeme ve tekniğin gereklerine uyum sağlamıştır (Demiriz, 1979;465).

Batılılaşma süreci ve de Klâsik devirden çıkış, Batı üslubunun etkisi, Osmanlı sanat beğenisine,18. yüzyılın ilk onlu yıllarındaki Lâle Devri’nden çok önce girmişti; daha 17. yüzyılda tasarım ve süslemede söz konusu etki hissedilmiş, Barok, Rokoko ve diğer Avrupa üslupları dini ve sivil mimarideki kalem işi tezyinatlarında görülmeye başlamıştır (Tuztaşı ve Aşkun, 2011;221).

Natüralist çiçek desenlerinin ilk örneklerini XVI. Yüzyıl ortasında başlayarak Osmanlı sanatında, özelliklede XVIII ve XIX. Yüzyılda görülen çok natüralist çiçek bezemelerini çok dekoratif anlamada kullanıldığı görülmüştür (Demiriz, 1988: 472).

XVIII. asırda saray nakkaşhanesinde bulunan sanatkârlar, Batıdan gelen tesirlere kendi zevk ve görüşlerini de katarak Türk rokokosu denilen özgün üslûpla eserler meydana getirmişlerdir. Asrın ilerleyen yılları, tezyinatta Batı ağırlığını artırmış ve geleneğe bağlı özellikler yavaş yavaş kaybolmaya başlamıştır. Vazo içinde çiçekler; bükülüp kıvrılmış uzun saz yolu tarzı yapraklar, örgülü şerit ve kurdelelerle ışık-gölge kullanılarak derinlik tesiri sağlanmaya başlaması bu dönemde karşılaştığımız yeniliklerdir (Derman, 2013: 502).

XIX. yüzyıl, tezyinat sanatların klasik Türk üslubu tamamen bırakılmıştır. Avrupa’nın etkisi iyice görülmeye başlanmıştır. Hatta bu asırda Üstat Ahmet ve kardeşi çiçek ressamı Ataullah Efendi gibi başarılı sanatkârlar yetişmesine rağmen bunların eserlerinde milli çizgilere rastlanmadığı gözlemlenmiştir (Birol,2008: 50).

XIX. yüzyıl sonlarında ve XX. yüzyılın başlarında tezyinat anlayışında milli akımların ortaya çıkmasıyla beraber klasik anlayışta fakat pekiyi olmayan kopya niteliğinde olan kalem işi tezyinatları yapılmıştır (Demiriz, 1979:304). Daha sonraki yıllarda klasik tezyinat anlayışına dönülmüş ve kalem işin tezyinatta neo-klasik üslubunda eserler üretilmeye başlanmıştır (Hatipoğlu, 2007: 54).

(45)

3.2. Kalem İşi Tezyinatı Çeşitleri

Türk tezyin sanatında, teknik açıdan çeşitlilikler gösteren kalem işi tezyinatı, uygulanılan malzeme yapısına göre beş ana başlık altında değerlendirilmektedir.

3.2.1. Sıva Üstü Kalem İşi Tekniği

Sıva üstüne yapılan kalem işi, genellikle duvarların üst kısmında, tavanlarda ve kubbe içinde ağırlıklı olarak kullanılan bir tekniktir (Demiriz,1979;297). Bu teknik, uygulanabilirlik açısından diğer tekniklere göre uygulama alanını oldukça genişletebilecek özellikle sahiptir ve her zaman en çok kullanılan teknik olmuştur.

Kalem işinin uygulanacağı zemin önemli olduğundan kuru ve yaş sıva üzerine uygulanabilen tekniğin iki yönteminde de farklı nitelikli ürünler ortaya çıkar. Yaş sıva üzerine uygulanan teknikte uygulama zorlaşsa da tezyinatın kalıcılığı daha fazla olmaktadır. Kuru sıva üzerine uygulanan teknikte ise uygulama kolaylaşmış ve hızlanmıştır. Ancak tezyinatın kalıcılığı daha kısa olabilmektedir. İlerleyen zamanlarda nem ve elverişsiz hava koşullarından sıva ile birlikte dökülebilmektedir (Hatipoğlu, 2007; 27).

Sıva üstü kalem işi tekniğinde, ince ve kalın olmak üzere iki kat sıva ile zemin düzgün hale getirilmekte ve sonrasında hazırlanan uygulama alanı için özel olarak hazırlanan desenler kâğıtlardan yüzeye aktarılmaktadır. Yüzeye aktarılan desenler uygun malzemelerle boyanarak sıva üstü kalem işi tekniği tamamlanmış olmaktadır.

Diğer tekniklerdeki uygulamalara göre dayanma süresi en az olan teknik sıva üstü kalem işi tekniğidir. Uygulama malzemesinin ve uygulama yüzeyinin dış etmenlerden etkilenmeleri daha kolay olmaktadır.

(46)

3.2.2. Ahşap Üstü Kalem İşi Tekniği

Bu teknik 15. ve 16. yüzyıllarda dini mimarimizde Hünkâr mahfeleri ve mahfeli tavan altlarında yakın mesafelerde kullanılmıştır. Sivil mimaride genelde 16. yüzyılda başlayan ve onun devamında 18. yüzyıl sonuna kadar devam etmiş olup, pencere pervazlarında, dolap kapaklarında vs. tavan süslemelerinde uygulanmıştır (İrteş, 1990; 174).

Ahşap üstü kalem işi tekniğinin uygulama alanları genellikle göz seviyesine yakın yerler olmuştur. Bu sebeple tekniğin motifleri ve işçiliği oldukça incelikli ve zarif olmaktadır.

Gürgen veya ceviz ağacı üzerine işlenen motiflerin zeminlerine önce ince sülyen astar çekilir. Daha sonra zemin rengi sürülerek kâğıt üzerinde hazırlanmış iğne perdahlı desenler silkeleme tabir edilen metot ile zemine geçirilir. Ve motifler düşünülen renkler ile nakşedilir. Kullanılan boya malzemesi genellikle Arap zamklı toprak boyalardan tercih edilir (İrteş, 1990, 174).

3.2.3. Deri ve Bez Üstü Kalem İşi Tekniği

Deri ve bez üstü kalem işi tekniğinde kalem işi uygulaması yapılacak zeminin hazırlanması için kasnak üzerine bez veya deri gerilerek kalem işi uygulamasının yapılacağı tuval oluşturulur. Ayrıca sanatkârlar bu malzemeyi sağlamlaştırmak için cilalı ve yağlı boya tarzında sağlamlaştırıcı malzemeler de kullanırlar.

Kalem işi tezyinatında bez ve deri malzeme tercih edilmesinin sebepleri arasında, tezyinat yapılacak olan alanın tezyinata uygun özellikler barındırmaması ve sanatkârın kalem iş uygularken pürüzsüz yüzeyde rahat çalışma yapabilmesidir.

3.2.4. Taş ve Mermer Üstü Kalem İşi Tekniği

Taş işlemeciliğinin kullanılması Orta Asya’dan Anadolu’ya kadar süregelmiştir. Orta Asya ve İran’da yapılan bu işlemecilikte önceleri kerpiç tuğla yer yer molaz taş ile inşa edilirken yüzeyleri pişmiş toprak ve alçı gibi malzemelerle kaplanıp bezeniyordu. Daha sonra bu süsleme, sırlı tuğlalar ve çinilerle yapılan

(47)

üslubun da etkisi ile gelişti. Türklerin Anadolu’ya gelişi ile gelişen bu üslubun çinili ve sırlı tuğla ile olmasının nedeni Anadolu’daki toprak veriminin bun tarza uygun olmasındandır. Anadolu’daki yaşayan kavimlerin de kullandıkları motifler Türklerin taş ve mermer süslemeciliğine de etki etmemiştir. Türklerin Orta Asya’dan getirdikleri motifleri ilk dönem mimari eserlerde görmekteyiz (Demiriz, 1979; 11).

Osmanlı mimarisinde, taş malzemenin dış etkilere karşı göstermiş olduğu direnç sebebiyle çeşme, kitabe, mezar taşı gibi kapalı alanlarda bulunmayan yapılarda taş üstü kalem işi tekniği kullanılmıştır.

3.2.5. Malakâri Tekniği

Malakâri tekniği, diğer kalem işi tekniklerine göre malzeme ve uygulama yönünden farklı olmasına rağmen kalem işi olarak değerlendirilmiştir. Malakâri tekniği, isimlendirilmesinden anlaşıldığı üzere alçı malzeme kullanılarak mala ile yapılan bir süsleme tekniğidir.

Dini mimari yapılarda uygulanan malakâri tekniği alçının kalem işi ile birlikte kullanılması ile oluşur. Bu teknikte duvar yüzeyine sıva tabakası üzerine süslemenin yapılacağı kısma tutturulan çivilere alçı hamuru sürülerek donmasını beklemeden mala ve ince el aletleri kullanılarak alçı zemin şekillendirilir. Alan boya kullanılarak fırça yardımıyla renklendirilir.

Beylikler döneminde ve XIII. yy ’da bazı dini yapılarda bu tekniğe rastlanmaktadır (Taşdemir, 2018; 61,62).

3.3.Kalem İşinde Kullanılan Motifler

Tarih boyunca karşılaşılan süsleme öğelerinde çeşitli etkilerle değişen motif-desenler, her dönemde sanatkârlar tarafından döneme uygun ve başarılı şekilde stilize edilip uygulanmıştır. Kalem işi tezyinatında da her dönemde kullanılan başlıca üslup ve motifler mevcuttur.

3.3.1. Rûmî

Rumi kelimesinin anlamı doğu roma imparatorluğunun toprağı olan Anadolu’ya diyarı Rum denmesindendir. Dolayısıyla Rumi kelimesi anlam olarak

(48)

Anadolu’ya ait demektir. Bu sebeple de bu motife Rumi denmiştir (Birol ve Derman, 2004: 182).

Rumi motifi başlangıçtan günümüze kadar ahşap, çini, taş, kumaş, tezhip gibi pek çok alanda üslup olarak kullanılmıştır. Penç, yaprak, bulut gibi motiflerle bir arada kullanılmış böylece temel unsur olarak üslup özelliği kazanmıştır. Süsleme sanatının her dalında tek olarak kullanılması da bu motifi önemli yapar. Hatâyi ile Rumi aynı sap üzerinde çizilemeyişi onu üslup olduğunu kanıtlar. Rumi Uygurlardan gelme bir motiftir. Sade, dendanlı, işlemeli, sencide, sarılma, hurdelenmiş, rumi olarak çeşitlenir (Birol ve Derman, 2004: 182).

Rûmî motifi tasarımları, sanatkârın yaratıcılığı ve hayal gücüne bağlı olarak her türlü teknik ve kompozisyonda, yalın ya da diğer motiflerle beraber kullanılabilmektedir. Rûmî motifinin hareket kabiliyetindeki esnekliği, farklı form ve tekniklerde uygulanabilmesinin bir diğer nedeni olmuştur.

Desen 1:Rumi Motifinden Örnek Çimler (Birol ve Derman, 2004;191). 3.3.2. Hatâyî

Hatâyi Türk süsleme sanatının klasik motiflerinden olup Orta Asya ve Uzak Doğu’dan etkilenmiş bitki desenleridir. Bu bitki desenleri tabiatta göremeyeceğimiz

Referanslar

Benzer Belgeler

daha sonra bu çözeltinin akış hücresi içindeki absorbansının ölçülmesi ile kolaylıkla ölçülebilir. Kalibrasyondan sonra, Beer yasasından c hesaplanır. Dağılma,

Daha sonra, gü- nümüzde özgün işlevini kaybeden Trabzon Bedes- ten’inin benzer bir işlevle yeniden kullanımı için 2000 yılında gerçekleştirilen restorasyon

Saijo Buruk Değişken değil Tamopan Buruk Değişken değil Tanenashi Buruk Değişken değil Hıratanenashi Buruk Değişken değil Fuyu Buruk değil Değişken değil

Trabzon Valiliği, içinde ilginç kararların yer aldığı “Fındık toplama işinde çalışacak işçilere ödenecek ücretler” ba şlıklı bir yazı yayınlayarak yemekli 25 YTL

Kayacık köyü vatandaşı olan Akp Araklı ilçe başkanı MUSTAFA TEKİNBAŞ adeta köyün muhtarl ığını yapmaya başladı ve köy muhtarı İDRİS AKYILDIZ ve ağzaları

Platform adına basın açıklamasını okuyan Deniz Çeliktaş ya şam alanlarını ne pahasına olursa olsun korumaya devam edeceklerini dile getirdi.. Açıklamada şu ifadelere

Trabzon ve çevre illerindeki Karadeniz İsyandadır Platformu aktivistleri, 14 Ekim günü Of Folklor Derneği'nde bulu şup, Derebaşı mevkiinde bekleyen köylülere destek

Jandarma barikat ının karşısında bekleyişe geçen Solaklı halkı, şirketi köylerine sokmamakta ısrar ediyor.. HES kurmak isteyen şirketin iş makinelerini getirdiği