Trabzon Karadeniz’in güneydoğusu, Anadolu Yarım adasının ise Kuzey doğu bölgesinde yer alan tarihi bir şehirdir. Şehir engebeli bir arazi üzerine kurulmuştur. Topraklarının %78’i dağ ve %22’si platodur. Doğu Karadeniz dağlarının bir kısmı Trabzon’da bulunur. Dağlık olduğundan çok sayıda akarsuyu da vardır (Değirmendere, Karadere vs.) içerisinde ova bulundurmaz. Vadileri ise dik ve derindir100. Kıyıları genellikle koy kıyı tipindedir. Akçaabat, Vakfıkebir arasındaki Yoros Burnu bölgenin en uzun çıkıntısını oluşturan Akçaabat koynunun doğal bir liman haline dönüştürmesi bakımından önemlidir101.
Trabzon ve coğrafyası hakkında ilk bilgileri edindiğimiz eser yukarıda da bahse konu olan, Yunan Komutan Ksenophon tarafından kaleme alınan Anabasis’tir. Lakin bu eserde şehrin coğrafyası hakkındaki bilgiler oldukça kıttır. Trabzon’a ulaşana kadar geçtikleri arazilerde karşılarına çıkan, aralarında Çoruh Nehrinin de olduğu anlaşılan, nehir ve ırmaklardan, arazinin zorluğundan ve Thekhes dağından itibaren karşılarına çıkan Karadeniz’den başka bir coğrafi bilgiye rastlayamıyoruz102. Bazı rivayetler olmasına karşın bu dağın neresi olduğu halen daha bilinememektedir103.
Trabzon’un bir liman şehri olması ve Doğu Karadeniz’deki İran transit yolunun kapısı konumunda bulunması ticaret ve sanayi faaliyetlerini etkilemiştir104. Nitekim Arrianus yukarıda da zikredildiği gibi Trabzon limanından
bahsetmektedir105. Trabzon Karadeniz’de önemli bir ulaşım merkezidir. Hava,
kara ve deniz yolu ile ulaşım mümkündür. Trabzon, Zigana Geçidi üzerinden Gümüşhane ve Erzurum yolu ile Doğu Anadolu ve oradan da İran’a kadar ulaşabilen bir güzergahın Karadeniz’e çıkış noktasındadır. Ortaçağ boyunca bu
100
Şahiner, M., Trabzon Salnamesi (1295), (Gaziosman Paşa Üniversitesi Sos. Bil. Ens. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Tokat, 1999, s. 11.
101 Trabzon İl Yıllığı (1973), Ajans – Türk Matbaacılık, Ankara, 1973, s. 21,25. 102
Ksenophon, a.g.e., s. 140-144.
103
Ascherson, N., a.g.e., s. 225; Ascherson bu dağın Trabzon’un doğusunda olabileceği gibi, 160 km batısında da olabileceği ihtimallerine değinir. Anabasis’e bakarak bu dağın Trabzon’un batısında olma ihtimalinin olmadığını söyleyebiliriz. Çünkü Onbinler bu dağdan itibaren doğu yönünde hareket ederek önce Trabzon’a, sonra Giresun ve Sinop’a ulaşmışlardır.
104
Şahiner, M., a.g.e., s. 12.
105
yol patikalardan ibaretti106. Bu konumunu kazanmasında kuşkusuz liman şehre
büyük değer katmıştır ve eski devirlerden beri şehir bu değerini korumayı bilmiştir. Trabzon hava limanının kapasitesinin artırılması sayesinde şehre ulaşım daha kolay sağlanmaya başlanmıştır. Şehrin denizle olan bağı eski tarihlerden beri bilinmektedir. Hatta Trabzon’dan bahseden ilk Müslüman Arap Coğrafyacı Belazuri şehrin deniz kıyısında olduğunu bildirmekle beraber107 Trabzon’un sahilinde yer aldığı Karadeniz’den de Bahr-i Tarabezunde olarak bahseder108.
Mesudi eseri Murûc Ez-Zeheb’de, Kür ve Aras nehirlerinden bahsederken, Aras Nehrinin Trabzon yakınlarından doğduğunu yazar. Kür Nehri Berdaa’ya üç mil yaklaşarak Berdaa’nın Berdac kasabasına yönelir ve buradan geçer. Sanara dolaylarında Aras ile Kür Nehirleri birleşerek Hazar Denizine dökülürler109. Dimeşki de (ö.1327) bu hususlara Mesudi’den alıntı yaparak
değinir110.
Yine İslam coğrafyacılarından El-Istahri Trabzon’dan bahsedereken Anadolu’ya giriş kenti olduğundan bahsetmektedir111.
Mesudi gibi, diğer coğrafyacılara nazaran daha fazla bilgi edindiğimiz coğrafyacılardan bir tanesi de “İdrisi”dir (1100 – 1166). İdrisi Trabzon’u Karadeniz kıyısındaki ülkelerden birisi olarak tarif eder. Eski bir yer olan ve pek çok milletin hakim olduğu Trabzon Rum merkezlerinden birisi olarak tarif edilir112. İdrisi Trabzon ile Tiflis arasındaki mesafenin sekiz gün Erzurum ile olan
mesafenin ise 12 gün olduğunu yazar. Ayrıca Deniz yoluyla İstanbul dokuz buçuk gün, Tuna nehri ağzı ise dokuz gün, Azak Denizi beş gündür. Trabzon’dan Karadeniz kıyısında büyük binaları olan bir şehir olduğunu ve buradan başka Rum ülkelerine de gidilebildiğini kaydeder. İdrisi, Giresun
106 Tekindağ, Ş., a.g.m., s. 456.
107 Belazuri, Futuhu’l Buldan, Maarif Basımevi, çev. Zakir Kadiri Ugan, İstanbul, 1955, s. 314. 108
Tekindağ, Ş., a.g.m., s. 457.
109
Mesudi, a.g.e., s. 101-102; Berdac: Azerbaycan’da bulunan bir yer.
110
Ak, M., “İslam Coğrafyacılarına Göre Trabzon”, Trabzon Belediyesi, Trabzon Tarihi
Sempozyumu Bildirileri , (6-8 Kasım 1998-Trabzon), Trabzon, 2000, s. 30.
111
Ak, M., a.g.m., s. 26.
112
Şeşen, R., İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2001, s. 118.
(Hazenti) ile Trabzon arasını da 130 mil olarak belirtir113. 1253 yılında Fransa
kralı’nın emriyle doğu memleketlerine seyahate çıkan Rubruk Karadeniz’in 1400 mil olduğunu yazarken114, Rubruk’tan yaklaşık üç yüz yıl önce yaşamış olan Mesudi 1100 mil olarak belirtmiştir115.
Fatih Sultan Mehmet’in Trabzon’u fethine dair bilgiler aktarırken İbn Kemal şehrin mevkiine dair şu malumatları aktarır:
“Trabuzan, serhadd-ı Gürcistan’da Karadeniz kenarında bir diyarı ma’mur hisardır; mekanı kurulmuş çekilmiş yaya benzer ki kirişi derya ve kemanı kuhsardır. Karadan varacak yolında yüce tağlar vardır ki aşması düşvardı, derelere uğrardı ki rehgüzarı tengnay-i gûr-ı küffardan tardı.116”
Trabzon 39 10’ 30’’ ile 40 25’ 10’’ doğ boylamları; ekvatora göre 40 30’10’’ ile 41 7’ 07’’ kuzey enlemleri arasında yer alır. Yüzölçümleri 4685 km²’dir117.
İklimi Karadeniz iklimidir. Yazları serin ve kışları ılıktır. Her mevsim yağış alır. Bir yılda toplam 138 gün yağışlı geçer. 39 yıl süren sıcaklık ölçmelerine göre yıllık ortalama değer 14.5 C°‘dir. En sıcak ay ortalaması 23.2 ile Ağustos’tur. En soğuk ay ise 7 derece ile Şubat’tır. Nemlilik ise ortalama %74’tür. En bulutlu ay 7/10 ile şubattır. Basınç 10-11,2 milibardır. Rüzgarlar 1,6 metresaniye olarak hesaplanmıştır118. Yağış bir iklime sahip olan şehirde yıllık ortalama yağmurlu gün sayısı 96 iken kar yağışlı gün sayısı 3,4’dür119.
Bol yağıştan dolayı gür bir bitki örtüsüne sahiptir. Toprakların %33’ü ekili dikili alandır, %45’i orman geri kalanı çayır ve meradır. Doğuda geniş çay bahçeleri bulunur. Başlıca tarım ürünleri: fındık, patates, mısır, tütün, buğday, fasulyedir. Meyvelerden ise; armut, elma, turunçgil bulunur120. Ayrıca yörede
113 Ak, M., a.g.m., s. 27; Karadeniz’den “Bahr-i Nîtış” olarak bahsetmektedir. 114 Rubruk, Wilhem Von, a.g.e., s. 27.
115
Mesudi, a.g.e., s. 36.
116
İbn Kemal, Tevarih-i Ali Osman VII. Defter, Haz. Şerafettin Turan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991, s. 181.
117 TİY, s. 21,25. 118
TİY, s. 36; Tekindağ, Ş., a.g.m., s. 456.
119
Tekindağ, Ş., a.g.m., s. 456.
120
taflan (karayemiş) adlı meyve ve kokulu üzüm diye bilinen yabani bir üzüm ve kivi de yetiştirilmektedir.
Trabzon doğuda Rize, güneyde Gümüşhane, batıda Giresun illeri ile sınırdır. Trabzon’un ilçeleri Akçaaat, Araklı, Asrin, Beşikdüzü, Çarşıbaşı, Çaykara, Maçka, Of, Sürmene, Tonya, Vakfıkebir, Yorma, Dernekpazarı, Düzköy, Hayrat ve Köprübaşı’dır121.
121