Totemizmde Hayvanlar

Totemizm insanla hayvan, bitki ya da bir tabiat gücü ile kurulan akrabalık iliĢkisine dayalı bir düĢünce sistemidir. Totemizm genellikle dinlerin en ilkeli

sayılmaktadır. Totem olduğuna inanılan hayvan ya da bitki kutsal kabul edilir. Totemle akrabalık iliĢkisi kurularak bu sayede üstün güç elde edileceği inancı hâkimdir.

Ġnsan, totem olarak kabul ettiği varlığın içinde, zamanla, kutsal bir ruhun yaĢadığına inanmıĢtır. Hayvanlara tapmak da bu totem anlayıĢından kaynaklanan eski bir inanıĢtır. Birçok toplum, hayvanı kutsal ya da bazı yörelerde ise doğrudan tanrı olarak kabul etmiĢtir. Örneğin Mısır‟da yapılan çeĢitli kazılarda insan mumyalarının yanı sıra, kedi, Ģahin, timsah gibi birçok hayvanın da mumyası bulunmuĢtur. Bu, baĢlangıçta Mısır‟da totemlere tapan kabilelerin olduğunu gösterir. Totemler ya bir hayvan ya da bir bitkiydi. Totem-hayvanını öldürmek veya yemek suç ve günah sayılırdı (DTA 1975: 534).

Ġlk insanlar, yasadıkları çevredeki hayvanların gücünden ve onların yırtıcılıklarından baĢlangıçta ürkmüĢlerdir. Bu ürküntü bir süre sonra hayranlığa dönüĢmüĢ ve sonuçta hayvanlara tapınma Ģeklini almıĢtır. Bu dönem, insanoğlunun hayvanın üstünlüğünü kesin olarak kabul ettiği bir dönemdir ve “zoomorfik dönem”

(hayvan biçimli tanrılar dönemi) diye adlandırılır. Bir hayvanın tanrı olarak algılanabilmesi, hayvanın gücü ve hayvanın sevimliliği gibi iki temel ilkeye dayanır.

Nitekim bu dönemde sadece güçlü ve yırtıcı hayvanlar değil, geyik gibi sevimli hayvanlar da tanrılığa yükseltilmiĢtir. Ancak bunlar her zaman azınlıktadır (Esin 1978:

41-42).

Asya Türklerinin dinsel inançları üstüne araĢtırmalar yapmıĢ olan Abdulkadir Ġnan, bu konuda Ģu bilgileri verir:

“Türk ırkından Şamanistlerde çok yaygın olan putlar: Kozan(tavşan), aba(ayı), bürküt (kartal), tiyin(sincap) ve buna benzer adlar taşıyan putlardır. Şamanistlerin en çok saydıkları putlardan biri, bir ayı tasviridir. Kuş gibi tasvir edilen ruhlara, daha çok Yakutlarla komşuları Dolganlarda rastlanır. Yakutlarda en çok saygı gören kuş, kartaldır. İlkbahar ve güz mevsimleri kartalın temsil ettiği ruhun iradesine bağlıdır.

Kartalın kanatlarını ilk sallayışında buzlar erimeğe başlar, ikincisinde ilkbahar gelir.

Eski Türk boyları kurdu ata tanımışlardır.” (Ġnan 1995: 132)

Jean Paul Roux, totemciliğe iliĢkin Ģunları söyler: Ġlk bakıĢta, totemcilik gibi görünen her Ģey, totemcilik değildir. Örneğin; bir hayvan atanın varlığı, onun totem olmasına yetmez. Zira totemci olmayan topluluklarda da hayvan ata efsanelerine rastlanır. Totemcilikte hayvana tapma yoktur. Totemler tanrı değildir. Onlara bir dost ve akraba olarak saygı gösterilir (Roux 2005: 143).

“Totemcilik ancak boy örgütlenmesi olan yerde var olabilir. Totemin koruyuculuğu karşılıksız değildir. İnsanın ilk yükümlülüğü totem hayvanı öldürmek ve yemekten kaçınmaktır. Yasak yalnızca akraba boyun üyeleri için geçerlidir. Totemin bütün bir klanla özel bir ilişkisi vardır. Totem, her şeyden önce klanın atasıdır. Klanın koruyucusudur. Klan halkına zor durumlarda yol gösterir. Evlatlarını daima tanır ve korur.” (Roux 2005: 147).

Totem inanıĢında insan vücudunun bazı kısımları özel bir kutsallık taĢımaktadırlar. Örneğin saç ve kan gibi. Totemi oluĢturan insanlar, tek bir aile ve kan kardeĢi sayılırlar. Bu nedenle klan üyelerinden biri, baĢka bir klan üyesi tarafından öldürülürse onun kanı yerde bırakılmaz. Kan davası gütmek, bütün klan için bir borç sayılmaktadır. Bir baĢka tabu ise, klan içi evliliktir. Klanlardaki kadınlar ve erkekler kardeĢ sayılırlar (Tezcan, 1996: 115).

Türklerden bir grubun “kurt”u (Gökböri) ata olarak tanıdıkları, Göktürklerin kurttan türedikleri hakkındaki efsanenin Çin kaynaklarına kadar geçtiği bilinmektedir.

X. Yüzyılda Abbasoğulları döneminde özel bir görevle Türklerin yaĢadığı bölgeleri gezmiĢ olan Arap bilgini Ġbni Fadlan, BaĢkurt Türklerinden bir kısmının “yılan”a,

“balık”a veya “turna”ya taptıklarından söz etmektedir. XI. yüzyılın Arap tarihçilerinden Gardızi de Kırgızlar içerisinde “inek”e, “kirpi”ye, “saksağan”a ve “Ģahin” e hatta güzel ağaçlara tapanların bulunduğunu anlatmaktadır (Turan, 1994: 98). Fakat, Türklerde totem inanıĢının olmadığını ileri süren tarihçiler de bulunmaktadır. Örneğin, Ġbrahim Kafesoğlu, Türklerde kurdun saygıdeğer bir simge sayıldığını; fakat ona tapılmadığını, ayrıca totemci ailede ana hukukunun hakim olduğunu; oysa Türk ailesinin ataerkil bir yapıya sahip olduğunu vurgulamıĢtır (Tezcan, 1996: 115).

Göktürklerin TüreyiĢ Efsanesi‟nde kurt, ana olarak karĢımıza çıkar. Bu efsaneye göre; öldürülen Göktürkler içinde, yalnızca on yaĢında bir çocuk kalır. DiĢi bir kurt çocuğu büyütür ve onunla evlenir. Bu Ģekilde soyu tükenmek üzere olan Göktürkler bir kurdun bu çocuktan hamile kalmasıyla soylarını devam ettirirler (Ögel 1993: 22-23)

Uygur Türklerine ait olan TüreyiĢ Destanı‟nda ise kurt, baba olma özelliğiyle karĢımıza çıkar. Bu destanda tanrı bir Bozkurt Ģekline girer ve Hun beylerinin kızıyla evlenir. Bu evlilikten doğan çocukların sesi bozkurt sesine benzemektedir (Ögel 1993:

26-27).

Kurdun totem olarak kabul edildiğinin izlerine Türkiye‟de de rastlanır. BeyĢehir yöresindeki Türkmenlerde „Aslımız kurttur, yaygımız yurttur‟ Ģeklinde söylenegelen söz, bunun kanıtıdır (Güngen 1997: 20).

Koyun da totem olarak da kabul edilmiĢ ve efsanelerde de yer almıĢ bir hayvandır.

Bir efsaneye göre koyunlar yerden biter. Yere koyun kemiği ekilecek olursa kuzular çıkar. Bu kuzuların göbeğinin yerden kopması içinse ürkütülmeleri lazımdır (Uraz 1994: 39).

Yakut ve Altay Türkleri ayıyı totem olarak kabul ederler ve onu orman ruhunun temsilcisi sayarlar (Ögel 1993: 39).

Moğollar, atalarının kırmızı bir köpek olduğuna, köpekten türediklerine inanmaktadırlar (Dıykanbayeva 1999: 59).

Totemizmdeki kutsal hayvanla kurulan iliĢki efsanelerle desteklenerek kuĢaktan kuĢağa aktarılmıĢtır. Verilen efsanelerde bazı halkların bir hayvan türünden geldiklerine inanıldığı görülür. Bu durum eski Türk inanıĢlarından totemizmin halk anlatılarına yansımasıdır.

Totem kabul edilen hayvanlar arasına da girmiĢ olan geyiğin, Türk mitoloji ve masallarında yeri büyüktür. Bununla beraber Türklere ait eski ve orijinal bir efsanede, Türklerin geyikten türediğine dair bir kayda rastlanmamıĢtır. Türk efsanelerinde yer tutan daha ziyade diĢi geyiktir. DiĢilik ise doğurganlığın, bereketin ve narin olmanın bir ifadesidir.