Masallarda Köpek

Masallarda köpek sıkça rastlanılan hayvanlardan bir tanesidir. Köpek masallarda konuĢan, sihirli, yardımcı, insan kılığına girebilen ve evlenebilen bir hayvan olarak çeĢitli motiflerle karĢımıza çıkar.

Köpeğin yardımcı bir hayvan olarak görüldüğü masallar Ģu Ģekildedir:

Şah İsmail adlı masalda köpek, kuyuya düĢen ve gözleri görmeyen sahibine ekmek vererek zor durumda kalan sahibini terk etmez ona yardımcı olur.

“Gel gelelim Şah İsmail kuyunun içinde, iki gözü yok. Bunun bir köpeği varmış.

Köpek her gün gelip bağırıp çağırıp aşağıya bir ekmek attı” (Alptekin, 1997: 290) Yedi Kancık Babası ile Kör Dev masalında köpek masal kahramanına öğütler vererek ona yardımcı olur.

“Köpek dile gelir: „Kız bak annesi böyle dedi. Senin kız olduğunu hissediyor, gülleri toplayıp döşeğin altına serecekler, sen yat sabah namazı gülleri toplar getiririm kalkınca da gülleri toplar götürürüm. (…) Köpek gelir: „Bak kız, inci ile mercan hazinesine ineceksiniz, bir tane birinden al, bir tane birinden al. Bir tane inci ile mercan hazinesine ineceksiniz, bir tane birinden al, bir tane birinden al. Bir tane inci, bir tane mercan al. De ki, bu kadar yeter sadece senin hatırın için takayım. Ben senin için tutarım korkma. (…) Köpek gelir: „Kız ben gidip sana iki tane serçe tutup getireyim, önüne iple bağla. Seninle güreş tutacak‟ (…) Köpek gelir: „Kız şimdi gidip sana bir kamış bulup getiririm. Bak seni deneyecek bak şöyle karşıya dur ondan önce attır. Bak böyle yap seni buldu mu tutacak” (Seyidoğlu 1999: 310- 312).

Kör Dev masalında devler ülkesine giden gence köpek hangi yoldan gideceğini ve ne yapması gerektiğini anlatarak ona yardımcı olur.

“Köpek lisana geliyor: „Dur, diyor, sen neriye gediyon?‟ „Neriye gedim, böyle böyle. Benim babamın gözleri kör oldu. Gırk devin arasında bir ağaç varımış, onun yaprağından alıp gurudup sürülürse iyi olurmuş‟ diyor. Köpek: „Şu yol; geder selametle

gelir yol, şu yol da: geder gelmez yol, diyor. Bu yolları iyice annadıyor oğlana”

(ġimĢek 2001: 68).

Mayıl ile Âb-ı Güneş masalında köpek, gözleri oyularak ıssız bir yere atılan Mayıl‟ı kuyuya düĢmekten ve zehirli yemeği yemekten kurtarır.

“Şu köpâ al, bu köpek neriye oturursa oriye otur. Hangi yemâ yerse ondan ye.

Hangi duyu içerse ondan iç. Buna datdırmadan heç bir şeye ağzını sürme” (ġimĢek 2001: 241).

Aynı masalda Mayıl, köpeğin yardımı ile babasının tuzağından kurtulur (ġimĢek 2001: 240).

Avcı Ali adlı masalda Avcı Ali‟nin köpeği, sürüyü bekleyerek onların rahatça otlamalarını sağlar (ġimĢek 2001: 25).

Sihirli Yüzük adlı masalda köpek ile kedi, sahiplerinin çaldığı yüzüğü tekrar bulup getirirler.

“Şimdi bunar bunu alıp gaçıyorlar, gedip yedi denizi de geçiyorlar” (ġimĢek 2001: 35).

Avcı Ahmet adlı masalda, Avcı Ahmet, köpeğe et verir, köpek de bunun karĢılığında sürüyü kurttan korur (Alptekin 2002: 225).

Kedi Köpek ve Yılanın mukafatı adlı masalda köpek, Keloğlan‟ın yüzüğü bulmasında yardım eder (Alptekin 2002: 361).

“O zaman babamgile barmağınızdaki yüzüğü isderim de, yüzük sihirlidir, istediğin vakit getirir” (Alptekin 2002: 361).

Küçük oğlan, köpeğinin yardımı ile adamın tuzağından kurtulur (Yardımcı 1996:

m.22).

Köpek masallarda yardımcı köpek motifi içinde sıkça yer almaktadır. Masallarda yer alan yardımcı hayvan motifi ġamanizm‟deki yardımcı ruhlarla benzerdir.

ġamanizm‟de kamların yardımcı ruhları vardır ve genellikle hayvan Ģeklinde olan bu ruhlar bu ruhlar sayesinde Kamlar görüp, hissedip, iĢittiklerini söyler (Kalafat 1999:

66). Masallarda yer alan yardımcı köpek motifini Ģamanın yardımcı ruhlarına benzetebilir. Bu durumda yardımcı köpek motifi, Türklerin eski inanç sistemlerinden biri olan ġamanizm ile ilintili olduğu düĢünülebilir.

Köpeğin masallarda konuĢan bir hayvandır. KonuĢan köpek motifi yardımcı köpek motifi içinde yer almaktadır. Köpek, konuĢarak kahramana yardım etmektedir.

KonuĢan köpek motifinin yer aldığı masallar Ģu Ģekildedir:

Avcı Ali adlı masalda köpek, kurt ile konuĢarak, ona koyunları yedirmeyeceğini söyler.

“Köpek de oradan çağırır, der kine: „Avcı Ali, eve vardımıyıdı, ağam bir goyun keser, goyunun da döşünü, Avcı Ali bana atar. Ben o goyunun döşünü yerim, sizi getirmem bu goyuna. Size goyunu yedirmem.‟ “ der (ġimĢek 2001: 25).

Sihirli Yüzük adlı masalda sahiplerinin yüzüğünü aramaya çıkan kedi ile köpek, birbirleri ile konuĢurlar.

“Bu it kediye diyor ki: Ben seni geçiririm. Bin sırtıma, seni geçiririm” (ġimĢek 2001: 34).

Kör Dev adlı masalda köpek, kendisine yiyecek veren oğlan ile konuĢarak, ona hangi yoldan gitmesi gerektiğini gösterir.

“Köpek: „Şu yol geder selametle gelir yol, şu yol da geder gelmez yol‟ der. Bu yolları iyice annadıyor oğlana.” (ġimĢek 2001: 68).

Aynı masalda köpek, dev ile konuĢarak, önüne et koyan gence kötülük yapmayacağını belirtir (ġimĢek 2001: 69).

Masalda Ak köpek, iki tüyünü verir ve “Başın sıkışırsa bunları birbirine sür ben yardımına yetişirim” der (Aça, 1994: 24).

Masalda her yardımcı hayvanın yaptığı gibi köpeğin de kahramana iki tüy verdiği ve darda kalındığında bu tüyleri birbirine sürterek kendisini çağırdığı görülmektedir.

Masalda ak bir köpeğin kahramana ak tüyünü verdiği dikkati çeker. Ak renk göğü, iyiliği, aydınlığı temsil etmektedir.

Tilkinin Şahitliği adlı masalda köpek, eĢek ve koyunla konuĢur. Onları düĢtükleri zor durumdan kurtarır.

“Yarın kurt sizi yemeğe geldiği zaman dersiniz ki: Bir şartımız daha var, bu çeşmenin üzerine basıp atlarsanız bizi yemenize o zaman müsaade ederiz” (Sakaoğlu 2002: 272).

Yedi Kancık Babası adlı masalda köpek, kızın sırrını söylemez (Seyidoğlu 1975:

354).

Bir diğer masalda köpek, küçük oğlana “Ben de seninle gideceğim, ben ne yaparsam sen de onu yapacaksın” der (Yardımcı 1996: 167).

Sihirli köpek motifi içinde yer alan bir baĢka motif, köpeğin insana dönüĢmesi motifidir. Köpeğin insana dönüĢmesi, cezalandırılma sonucu ya da bir zıplama ile köpek olabilme Ģeklinde vuku bulur. DönüĢüm motifi içerisinde de değerlendirilebilen bu

duruma masal ve efsanelere çeĢitli Ģekillerde rastlanılmaktadır. Önal, Muğla Efsaneleri adlı eserinde cezalandırılarak dönüĢüme uğrama ile ilgili Kur’an-ı Kerim‟den yaptığı alıntılar doğrultusunda Ģu tespitlerde bulunmaktadır:

“Yaradılış, oluşum ve dönüşüm motifinin mitolojik kökenleri yanında, dini kaynakları da göz ardı edilmemelidir. Yaradılış, oluşum ve dönüşümle ilgili Kur‟ân‟da pek çok bilgi yer alır. İnanmaların mit boyutu yanında kutsal kitapların ve dini bilgilerin önemi tartışılmaz bir yere sahiptir. Animistik düşünce yapısı, dini düşünceye taşınırken birtakım ikazlar ve açıklamalar, dayanağını kutsal kitaplardan alır.

Dönüşümle ilgili inanmaların bazıları şunlardır. „Kendilerine edilen yasakları aşınca onlara aşağılık birer maymun olun dedik.‟ (Kur‟ân, 7/166). Bir başka ayette, „İçinizden cumartesi günü azgınlık edenleri biliyorsunuz. Onlara aşağılık birer maymun olunuz dedik.” Bunu çağdaşlarına ve sonra geleceklere bir ceza örneği ve Allah‟a karşı gelmekten sakınanlara öğüt olsun diye yaptık.” (Kur‟ân, 2/-6566)‟ (Önal 2003: 46).

Köpekle Evlenen Kız adlı masalda köpek sihirli bir hayvandır. Çünkü kahraman bir zıplama ile köpek olabilmektedir.

“Bu köpek, bir hoplayınca insan, bir daha hoplayınca tekrar köpek olurmuş”

(Sakaoğlu 2002: 324).

Bir zıplama ile köpek olabilen kahraman motifinde ise yükseğe sıçrama ile biçim değiĢtirme arasında bir ilgi kurulmaya çalıĢılmıĢtır. Türk mitolojisinde yukarıda olan Gök Tanrıdır. Zıplama ile hükümdar olmak kültür tarihimizde var olan bir motiftir. Bu motifte sıçrayarak bir hayvan olabilme ya da insan olabilme motifi Gök Tanrı‟nın verdiği kutla ilgilidir.

Köpeğe dönüĢüm sihirli bir özellik olduğu gibi bazı masallarda insanların cezalandırılarak köpeğe dönüĢtükleri de görülür. Köpeğe dönüĢtürülen kahramanlar ise bazen sonsuza kadar köpek olarak kalırken bazen tekrar insan haline gelebilmektedir.

Söz konusu motifle ilgili bir masal Ģu Ģekildedir:

Gül ile Sinan masalında daha önce eĢeğe dönüĢtürülen kahramanın bir kez de köpeğe dönüĢtürüldüğü ve sonsuza dek köpek olarak yaĢadığı görülür.

“ „Olasın bir uyuz köpek‟ dedi. Bu sefer de bir uyuz köpek oldum” (ġimĢek 2001:

181).

Masalda köpeğe dönüĢtürülme bir ceza sonucu vuku bulmuĢtur. Kahraman cezalandırılarak köpeğe dönüĢtürülmüĢ ve affedilince eski haline getirilmiĢtir. Köpek, kimi masallarda cezalandırılma sonucu Ģekline bürünülen hayvan olarak yer almasına

karĢın, Sihirli Yüzük masalında köpeğin uğurlu bir hayvan olduğu, evin rızkını artırdığı düĢüncesi yer almaktadır.”Zabaddan getdileridi, üç tene süpürge etdiler. Çünkü itin ırızgı artdı.” (ġimĢek 2001: 29).

Köpek halk tarafından sadık, koruyucu bir dost olarak kabul görse de çoğu zaman aĢağılanan, hor görülen bir varlıktır. Ġnanca göre köpek giren yere melek girmez. Çünkü köpek pis, kirli bir hayvandır. AĢağıdaki beyitte ġair Nizami, rakibini köpeğe benzeterek, aĢağılamakta ve köpek olan yere meleklerin girmeyeceğini sevgilisine hatırlatarak rakiple görüĢmesini engellemeye çalıĢmaktadır.

Yine girdin varıp ey dost rakibin evine Çün bilirsin ki melek girmez it olduğu yere

(Onay 2000: 323).

Köpek, masallarda hem sadık bir kurtarıcı bir dost hem de cezalandırılma sonucu Ģekline bürünülmüĢ bir hayvan olarak karĢımıza çıkar. ġamanizm‟de yardımcı ruhlarla eĢleĢtirilen köpeğin bu yönü masallara kahramanın baĢına gelecekleri ona önceden söyleyen, olacaklara göre nasıl hareket etmesi gerektiğini belirten bir varlık olarak yansır.