II Tip Şimdiki Zaman Eki ve Görünüş İşlevleri {-mAdA / mAktA}

Literatürde bu ekin “odaksıl şimdiki zaman” olarak adlandırıldığı bilinmektedir (Lewis, 1986; Csató ve Johanson, 1998; Aydemir, 2010; Benzer, 2012; vd.). Bu adlandırmada odaksıldan kasıt konuşma anı ile olay anının örtüşüyor olmasıdır. Aydemir (2010), -mAdA ve -mAktA eklerini ayırmazken, Benzer (2012), bunları iki farklı ek olarak ele almış, eklerin zaman-görünüş-kiplik işlevlerini ayrı ayrı incelemiştir. Basit yapılarda ekin -(I)yor’dan farklı olarak, konuşma anı ile olay anının örtüştüğü durumlarda kullanıldığı tespit edilmiştir. -(I)yor eki ise bu koşulu her zaman yerine getirmemektedir. Csató ve Johanson’a göre Türkiye Türkçesinde şimdiki zaman ifade eden -(X)yor, -(X)r/-Ar ve -mAktA yapıları bu odaksıllık yönüyle birbirinden ayrılmaktadır. -(X)r/-Ar eki odaksıllık bildirmezken, -mAktA eki -(X)yor ekine göre daha fazla odaksıllık ifade eder (Johanson, 1998: 214). Diğer zaman eklerinde olduğu gibi - mAdA / -mAktA ekinde de basit yapılarda zaman işlevi ön plandayken, çoğunlukla

cümlelerin durum belirttiği, yani hâl / sonuç görünüşü işaretleyicisi olarak kullanıldığı tespit edilmiştir. Bunun nedeni ise bağlamla birlikte ekin üstüne geldiği fiilin kılınış özelliği olarak düşünülmektedir. Birleşik yapılarda görünüş işlevi daha rahat gözlemlenebilmektedir. Ekin görünüş işlevleri aşağıdaki gibi sınıflandırılmıştır:

Basit Yapılarda (fiil+-mAdA / mAktA)

Bitmişlik Görünüşü Bildirenler

Örneğine rastlanmamaktadır.

Bitmemişlik / Sürme Görünüşü Bildirenler

(75) Bütçeme göre tedavisine bakmaktayım. Gel de benden sor... Bu kazancımla babamı tedavi ettirebilir miyim? (Baldaki Tuz, Yaşar Kemal, s. 36).

(76) Şimdi yeni yeni öğrenmekteyiz dünyanın kaç bucak olduğunu. (Veda. Esir Şehirde Bir Konak, Ayşe Kulin, s. 82).

(77) Looney Tunes kahramanları olan Tweety ve Tom dama oynamaktalar. (http://www.kirlioyun.com/, 07.07.2015).

Yukarıdaki örnek cümlelerde fiiller kılınışları itibarıyla süreç bildiren fiiller olduğu için -mAdA / -mAktA ekinin bu cümlelerde bitmemişlik / sürme görünüşü işaretleyicisi olarak görev yaptığı düşünülmektedir.

Hâl / Sonuç Görünüşü Bildirenler

(78) Çünkü Ruslardan korkmaktasınız. (Nefes Nefese, Ayşe Kulin, s. 81)

Kılınışı gereği anlık fiillerden olan kork- fiili, bu cümlede -mAktA ekiyle çekime girerek bir durumu tasvir etmektedir.

(79) Fakat toplu, ya da tek gittikleri her yerde hadise çıkardıkları için, bunun pek mümkün olamayacağı sanılmaktadır. (Tutunamayanlar, Oğuz Atay, s. 143). kork-, san- fiilleri, kılınış açısından değerlendirildiğinde durum fiilleri arasında yer almaktadırlar. -mAktA ile çekime girdiklerinde eylemin değil durumun devam ettiği gözlemlenmektedir.

(80) İnce Memed, bu sabah sevinçten taşmakta. Dışarı, güneşe çıkıyor. Güneşte dolaşıyor. İçeri giriyor. (İnce Memed, Yaşar Kemal, s. 43).

Cümle “İnce Memed bu sabah çok sevinçli” okumasına izin vermektedir, diğer bir ifadeyle bir durum tasvir edilmektedir.

(81) Babam hâlen yanımda bulunmaktadır. (Baldaki Tuz, Yaşar Kemal, s. 36). Bulun- bir kılış değil bir oluş fiili olduğundan eylemin devam etmesi durumu söz konusu değildir. Cümlede anlatılmak istenen babanın o an için orada var olduğudur. Yani bu cümle durum bildiren bir cümledir.

Birleşik Yapılarda

Benzer (2012), -mAktAydI ve -mAktAymIş yapılarının işlevlerinin farklı olduğunu, -mAktAydI yapısının konuşma anından önceki bir zaman diliminde devam etmiş vaka ve durumlar için kullanıldığını belirtmektedir. Böylece Benzere’e göre, ek zaman+görünüş işleviyle kullanılmış olur. -mAktAymIş yapısının ise şimdiki zamanda devam eden vaka ve durum hakkında başkasından alınan bilgiyi aktarmada kullanıldığını ifade eden Benzer, böylelikle ekin zaman+kiplik işlevini üstlendiğini bildirmektedir (Benzer, 2012: 175-176). Benzer’in -mAktAydI yapısıyla ilgili görüşlerine katılmakla birlikte, -mAktAymIş yapısının görünüş işaretleyicisi olmadığı konusunda örneklerimiz aksini göstermektedir. Taranan örneklerde -mAktAydI yapısının sadece bitmemişlik / sürme görünüşü işaretlediği gözlemlenirken, -mAktAymIş yapısının bitmemişlik / sürme ve hâl / sonuç görünüşü olmak üzere iki ayrı görünüş türünü işaretlediği tespit edilmiştir. Örnekler görünüş türlerine göre aşağıdaki gibi sınıflandırılmıştır:

II. Tip Şimdiki Zamanın Birleşik Yapılarında -dI fiil+mAdA / mAktA+(y)dI:

Bitmemişlik / Sürme Görünüşü Bildirenler

(82) Bunları dedi ve ardından şarap kadehine uzandı. Ama zahmet etmesine gerek yoktu zira tam o sırada bir adet şarap kadehi süratle ona doğru uçmaktaydı. (Baba ve Piç, Elif Şafak, s. 109).

Cümlede geçmiş zamanda uçma eyleminin devam etmekte olduğu, bitmediği gözlemlenmektedir.

(83) Hele bir de küçücük martısı yanındaysa... Salih bilmediği, bilemeyeceği bir tapınmadaydı sevince. (Al Gözüm Seyreyle Salih, Yaşar Kemal, s. 101).

Bu cümlede tapınma eylemi mecaz anlamda kullanılmış olsa da hareketlerinin bu eylemi tanımlamak için sürdürüldüğü gözlemlenmektedir. Bu nedenle, cümle hâl / sonuç görünüşünden ziyade sürme görünüşü bildirmektedir.

(84) Daha ilerde, küçük işlikte hoş bir marangoz zamkı ve çam talaşı kokusu vardı. Ceketsiz, iriyarı ve terli Pal Paliç sol ayağını öne uzatmış, inildeyen beyaz bir keresteyi iştah kabartacak biçimde planlamaktaydı. (Erkeklerin Hikâyeleri, Murathan Mungan, s. 18).

Cümlede Pal Paliç’in hâl ve hareketlerini betimleyen konuşmacı onun yapmakta olduğu, yani o süre zarfında devam ettirdiği hareketi tasvir etmektedir.

(85) "Anne," dedi bir ses. Armanuş irkilerek döndü arkasına. Arkasından odaya süzülen küçük kızı Şuşan uzatmış kafasını, merakla broşa bakmaktaydı. (Baba ve Piç, Elif Şafak, s. 169).

Bak- fiili kılınışı itibarıyla süreç bildiren bir fiildir ve bu cümlede geçmiş zamanda bakma eyleminin devam ettiği gözlemlenmektedir.

II. Tip Şimdiki Zamanın Birleşik Yapılarında -mIş fiil+ mAdA / mAktA+(y)mış:

Taranan eserlerde bu yapının kullanım sıklığının -mAktAydI yapısına kıyasla daha düşük olduğu gözlemlenmiştir. Bu nedenle internetten çeşitli sitelerde de arama yapılmıştır. Bulunan örneklerde ekin çoğunlukla üçüncü şahısta çekimlendiği dikkat çekmektedir. Yukarıda da belirtildiği gibi Benzer (2012), bu yapıların görünüş işlevi olmadığını sadece zaman ve kiplik işlevleriyle görevli olduğunu ifade etmektedir. Ancak, taranan örneklerde ekin bitmemişlik / sürme ve hâl / sonuç görünüşü olmak üzere iki ayrı görünüş kategorisini işaretlediği tespit edilmiştir. Hâl / sonuç görünüşü bildiren cümlelerin edilgen yapıda kullanılmış olması da dikkat çeken bir diğer husustur. Örnek (91) ve (94) sağlık bilimleri alanında yazılmış olan iki ayrı akademik

makaleden alınmıştır. Her iki örnek de makale içinde “Olgu Sunumu” başlığı altındaki cümlelerden seçilmiştir. İlk etapta “Olgu Sunumu” başlığı bir durumun tasvir edildiği izlenimini verse de fiilin kılınışı bize bunun farklı olabileceğini göstermiştir. Örnekler aşağıdaki gibidir:

Bitmişlik Görünüşü Bildirenler

Örneğine rastlanmamıştır.

Bitmemişlik / Sürme Görünüşü Bildirenler

(86) Esasen, bir maç için de hazırlıklı değillermiş. Oyuncularının birçoğu bilmem ne köyünde patozda çalışmaktaymışlar. (Baba Evi, Orhan Kemal, s. 98).

(87) Hazırda fazlası olmadığına, son zamanlarda işi kötüye gitmekteymiş gayet… Batmamışsa da batmasına çok bir şey kalmamışmış. (Kurt Kanunu, Kemal Tahir, s. 107).

(88) Vücudunun %90’ına yakınını kaplayan diffüz eritem ve skuamı bulunan olgu, mevcut lezyonları için üre içeren losyon (Excipial lipo, Eczacıbaşı, İstanbul) kullanmaktaymış. (http://www.bezmialemscience.org/sayilar/8/buyuk/79- 81.pdf)

Yukarıdaki cümlelerde kullanılan fiiller kılınışları itibarıyla süreç bildiren fiillerdendir. Her üç cümle de konuşma anından önce gerçekleşen eylemlerdir ve konuşmacı bunları gözüyle görmemiştir. Ancak geçmişte gerçekleşen ve sonradan başkasından duyulan bu eylemlerin geçmişte devam etmekte olduğu açıkça görülmektedir. Bu nedenle ekin burada bitmemişlik / sürme görünüşünü işaretlediği düşünülmektedir.

Hâl / Sonuç Görünüşü Bildirenler

(89) Anlatıldığına göre, yılanların başları üzerinde bir de kazan bulunmaktaymış, ancak ne bugün ne de Osmanlı dönemindeki minyatürlerde böyle bir kazanın varlığını doğrulayacak bir ize rastlanmıştır. (Atmeydanı. Bizans Araba Yarışlarından Osmanlı Şenliklerine, Seza Sinanlar, s. 18).

Bu cümleden “…yılanların başları üzerinde bir de kazan varmış.” okumasını elde etmek mümkündür. Kaldı ki bulun- fiili de kılınışı gereği durum bildiren bir fiildir. Cümlede, geçmişte varlığı bilinen ancak şimdi görülmeyen bir durum anlatıldığı için ek, burada hâl / sonuç görünüşüne işaret etmektedir.

(90) Yerdeki halı kenara çekildiği zaman ortaya çıkan esrarengiz bir kapak gizli bir merdivene açılmaktaymış. (Atatürk’ün Kuğusu Savarona, İrem Tüfekçi, http://www.ankarabarosu.org.tr/)

Cümlede kapağın açılması hareketi değil, gizli bir merdivene açılan kapağın varlığı bildirilmektedir. Bu nedenle ek bu örnekte hâl / sonuç görünüşü işaretleyicisidir.

(91) Ancak, özellikle tatlılar ve sıvı yağ ile yapılan gıdaları tükettiğinde bazen yakınmaları tekrarlamakta, antialerjik ilaçlarla (antihistamin?) kısa sürede düzelmekteymiş. (http://www.aai.org.tr/, 2007-01/010-12.pdf)

Cümlede geçen düzel- (iyileş-) fiili bir sonuca işaret etmektedir. Antialerjik ilaçların kullanılmasıyla bir iyileşme sonucunun elde edildiğini bildiren bu cümlede ek, hâl / sonuç görünüşü işaretleyicisi olarak kullanılmıştır.