I Tip Şimdiki Zaman Eki ve Görünüş İşlevleri { Fiil+(p)+-ça, çe,

çedĭr }

Arıkoğlu, günümüz Hakas Türkçesinde çat- (yat-) fiilinden ortaya çıkan -çA ekinin asıl şimdiki zaman kipi olarak kullanılmakta olduğunu, -çAdIr şekillerinin ise - çA kadar yaygın olmadığını belirtmektedir. Ayrıca tezin üçüncü bölümünde ele alınacak olan tur-, odır-, çör- yardımcı fiillerinin de şimdiki zaman kipi olarak kullanıldığını aktarır (Arıkoğlu, 2012: 1114-1115). Bu fiiller -çAdIr gibi fiile birleşik yazılmadığından yardımcı fiil olarak ele alınacaktır. -çAdIr ise ekleşmiş olduğundan bu kısımda incelenecektir. Kara, ekin işlevlerini 1. konuşmanın yapıldığı andaki hareketi bir hareketi belirtmek 2. önceden başlamış fakat şu anda da devam eden bir hareketi belirtmek 3. belli aralıklarla tekrar edilen hareketi belirtmek 4. genel bir durumu anlatan iş ve oluşları ifade etmek olarak dört grupta toplamıştır (Kara, 2013a: 123-124). Görünüş açısından ele alındığında ise ekin işlevleri aşağıdaki gibi belirlenebilir:

Basit Yapılarda (fiil+çA / çAdIr) Bitmişlik Görünüşü Bildirenler:

(86) Anda sal idĭp, tooza nimelerĭn salğa taarlap, Kim inĭre incedĭrler. “Orada sal yaparak her şeylerini sala koyup Yenisey’in aşağısına inmişler.” (Öceñ Pig / Kara 2014: 32).

Bitmemişlik / Sürme Bildirenler:

(87) Ornah altındağı tasharlacañ ĭdĭstĭ sığarça. V. Şulbayeva “Yatağın altında dışarda duran kapları çıkarıyor.” (ÖHTS).

(88) Ol amdı sağınça, ĭcem-pabamnıñ hoynında polğanda olar minĭ ayacañnar. V. Kobyakov “O şimdi düşünüyor, annemin babamın koynundayken onlar bana acıyorlardı.” (ÖHTS).

(89) Öceñ pig añnap-xustap çörip aylan kilze ipçĭzĭ ĭzĭk alnında ılğap-sıxtapçadır. “Öcen Bey avdan döndüğünde, karısını kapı önünde ağlayıp inleyerek bulmuş” (Öceñ Pig / Kara 2014: 32).

(90) Ali kök çulıhnı kisçe. “Ali mavi çorabı giyiyor.”

Bu gruba dâhil edilen örneklerde sığar- (çıkar-), sağın- (düşün-) ve kis- (giy-) fiillerinin kılınış açısında süreç bildiren fiiller olduğu görülmektedir. Her üç örnekte de olay anı konuşma anı ile aynıdır. Bu nedenle cümlelerin sürme görünüşü bildirdiği rahatlıkla anlaşılmaktadır. Ancak (87)’de nesnenin belirtme durumunda kullanılmış olması dikkat çekici bir husustur. Aynı cümlede nesne eksiz / belirtilmemiş olsa idi (90)’da olduğu gibi hâl / sonuç görünüşü bildirecekti. Böyle bir cümle tasarlamamızın sebebi, birinci bölümde detaylı olarak anlatılan Uzun’un (2004) öne sürdüğü belirtme durumunun bitmişlik ve bitmemişliğe olan etkisiyle ilgili görüşüdür. Şimdiki zaman ekiyle kurulan cümlelerde Uzun (2004) haklı olabileceği düşünülmektedir. Örneğin (90)’da Ali mavi bir çorap giymiştir ve eylem bitmiştir. Bu eylemin bitmesinden sonra ise ortaya yeni bir durum, Ali’nin mavi çoraplı olma durumu, çıkmıştır. Bu durum (93) için de geçerlidir. Ancak incelenen ve tasarlanan örnekler bunu diğer zamanlarda olanaklı kılmamaktadır.

Hâl / Sonuç Bildirenler:

(91) Diplom institut tooshan soonan pirĭlçe. “Diploma enstitü bitirildikten sonra veriliyor.” (RHR 92 / Kara, 2013a: 124)

(92) Ĭzĭktĭñ naahtarına çarbança. G. Kazaçinov. “Kapının pervazlarına yapışıyor.” (ÖHTS).

(93) Ol hıs köstik kisçe. “O kız gözlük takıyor.”

(94) Ayşe Denizli’de çurtapça. “Ayşe Denizli’de oturuyor.”

(96) Kim alnınzarxı çon Ospa pignĭñ ülgüzĭne kĭrbeen çurtapçadır. “Yenisey’in doğusundaki halk Ospa Bey’in idaresi altına girmeden yaşıyormuş.” (Öceñ Pig / Kara 2014: 27).

(91)’de konuşan genel geçer bir durumdan bahsetmektedir. (92)’de ise şu anda kapının pervazına yapışılı olma durumu dinleyene aktarılırken (94)’te daha önceki bir zamanda Ayşe’nin Denizli’ye taşınması ve bunun sonucunda şu anda Denizli’de yaşıyor olduğu sonucu çıkarılmaktadır.

Birleşik Yapılarda

I. Tip Şimdiki Zamanın Birleşik Yapılarında polğan fiil+(p)çA / çAdIr polğan:

Hakas Türkçesinde böyle bir yapı yoktur.

I. Tip Şimdiki Zamanın Birleşik Yapılarında poltır fiil+(p)çA / çAdIr poltır:

Hakas Türkçesinde böyle bir yapı yoktur.

2.3.3.2. II. Tip Şimdiki Zaman Eki ve Görünüş İşlevleri { Fiil+ -adır, -edĭr, -dır, -dĭr }

Arıkoğlu, bu ekin devam etmekte olan oluş veya kılışları ifade etmede kullanıldığına ve bu oluş veya kılışın konuşma anında devam ettiğinin görüldüğüne, hissedildiğine veya duyulduğuna dikkat çekmektedir (Arıkoğlu, 2012: 1115). Kara (2013a), bu yapının alışkanlıkları, genel olarak tekrarlanan hareketleri ve oluşları gösterdiğini, ayrıca sonucu tanıkla, sebep sonuç ilişkisiyle görülen oluş ve kılışları ifade etmede kullanıldığını belirtir. Ekin etimolojisi ise -a / -e zarf-fiil eki +tur- yardımcı fiili olarak verilmiştir (Arıkoğlu, 2012; Kara, 2013a, 2013b). İncelenen basit yapıdaki örneklerde ekin hâl / sonuç olmak üzere tek bir görünüş işlevine rastlanmıştır.

Basit Yapılarda

Örneğine rastlanmamıştır.

Bitmemişlik / Sürme Bildirenler:

Örneğine rastlanmamıştır.

Hâl / Sonuç Bildirenler:

(97) Ay alızıp, çıl çılısçadadır, çe uluğ kürestĭñ toozılcaa pĭldĭrbinçe. “Aylar, yıllar geçiyor fakat büyük güreşin sonucu belli olmuyor.” (HÇN 5 / Kara, 2013a: 127).

(98) Çıl say çayğıda anda örtek palaların köredĭrbĭs. “Her yıl yazın orada ördek yavrularını görüyoruz.” (HS 20 / Kara, 2013a: 127).

(99) Çashızın, hacan tashıllar suğların ıs turza, Çobat, çarların azıp, tüz çazılarğa kümüstelip çayıladır. N. Domojakov “Baharda zirveler sularını gönderdiğinde, Çobat ırmağı, kıyılarını aşıp düz yazılara gümüş gibi yayılıyor.” (ÖHTS).

(100) Honmaspın teen ağasha hus taa honadır, ĭspespĭn teen suğnı ĭzerge dee kilĭzedĭr. “Konmam dediği ağaca kuş da konar, içmem dediği suyu içmeye de

gelir.” (Atasözü, ÖHTS).

(97)’de yılların geçmesi konuşma anında da sürüp gitmekte olan bir eylemden ziyade bir durum bildirilmektedir. (98) ve (99)’de konuşan yinelenen eylemler sonunda ortaya çıkan yeni durum veya sonuçtan bahsetmektedir. Atasözü örneğinde ise cümlenin bir hâl / sonuç görünüşü bildirdiği daha açık anlaşılmaktadır.

Birleşik Yapılarda

II. Tip Şimdiki Zamanın Birleşik Yapılarında polğan fiil+AdIr / dIr polğan:

Hakas Türkçesinde böyle bir yapı yoktur.

II. Tip Şimdiki Zamanın Birleşik Yapılarında poltır fiil+AdIr / dIr poltır: