I Tip Gelecek Zaman Eki ve Görünüş İşlevleri { fiil+-r, ar/-er, ir }

Hakas Türkçesinin asıl gelecek zaman ekidir. 1. teklik ve 2. teklik şahıslarda zaman ekinin ünsüzü bazen düşer: alarbın / alam, sadarbın / sadam, alarzıŋ / alazıŋ, sadarzıŋ / sadazıŋ. Tonsuzla biten fiillerin son ünsüzü (ek ünlüyle başladığından) tonlulaşır. Bu durum ünlü+-t- şeklindeki fiillerde görülmez: at- > atar- “ateş edecek”, ut- > utar- “kazanacak”, öt- > öter- “geçecek”. -g, -ğ, -ŋ ünsüzleriyle biten fiillerde bu ünsüzler düşer ve ünlü ikizleşmesi görülür: çığ- > çıır- (yığacak), çağ- > çaar- “ yağacak”, toŋ- > toor “donacak”, eg- > eer- “eğecek”. Asıl işlev oluş veya kılışın gelecekte gerçekleşeceğini ifade etmektir (Arıkoğlu, 2012: 1115). Kara, ekin Oğuz grubu lehçeleri dışındaki diğer birçok lehçede olduğu gibi Hakas lehçesinde de gelecek zaman eki olduğunu belirtir ve gelecek zaman ve şimdiki zaman anlamında da kullanıldığına dikkat çeker (Kara, 2013a: 114-115).

Basit Yapılarda (fiil+-r, -ar/-er, -ir) Bitmişlik Görünüşü Bildirenler:

Örneğine rastlanmamıştır.

Bitmemişlik / Sürme Bildirenler:

(68) Nimeni pilgelekte nimee ökpelener. “Bir şey bilmiyorsan kızmak niye?” (GHY 229 / Kara, 2013a: 117).

“Bir şeyi bilmiyorsan niçin kızıyorsun?” şeklinde de aktarabileceğimiz bu cümlede aslında “kızgın olma” durumundan ziyade “kızıyor” olma eyleminin devam edildiği görülmektedir. Bu sebeple, bu örnek bitmemişlik / sürme bildiren görünüş türü olarak değerlendirilmiştir.

(69) Kĭzĭ pozla attığ polar, kiik pozla tüktĭg polar. “İnsan olsa adı olur, geyik olsa tüyü olur.” (HF 10 / Kara, 2013a: 117).

(70) Alığ kĭzĭ perĭssen, pozĭñ alığ polarzıñ. “Aptal insanla alışveriş yaparsan, kendin aptal olursun.” (HF 19 / Kara, 2013a: 117).

(71) Çahsı kĭzĭ hayda daa çahsı polar. “İyi insan her yerde iyi olur.” (GHY 228 / Kara, 2013a: 117).

(72) Kim piler anı? “Kim bilecek onu?” (GHY 228 / Kara, 2013a: 117) .

Hâl / sonuç görünüşü bildiren bu örneklerde pol- fiilinin kullanılmış olması dikkat çekmektedir. Ol- kılınışı açısında son sınır vurgulayan bir fiil olmakla birlikte pil- fiili sınır vurgulamayan bir fiildir. Ancak cümleler son tahlilde tüylülük, aptallık, iyilik ve bilgililik gibi durumları bildirmektedir.

Birleşik Yapılarda

I. Tip Gelecek Zamanın Birleşik Yapılarında -CıH fiil+ArCıH+şahıs eki:

Ekin, Hakas Türkçesinde “dilek kipi” adıyla geçtiğini belirtilmektedir (Arıkoğlu, 2012; Kara, 2013a). Arıkoğlu bu durumun “-ardım” birleşik yapısında (şartlı birleşik cümlelerde) zaten var olan dilek, istek işlevinden kaynaklandığını dile getirmektedir. Arıkoğlu ekin diğer işlevlerine değinmezken Kara, bu zamanın çekimindeki fiilin, tahminî bir hareketi bildirdiğini ve bu hareketin geçmiş zamanda belli koşullarda yapıldığını veya yapılmadığını belirtir (Kara, 2013a: 147). Bize göre ise bahsi geçen eylem gerçekleştirilmemiş olsa da onun sonucuna bağlı olarak başka bir eylem gerçekleşmektedir. Diğer bir deyişle, farazi de olsa ortada gerçekleşen bir eylem vardır ve bu gerçekleşen eylem bizi bir durumdan, bir sonuçtan haberdar etmektedir. Sanıyoruz Kara, yan cümledeki eylemsinin gerçekleşip gerçekleşmemesine gönderme yapmaktadır. Ancak ek (-ArCıH) hep ana cümlededir ve fiil olumlu da olsa olumsuz da olsa hareket gerçekleşmiştir. Bize göre bu ek, şart kipi hikâyesi olarak kullanıldığında, eylem gerçekleşmiştir ve bu yapının kullanıldığı cümle hâl / sonuç görünüşü bildirmektedir. Şart kipinin basit yapısında veya şart kipiyle ilgisi olmayan cümlelerde ise bitmemişlik / sürme görünüşü bildirebilmektedir. Şöyle ki; “Min ügrenzem, pu

synagıny (ekzamenni) irterbin.”25

(Ben çalışsam bu sınavı geçerim) cümlesi bize bitmemişlik / sürme görünüşü bildirirken “Min ügrengen polzam, pu synagıny irtercikpin.”(Ben çalışmış olsam bu sınavı geçerdim / geçecektim). Yüzey yapıdaki “geçerdim” ifadesi, derin yapıda “geçemedim” olarak kendini hissettirmektedir. Bu sefer de “geçememe” eylemi gerçekleşmiş olmaktadır. Yapının kullanımında dikkat çeken bir diğer husus ise ana cümle ile yan cümle arasındaki zaman uyumudur (kip uyumu). Bu durum bize aslında farazî bir geçmişte de olsa hareketin gerçekleştiği yönünde ipucu vermektedir. Buna göre bir sınıflandırma yapıldığında ekin görünüş işlevleri aşağıdaki gibidir:

Bitmişlik Bildirenler: Örneğine rastlanmamıştır.

Bitmemişlik / Sürme Bildirenler:

(73) Adam Hara Han pazınañ sappasçıh. “Atam Kara Han başından vurmazdı.” (AT 22 / Kara, 2013a: 148).

(74) Amdı İleksey ibde polğan polza, ağaa polızar Anday haydi daa tabarcıh. “Şimdi İleksey evde olsaydı, ona mutlaka yardım etmek için bir yol bulacaktı.” (GHY 196 / Kara, 2013a: 147).

(73)’te geçmişteki deneyimler sonucu bir çıkarımda bulunulduğu görülmektedir. Kara Han adlı kişinin daha önce gerçekleştirdiği vurmak eylemi konuşanın da belirttiği gibi “başından” olmamakta ve bu işi gerçekleştirenin Kara Han olmadığı anlaşılmaktadır. Eyleyenin geçmişte sürekli olarak bu işi yaptığı veya bu işi yaptığında kendine has bir tarzın olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle bu örnek sürme görünüşü bildirenler arasına alınmıştır. (74)’te ise öncelikle cümlenin Türkiye Türkçesine aktarımında karşılaşılan sorunları ele almak gerekmektedir. Yan cümlenin yüklemi “polğan pozla” bize göre “olsaydı” şeklinde değil “olmuş olsaydı” şeklinde aktarılmalıdır. Böylelikle kişinin “evde olmadığı” durumun geçmişe ait bir durum olduğu kesinlik kazanmaktadır. Şöyle ki; “Şimdi yanımda olsaydın, seninle sohbet ederdik / ediyor olurduk” gibi bir cümle geçmiş bir zamandan değil şimdiden bahsetmektedir. Bu da “Şimdi burada değilsin ve sohbet edemiyoruz.” anlamına

25

gelmektedir. Ancak (74)’te olay geçmişte yaşanmıştır ve o anda İleksey evde olmadığı için bir çözüm yolu bulamamıştır. Aktarımdaki ikinci sorunlu kısım ise temel cümlenin yüklemiyle ilgilidir. Burada da İleksey’in yaşanan durum karşısında yardım etmeyi bir alışkanlık hâline getirdiği veya böyle bir karaktere sahip olduğunu yardımcı unsurlardan “mutlaka” zarfıyla anlaşılmaktadır. Bu da süreklilik arz eden bir durum olduğu için aktarımın “bir yol bulacaktı” olarak değil, “bir yol bulurdu” olarak yapılması gerektiği düşünülmektedir. Bu nedenlerden dolayı cümle bize göre sürme görünüşü bildirmektedir.

Hâl / Sonuç Bildirenler:

(75) Karındazı par polğan polza piçik pazarçıh. “Kalemi olsaydı mektup yazacaktı.” (Kara, 2013a: 147).

(76) Min pazarğa çitĭre par kilerçĭkpin. “Ben pazara kadar gitmek istiyorum / gideceğim.” (RHR 70 / Kara, 2013a: 147).

(77) Min polbaan polzam sirer dee çada ölerçĭkser. “Ben olmasaydım, siz birlikte ölecektiniz.” (HD 235 / Kara, 2013a: 147).

Hâl / sonuç görünüşü bildirenler olarak verilen yukarıdaki cümlelerde de öncelikle Türkiye Türkçesine aktarımlar incelenmelidir. (75) ve (77)’deki yan cümlenin yüklemleri olan “polğan polza” ve “polbaan polzam” eylemleri bize göre “olmuş olsa” ve “olmamış olsaydım” şeklinde aktarılmıştır. Böylece konuşanın geçmişte gerçekleşen bir olaya atıfta bulunduğu kesinlik kazanmış olacaktır. Ancak, bu hareketlerin sonucu şimdi ile ilgilidir, diğer bir deyişle olaylar sonucu ortaya yeni bir durum çıkmaktadır ve o sonuç şimdiki durumu etkilemektedir. (75)’te geçmişte yazılması gereken mektup yazılmamıştır ve şu anda ortalıkta bir mektup yoktur. (77)’de ise şu anda “siz yaşıyorsunuz” sonucu elde edilmektedir. Her iki durumda da dinleyen geçmişte gerçekleştirilen / gerçekleştirilmeyen bir olayın sonucundan haberdar edilmektedir. (76)’da birleşik yapının basit yapıyla aktarımı dikkat çekmektedir. Oysa “gidecektim / varıp gelecektim” şeklinde bir aktarma yapılmış olsaydı “gidecektim ama gitmedim” okuması gelecek zamanın yapısında var olan niyeti / planı dinleyiciye aktarmış olacaktı. Cümle, ister şu anki bir planı ister geçmişteki bir planı bildiriyor olsun sonuçta “gidilmemişlik, şu / o anda orada olma” hâlini dinleyiciye bildirmektedir.

I. Tip Gelecek Zamanın Birleşik Yapılarında poltır fiil+Ar+poltır+şahıs eki:

Kara, bu yapıya Hakas Türkçesi gramer kitaplarında ve incelenen metinlerde rastlanmadığını ancak farazi olarak var olabileceğini ve bizim de informantımız olan TURKSOY Hakasya uzmanı Timur B. Davletov ile yaptığı görüşmelerinde böyle bir yapının ağızlarda yaşadığı bilgisini aktarmaktadır (Kara, 2013a: 158). Killi’nin (2002) doktora çalışması olan Hakas Türkçesinin Ağızları’nda ise bu yapıya rastlanmamıştır.

2.3.2.2. II. Tip Gelecek Zaman Eki ve Görünüş İşlevleri {fiil+ -ğadağ, -kedeg, -

gedeg, -adağ, -edeg}

Araştırmacılar bu kipin, gelecek zaman sıfat-fiili -gu ve teg (gibi) edatından ortaya çıktığı görüşünde hem fikirdirler. Ünlüyle biten fiillerden sonra ekin birinci ünsüzünün düştüğünü ve ünlü ikizleşmesi görüldüğünü belirtirler. Arıkoğlu, kipin gelecekte bir şeyin gerçekleşebileceğini, gerçekleşeceğe benzediğini, gerçekleşecek gibi olduğunu anlatmada, Kara ise oluş veya kılışın olma veya olmama ihtimalinin olduğunu tahmini olarak anlatmada kullanıldığını belirtmiştir (Arıkoğlu, 2012: 1116; Kara, 2013a: 118). Gelecek zaman bildiren diğer eklerde olduğu gibi bu ekin de, henüz gerçekleşmemiş bir eyleme kattığı görünüş işlevlerini tespit etmek hayli güçtür. Ayrıca, Hakas Türkçesinde yardımcı fiillerin Türkiye Türkçesine kıyasla daha işlek olması incelenen örnek sayısını azaltmaktadır. Bu nedenle, eki ve işlevlerini görebilmek için örneklerde yardımcı fiil+fiil yapılı birleşik eylemlere de yer verilmiştir. Sonuç olarak ekin, kimi cümlelerde bitmemişlik / sürme belirtirken, kimilerinde hâl / sonuç görünüşüne yakın bir okuma bildirdiği görülmüştür. Bitmişlik görünüşü bildirenine ise rastlanmamıştır.

Basit Yapılarda

Bitmişlik Görünüşü Bildirenler

Örneğine rastlanmamıştır.

(78) Çider çirge çit parğadağ “Varacağı yere yetişecek gibi.” (HD 201 / Kara, 2013a: 119).

Bu örnekte eylem çit par- birleşik fiilinden oluşmaktadır. Kılınışı bakımından çit- (kavuşmak, ulaşmak, yetişmek, varmak) son sınır bildiren bir eylemdir. par- (gitmek) ise süreklilik ifade eden yardımcı fiildir. par-’ın bu örnekte çit- eylemini sürdürdüğü, diğer bir ifade ile ulaşma işinin henüz tamamlanmadığı görülmektedir. Bu nedenle örnek bitmemişlik / sürme görünüşü bildirenler arasına alınmıştır.

Hâl / Sonuç Bildirenler:

(79) Parar çirĭm ırah çir paza aylanıp kilbeedeg. “Gideceğim yerim uzak yer, tekrar dönüp gelmeyeceğim.” (GHY 195 / Kara, 2013a: 120).

Ek bu örnekte de bir birleşik fiilin üstüne gelmektedir. kil-’in ÖHTS’de kılışın o anda olduğunu ifade eden yardımcı fiil, HTS’de ise şimdiki zamanın belli bir anında hareketin tamamlanacağını bildiren yardımcı fiil olarak kullanıldığı belirtilmiştir. Bize göre bu cümlede bir durum anlatılmaktadır. Henüz gerçekleşmemiş olan eylemin bu cümlede sürüyor olması söz konusu değildir. Gelecekteki bir zamana gönderme yapan konuşan, dinleyene içinde bulunulan durum hakkında bilgi vermektedir. Bu nedenle örneğin hâl / sonuç bildiren görünüş türü başlığı altında olması gerektiğine karar verilmiştir.

Birleşik Yapılarda:

II. Tip Gelecek Zamanın Birleşik Yapılarında polğan fiil+GAdA+polğan:

Hakas Türkçesinde bu yapı yoktur.

II. Tip Gelecek Zamanın Birleşik Yapılarında poltır fiil+GAdA+poltır: