Geniş Zaman Eki ve Görünüş İşlevi {-(X)r}

Araştırmacılar tarafından genellikle geniş zaman bildirdiği ifade edilen bu ek, konuşma anından önce başlamış olup konuşma anında devam eden ve konuşma anından sonra da devam edecek vaka ve durumları işaretlemede kullanılır (Benzer, 2012: 29). Dilbilimde aorist olarak da adlandırılan bu zaman dilimi ile genel yargılar, kanunlar, kurallar, deyimler ve atasözleri ile değişmez gerçeklerin aktarıldığı bilinmektedir (Kornfilt, 1997: 336; Ergin, 1997: 291; Deny, 2012: 352; vb.).

Basit yapılarda Eski Türkçe döneminden beri varlığı bilinen bu ek, Johanson’a göre Türkçenin bilinen en eski intraterminal biçimi ve Eski Türkçede şimdiki zaman için kullanılan tek biçimdir (Johanson, 1998b: 116). Aydemir, Buder’den (1989) naklen ekin, olayı kesinlikle süreç safhasında, yani başlangıç sınırı ile bitiş sınırı arasında gözlemlenmesine imkân verdiğini belirtmekte ve geniş zaman ekinin eskiden sahip olduğu odaksıl şimdiki zaman işlevini bugün Türk lehçelerinden Yakutçada devam ettirdiğini belirtmekte, ekin basit yapılarda süreç görünüşü bildirme işleviyle

kullanıldığını ifade etmektedir (Aydemir, 2010: 27).21

Dolunay, görünüş işlevine değinmezken basit yapılarda geniş zamanı “1. genel hüküm bildiren, 2. özellik bildiren, 3. alışkanlık bildiren, 4. süreklilik bildiren ve 5. tarihî olayları aktaran geniş zaman” olmak üzere beş başlığa ayırmıştır (Dolunay, 2012: 106-108). Benzer ise ekin görünüş işlevi ile ilgili olarak şu ifadeleri kullanmaktadır: “Dilbilgisine dayalı görünüş sınıflaması içinde -Ar/Ir eki görünüş bakımından ne bitmişlik ne de bitmemişlik görünüşüne sahiptir. Ek, -(I)yor ekine benzer biçimde kuvvetli bir devam etme yani sürme görünüş türüne sahiptir. … Aşama görünüşü bakımından ise -Ar/Ir eki ile vaka ve durumun başlangıcı ve sonu belirsizdir.” (Benzer, 2012: 197).

Birleşik yapılarda ise Dolunay, -ArdI/-rdI ekininin zaman fonksiyonlarını altı başlık altında sınıflandırmıştır: “1. belirli geçmişte devamlılık, 2. belirli geçmişte gerçekleşmesi muhtemel hareket, 3. belirli geçmişte sürekliliği bitmiş hareket, 4. varlıkların belirli geçmişteki özelliğini bildirme, 5. belirli geçmişte gerçekleşmesi muhtemel devamlılık ve 6. belirli geçmişte gerçekleşmesi muhtemel niyet” olmak üzere altı fonksiyonundan bahsetmektedir (Dolunay, 2012: 66-72). -ArmIş / -rmIş’ın fonksiyonları ise üç başlıkta toplanmaktadır: “1. süreklilik bildiren hareketin rivayeti, 2. sonradan fark edilen süreklilik, 3. meydana gelebilecek harekete inanma” (Dolunay, 2012: 109-111). Aydemir (2010) çalışmasında ekin birleşik yapılarına yer vermezken Benzer, -ArdI/IrdI yapısının alışkanlık kipliği işlevi üstlendiğini bildirmektedir. - ArmIş/IrmIş yapısının ise sürme görünüşü bildirdiğini dile getirir (Benzer, 2012: 201- 203).

Taranan eserlerden alınan cümlelerde ekin basit yapılarda sadece hâl / sonuç görünüşü bildirirken, birleşik yapıların her ikisinde de bitmemişlik / sürme ve hâl / sonuç görünüşlerini işaretlediği tespit edilmiştir. Birleşik yapılarda bu farklılığın nedeninin fiilin kılınışından kaynaklandığı gözlemlenmiştir.

Basit Yapılarda (fiil+-(X)r) Bitmişlik Görünüşü Bildirenler

Örneğine rastlanmamıştır.

21 _{Buder, A., Aspekto-temporale Kategorien im Jakutischen, Turkologica 5. Wiesbaden: Harrossowitz,} 1989, s. 20’den akt. Aydemir, 2010: 27.

Bitmemişlik / Sürme Görünüşü Bildirenler

Örneğine rastlanmamıştır.

Hâl / Sonuç Görünüşü Bildirenler

(92) Işık doğudan yükselir.

(93) Bahar geldiğinde çiçekler açar.

(94) Zaman her şeyi unutturarak her mâlumattan yeni cehaletler doğurur. (Dolunay, 2012: 106).

(95) Sakla samanı gelir zamanı.

(96) Evin içinde yürürken bile en tehlikeli yolları tercih eden çocuklar, odadan çıkarken normal yoldan yürümek yerine koltuk tepelerinden hedefine ulaşmaya çalışır. (http://www.zaman.com.tr/, 09.07.2015)

Yukarıdaki örneklerin tümü birer durumu betimlemektedir. Bu nedenle hâl / sonuç görünüşü bildirmektedirler.

Birleşik Yapılarda

Geniş Zamanın Birleşik Yapılarında -dI fiil+-(X)r +dI:

Bitmişlik Görünüşü Bildirenler

Örneğine rastlanmamıştır.

Bitmemişlik / Sürme Görünüşü Bildirenler

(97) Ortaokulda da maymun derlerdi. Aynaya bakardım: maymuna benzer bir yüz göremezdim. (Tutunamayanlar, Oğuz Atay, s. 580).

(98) Onlara göre, durmadan kitap okuduğum -hatırladığıma göre çok okumazdım doğrusu- ve misafirlerin yanına çıkmadığım -…- ve gereken yerde gereken kelimeyi bulamadığım için -bu nedenle bana ayrıca aptal da derlerdi- anormaldim. . (Tutunamayanlar, Oğuz Atay, s. 598).

(99) Çoğu zaman faytona binmez, Alâeddin Tepesi’nin karşısındaki konağından vilâyete yürüyerek gider gelirdi. (Küçük Ağa, Tarık Buğra, s. 69).

Yukarıdaki cümleler geçmiş zamanda hareketin devamlı olarak yapıldığını, kimi zaman alışkanlık hâline geldiğini bildirmektedir. Bu nedenle -dI geçmiş zaman eki görevinde kullanılırken -(X)r eki de sürme görünüşü işaretleyicisi olarak kullanılmıştır.

Hâl / Sonuç Görünüşü Bildirenler

(100) Annemin çok değer verdiği bir sigara tablasını kırdım: robdöşambrımın eteğiyle. Başka zaman olsa çok kızardı. (Tutunamayanlar, Oğuz Atay, s. 606). (101) Ben yalnız suyu ve kahveyi hatırlıyorum. Bu sözlerimi duysa çok şaşardı

Selim. (Tutunamayanlar, Oğuz Atay, s. 618)

(102) Küçükken, dünyanın en güçlü adamı sanırdım sizi. (Sancı, Emine Işınsu, s. 285)

Örneklerdeki fiiller kılınışları itibarıyla durum bildiren fiillerdendir. Geçmiş zamandaki durumlara atıfta bulunduğu için -(X)r ekinin cümlelerde hâl / sonuç görünüşünü işaretlediği düşünülmektedir.

Geniş Zamanın Birleşik Yapılarında -mIş fiil+-(X)r+mIş

Bitmişlik Görünüşü Bildirenler

Örneğine rastlanmamıştır.

Bitmemişlik / Sürme Görünüşü Bildirenler

(103) Bazılarını dinlerken yüzünde bir sıkılma izi belirirmiş, birinin yanında ötekinden utanırmış, dilencilere sadaka vermezmiş, Kenan’la Alman hayranı diye alay edermiş, biraz bilince siz anlamazsınız diye azarlarmış, sıkışınca kaçarmış, bekletir aramazmış, kadınların bacaklarına bakarmış… (Tutunamayanlar, Oğuz Atay, s. 145)

(104) Karı, kendi eliyle ona yemek pişirip verirmiş. (Yaban, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, s. 74)

Yukarıdaki cümleler geçmişte sahip olunan alışkanlıkları anlatmaktadır. Gerçekleştirilen eylemler artık rutin hâle gelmiştir. Bu nedenle de -(X)r ekinin cümlelerde sürme görünüşü işaretlediği gözlemlenmektedir.

Hâl / Sonuç Görünüşü Bildirenler

(105) Beyazdan kör olmuşlar. Karda dolaşan insanlar da böyle olurlarmış diyorlar Olric. (Tutunamayanlar, Oğuz Atay, s. 268).

(106) Su insanı boğar, ateş yakarmış! / Her doğan günün bir dert olduğunu, / İnsan bu yaşa gelince anlarmış. (Otuz Beş Yaş Şiiri, Cahit Sıtkı Tarancı)

Cümleler sonradan farkına varılan durumları aktarmaktadır. Yapıda geçmişe bir gönderme yoktur ve birleşik yapı hâl / sonuç görünüşü bildirmektedir.

Türkiye Türkçesinde zaman ekleri ve görünüş işlevlerinin ele alındığı 2.2’de, eklerin basit yapıları ve birleşik yapıları karşılaştırılmıştır. Buna göre, Türkiye Türkçesinde, Anadolu ağızları da dikkate alındığında üç tip geçmiş zaman eki tespit edilmiştir. Bunlardan I. tip geçmiş zaman eki olan –DI’ekinin basit yapılarda bağlama göre her üç görünüş türünü de işaretlediği, II. tip geçmiş zaman eki olan –mIş’ın ve III. tip geçmiş zaman eki –(y)Ik’ın ise bitmişlik ve hâl / sonuç görünüş türlerini işaretlediği tespit edilmiştir. Şimdiki zamanda ise –(I)yor ve –mAdA / -mAktA olmak üzere iki tip ek incelenmiş, bunlardan ilkinde daha geniş bir zaman dilimine atıfta bulunulduğu, ikincisinde konuşma anı ile olay anının çoğu zaman kesiştiği gözlemlenmiştir. Bu ekler görünüş açısından ele alındığında, her ikisinin de bitmemişlik / sürme ve hâl / sonuç görünüş türlerini işaretlediği tespit edilmiştir. Gelecek zaman eki –AcAk’in Türkiye Türkçesinde herhangi bir görünüş türüne atıfta bulunmadığı, ancak birleşik yapılarda - AcAktI ve –AcAkmIş’ın sadece hâl / sonuç görünüş türünü işaretlediği, geniş zaman eki –(X)r’nin ise sadece hâl / sonuç görünüş türünü işaretlediği tespit edilmiştir. Eklerin birleşik yapıları ele alındığında, Eski Türkçe dönemi (er-DI/mIş), Hakas Türkçesi (poltır/polğan) ve Japoncadaki (-teita) birleşik yapılarda da görüldüğü gibi, görünüş belirtme işlevinin yine ilk ekle birleşen i- (<er-) yardımcı eyleminde ortaya çıktığı, ikinci ekin ise zaman işaretleme görevine sahip olduğu gözlemlenmiştir (gel-iyor-i-di > [gel-i-yor-ol-]+du [zaman]). Bu nedenle, gramerlerimizde birleşik zaman olarak adlandırılan bu yapıların görünüş işaretleyicisi olarak kabul edilmesi gerektiği

kanaatimiz, biraz daha kuvvetlenmiştir. Eklerin görünüş işlevleri aşağıda tablolaştırılarak verilmiştir:

Tablo 8. Türkiye Türkçesinde Zaman Ekleri ve Görünüş İşlevleri (Basit Yapı)

Zaman Biçim Bitmişlik Bitmemişlik / Sürme Hâl

I. Tip Geçmiş -DI + + +

II. Tip Geçmiş -mIş + - +

III. Tip Geçmiş -Ik + - +

I. Tip Şimdi -(I)yor - + +

II. Tip Şimdi -mAdA / mAktA - + +

Gelecek -AcAk - - -

Geniş -(X)r - - +

Tablo 9. Türkiye Türkçesinde Zaman Ekleri ve Görünüş İşlevleri (Birleşik Yapı)

Zaman Biçim Bitmişlik Bitmemişlik / Sürme Hâl / Sonuç

-DI Fiil+dı-(y)DI + - - Fiil+mIş- tI + - - Fiil+Ik- DI Ø Ø Ø Fiil+yor-du - + + Fiil+mAktA/mAdA-(y)DI - + - Fiil+AcAk- DI - - + Fiil+(X)r- DI - + +

-mIş Fiil+dı-mIş Ø Ø Ø Fiil+mIş- mIş + - + Fiil+Ik- mIş Ø Ø Ø Fiil+yor- muş - + + Fiil+mAktA/mAdA-(y)mIş - + + Fiil+AcAk- mIş - - + Fiil+(X)r- mIş - + +

2.3. HAKAS TÜRKÇESİNDE ZAMAN EKLERİ VE DİLBİLGİSEL GÖRÜNÜŞ