Tezkiretü’l-Hattâtîn İçin Yazılı Kaynaklar

Tezkiretü’l-Hattâtîn’nin en önemli kaynağı şüphesiz Nefeszâde İbrahim’in kendisidir. Çünkü o bir hattattır. Çocuk yaştan itibaren hat sanatıyla ilgilenmiş ve üstadı Demircikulu Yusuf Efendi’den bu sanatın icazetini almıştır. Bu iş için gerekli usulleri, hat sanatını, ahar yapmayı, hat için gerekli ilaç ve eczayı, renk oluşturmayı talim, tedris, tecrübe ve imtihanlarla öğrendiğini, kendisi eserinin sebeb-i telif bölümünde anlatır. Ayrıca böyle bir eser yazmak istediği ve bazı sebeplerden dolayı bu işi yapmanın bir türlü nasip olmadığını söyler. Nefeszâde’ye büyük zatlardan birinden bu yönde bir teklifin gelmesi de bu tezkirenin kemal bulmasında şüphesiz büyük bir teşvik olmuştur.

Tüm bu açıklamalardan daha fazlası kendi ifadelerinde şöyle karşılık bulur: “İşāret buyurdılar ki bir kitāb-ı küttāb olup, “risāle’-i midādiyye vü ķırŧasiyyeyi” müştemil olduġından mā‛adā “ŧabaķāt-ı küttābı” daħi müştemil olup anda kitāb-ı eslāf-ı ‛ālį eśnāfuñ esbāb-ı kitābete müte‛alliķ olan aĥvālleri ve ef‛āl ü a‛mālleri ve eŧvār u a‛mārları meźkūr olaydı, diyücek bu efķāru’l-verā vü ez‛afü’l-fuķarā turāb-ı iķdām-ı yenbū‛i’ş-şürefā Kātib İbrāhįm el-Hasenį el-Hüseynį el-Ķureyşį’l-mukarri’l-müştehir be-Nefes-zāde eytdi ki sinn-i sıġardan bu ana gelince ħuŧūŧ-ı eslāf-ı kāmiletü’l-eknāfe müŧāla‛a idüp cümle uśūlleri ĥuśūl bulduķdan śoñra tecrübe vü imtiĥān ile cümle aĥār u ‛ilācı vü eczāyı midād-ı ħoş imtizācı vü envā‛-ı elvān-ı ‛acįbeyi vü rengān-ı ġarįbeyi ‛alā ķadri’l-imkān taĥśįl ü tefennün eylemişdüm.

Lākin ‛adem-i ķudretden taĥśįli taĥrįr ü ta‛bįr müyesser olmamışdı. Ve eyyām-ı buķalemūn kemāl-i rāsiħa-i emr-i taķdįr ile müsā‛ade itmemiş idi.”110

Nefeszâde, tezkireyi yazmaya nasıl başladığını açıkladıktan sonra tahrir işinin hangi usulle ve neye dayanarak gerçekleştiğini anlatır. Ona göre müelliflik için insan ömrünün iki kısımda değerlendirilmesi gerekir. Birincisi, gerekli bilgi ve becerilerin öğrenilmesi; ikincisi ise tecrübe ve imtihanla öğrendiklerinin icra edilmesi ve kazanca dönüştürülmesidir. Bu şartlardan ikincisinin oldukça güç olduğunu belirtir. Tezkirenin kaleme alınmasının bir başka sebebini ise insanın unutan bir varlık olduğunu ve bu bilgi ve tecrübelerin tamamen unutulup gitmemesi olarak açıklar. Ardından tezkirenin ihtiva ettiği bölümleri sıralar. Bu açıklamalar tezkirede; “Ya‛ni merd-i hüner mend ‛āķile bu rūzgār-ı zūr-gārda iki ‛ömr gerekdür ki tā birini tecrübe vü imtiĥānda geçüre. Ve birin daħi tecrübe vü imtiĥān ile kesb itdügü ma‛ārif-i maĥāsinüñ icrāsında geçürüp der-kār ola dimüşler. Bu ise ġāyet muĥāl olmaġın maķāl-ı ķarįn-i devlet-i rehįn sem‛i ķabūle yaķįn olup, bu “kitāb-ı küttābiyye” vü “risāle-i midādiyye vü ķırŧāsiyye” “ El-insānü maĥallü’n-nisyāni evvelü’n-nāsi”111 evvele’n-nāsi olduġı ma‛lum u meşhūr olmaġın bu kitāb-ı nā-yāb daħi nesyen mensiyyen maśrūfından olmasın içün “ Ed- dünyā kedārin lehā bābāni deħaltü min babin ve ħarectü min aħara”112 feĥvāsınca iki bāb ve bir faśl üzre binā olındı ki “evvel faśl”da “feżā’il-i ĥaŧŧ u kitābet” beyān olınup, “ŧabaķāt-ı kitāb-ı aķŧāb”ı daħi müştemil olup ve “iki bāb”da daħi cümle “esbāb-ı kitābet meźkūr ü mezbūr” ola inşā’l-lāhu te‛ālā.”113cümlelerinde karşılık bulur.

Bu bölümden sonra Tezkiretü’l-Hattâtîn’e yazılı kaynak ve alıntılarının kime ait olduğu bildirilen; hatt, kalem ve ilim üzerine söylenmiş ayet, hadis ve bazı sözleri aşağıda sıralıyoruz. Sıralama tezkirede verildiği şekliyle oluşturuldu ve ayrıca bir sınflandırma yapılmadı. Buradaki ifadeler meal ve açıklama şeklinde verildi. Ayet, hadis ve sözlerin asılları için tezkire metnine bakılabilir.

1- “ Çünkü O, rızkın anahtarlarındandır.” Kalem Suresi, 1. Ayet.114 2- “ Kalem, iki dilden biridir.”115

3- “ Anlam denizinin dalgıcı kalemdir. Çünkü onun sözlerinin hepsi şimdi inci

110 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 3b.}

111 _{“ İlk insanlarda olduğu gibi insanın hafızası unutma mekanıdır.”}

112 _{“ Dünya iki kapılı bir hana benzer; birinden girdim diğerinden çıktım.” ( Atasözü)} 113 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 3b.}

114 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 1b.} 115 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 1b.}

kaynağıdır.”116

4- “Eğer Rabbimin sözlerini yazmak için denizler (mürekkep) olsa yetmezdi.” Kehf Suresi, 109. Ayet117

5- “ Oku! O, keremine nihayet olmayan Rabbindir! Kalem ile öğretendir! O, insana bilmediği şeyleri öğretti.” Alak Suresi, 3,4,5. ayetler.118

6- “ Veya (Kur’an’dan önce)bir ilim eseri” Ahkaf Suresi 4. Ayet.119 7- “ Elin dili hatt’tır.” İbni Abbas.120

8- Ħaŧŧ u kitābet rişte-i dürr-i ĥikmetdür ki anuñla menŝūr, manžūr u manžūm mufaśśal u ma‛lūm olur.” Cafer bin Yahya ve İbrahim bin Muhammedü’ş-Şeybanî.121

9- “Vaķtā kim Ĥaķķ subĥānehu ve te‛ālā ķalemi ħalķ idüp ilā yevmü’l-ķıyāme olacaķ eşyāyı cereyān eyle deyü emr eyledi ki ķalem daħi levĥ-i maĥfūž üzre vech-i meşrūĥ ile cārį oldı.” İbni Abbas.122

10- “ Ķalem Ĥaķķ te‛ālāya tesbįĥ ü temcįd eyledi. Muķadderātı kitābet itmezden biñ yıl muķaddem.” İbni Abbas.123

11- “ Ķalem bir zümürrüde-i ĥażrādur ki ŧūlı biñ yıllıķ mesįredür. Ve nūr ile şaķķ olınmuşdur.” İbni Abbas.124

12- “Aķlām maŧıyye-i ‛uķalā-yı kirām u beyān-ı enāmil-i enāmdur. Ve cemį‛ umūruñ ķıyāmı vü mülküñ devāmı iki şeyledür ki ķalem, seyfdür. Ammā ķalem seyfden efżaldür.” İbni el-Muķna.125 116 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 1b.} 117 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 2a.} 118 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 4a.} 119 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 4b.} 120 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 4a.} 121 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 4a.} 122 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 4b.} 123 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 4b.} 124 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 4b.}

13- Beyt:

Kitābetdürür bi’l-ehemm-i umūr Kitābet ider ādemi pür sürūr126

14- “ İlmi yazarak kaydedin.” (Hadis-i şerif)127

15- “ İlim vahşi bir hayvana benzer. Dolayısıyla onu kaçırmamak için yazı ile kaydedip bağlayınız.” Hz. Ali.128

16- “ Çocuklarınıza yazı yazmayı öğretmek ile ikram edin! Çünkü yazı yazmak işlerin en önemlilerinden ve sevinç kaynaklarının en büyüklerindendir.” Hz. Ali.129

17- “ Güzel yazı gözün cilası ve kalplerin reyhanıdır.” Hz. Ali.130

18- “ Ey edep sahibi kimse, yazının kıvamını öğren! Çünkü yazı edepli olan için bir süstür. Eğer zengin isen yazı senin için bir zinettir. Fakir isen yazı senin için bir kazanç kaynağıdır.” Hz. Ali.131

19- “ Güzel yazı fakir için mal, zengin için cemal, hakim için kemaldir.” Hz. Ali.132 20- “ Yazı ne güzel bir zevk ve ne güzel bir azık, ne güzel bir dayanak, boş zamanlarda ne güzel bir arkadaş. Onun bitişik yazılışı da ayrı yazılışı da bir başka güzel. O, izlemesi tatlı güzel bir sanattır. Gurbette tanıdık, arkadaş, samimi bir dosttur. O, iyi bir misafir, iyi bir vezirdir.” Ebu Osman bin Bahr.133

21- “ Kalem ile öğretti.” Alak Suresi, 4. Ayet.134

22- “ Divite mürekkebin bırakılması işini iyi yap! Ve kalemin biçimini yazmaya uygun

125 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 5a.} 126 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 5a.} 127 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 5a.} 128 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 5a.} 129 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 5a.} 130 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 5a.} 131 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 5a.} 132 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 5a.} 133 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 5b.} 134 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 5b.}

hale getir. Besmelenin “Bā”sını dik yaz. Besmelede geçen “sin” harfinin dişlerini birbirinden ayır. “Mim” harfini kör (gözsüz) yazma. Celāl-i şerįfi ( Allah’ın ismi) güzel yap. “Raĥman” kelimesinin “mįm”ini uzat. “Raĥįm” kelimesini gayet iyi yaz.” Hadis-i Şerif.135

23- “ Bir kimse Besmele-yi Şerįfi güzel yazarsa Allah teala ona yazdığı her harf karşılığında on ihsanda bulunur.” İmam Hasan bin Ali.136

24- “ Kim “ Bismillahirrahmanirrahim” ifadesini güzel yazarsa cennete girer.” Hadis-i Şerif.137

25- “ Ezberleyen aldanmış, yazarak kaydeden de sevinmiştir.” Muaviye.138

26- “ Musa (a.s.) dedi ki: “ Onlara dair bilgi Rabbimin katında bir Kitap’ta (Levh-i Mahfuz’da) yazılıdır. Rabbim ne şaşırır ne de unutur.”” Tāhā Suresi 52. ayet.139

27- “ Ve insanlara faydası olanlar ise yeryüzünde kalır.” Ra’d Suresi 17. Ayet.140 Mir Ali bahsinde müellif Hüseyin Baykara ve Ali Şir Nevaî 'den söz eder. Türk edebiyatındaki ilk tezkire Mecâlisü'n-nefâis, Nefeszâde’nin bu eserini oluşturmasına etki etmiş ve katkı sunmuş olmalıdır.

Tefsįr-i Celāleyn, Hz. Osmanın yazdığı “meśāĥif-i seb‛a”141nın Humus kalesinde müellifçe ziyaret edilmesi; “Bu ‛abd-i faķįr birin daħi Ĥumuś ķal‛asında ziyāret itdüm.”142, Hz. Ali’nin mushaf-ı şerifini görmesi; “Ĥażret-i İmām ‛Alį kerremu’l-lāhu veche ĥażretlerinüñ daħi muśĥaf-ı şerįflerini görmek müyesser oldı.”143, Hz. Hasan ve Hüseyinin mekteplerini gezmesi, Kitabü’l-Ebhasü’l-Cemile fį Şerhi’l-Akile’den alıntı yapması, “Kitabü’t-Tenbiyye Ale’n-Nakti ve’ş-Şekl”den yapılan alıntı Tuĥfe-i Sāmi’ye atıfta bulunması, Kitab-ı Şehname’den bahsedilmesi Tezkiretü’l-Hattâtîn için önemli yazılı kaynakları oluşturur. 135 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 7a.} 136 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 7a.} 137 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 7a.} 138 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 8a.} 139 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 8a.} 140 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 9b.} 141 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 7a.} 142 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 7b.} 143 _{Bkz. Tezkiret’ül-Hattatin, v. 8a.}