Tereke

Kazada yargı sisteminin başında bulunan kadı, miras dağılımının yapılmasını sağlamakta ve bu kayıtları tereke adıyla sicil defterlerine kaydettirmektedir. Tereke kayıtları varislerin başvuru sonucu tutulmaktadır. Bu işlem mahkeme-i şer‘ide yapılabileceği gibi kadı tarafından görevlendirilen vazifeli tarafından tereke sahibinin evinde ve ihtiyar heyeti huzurunda yapıldığı da olmuştur. Elmalı’daki sayımlar genellikle mahkeme başkâtibi marifetiyle, vefat eden şahsın eşinden gelen talep doğrultusunda gerçekleştirilmiştir. Tereke sayımının ardından anne, varsa küçük çocuklarının vasiliğini de üstlenerek menkûl ve gayrimenkûl malları sicile kaydettirmiştir.810

Sadece eş değil varis olan yakın akrabaların talepleri doğrultusunda da tereke sayımının yapıldığı anlaşılmaktadır. Örneğin İğdir Maa Kardıç Nahiyesi’nin Kuzca Köyü Söğüt Cuma mevkiinde vefat eden Finike Nahiyesi Sarıcasu Köylü Abdullah’ın tereke kaydının tutulma talebi, kardeşi Abdullah’tan gelmiştir.811

Tereke defterleri, ölenlerin sosyal konumuna, medeni haline ve aile yapılarına ait bilgiler içerdiği gibi hayattayken kullanmış oldukları her türlü giyim ve eşya ile diğer menkûl- gayrimenkûl mallarının dökümünden oluşmaktadır. Bu dökümlerin sonucunda çıkan tahmini veya satış sonunda gerçekleşen fiyatları kayda geçirilmiştir.812

Ölen kişinin adı, baba adı, varsa lakabı, hangi nahiye, köy veya mahalleden olduğu, nerede, nasıl öldüğü ve varisleri açık bir şekilde yazıldıktan sonra tüm mallarının dökümü yapılmış, alacak ve borçları kaydedilmiştir. Vefat eden kişinin ölüm tarihi çoğunlukla belirtilmemekle birlikte tam tarih verildiğine de rastlanmaktadır. Mesela Finike Nahiyesi’nin Bağyaka Köyü’nden iken 21 Teşrin-i Evvel 1327 (3 Kasım 1911) tarihinde eceliyle vefat ettiği bildirilen Kadayıfçıoğlu Mustafa’nın ölüm tarihi kayıtlara geçirilirken813_{, Karyağdı}

809 _{BOA., MŞH.ŞSC.d., 1245, 89/225, (1 Muharrem 1330-22 Aralık 1911).}

810 _{Elmalı Kazası’nın Tavıllar Köyü’nden müteveffa Ekizoğlu Ahmet’in zevcesi Saliha’nın talebiyle tutulan}

tereke sayımında, Saliha Hanım, küçük yaşta olan oğullarının reşit olana kadar vasiliğini de üstlenmiştir, bkz.

BOA., MŞH.ŞSC.d., 1245, 103-104/251, (18 Zilkade 1331-19 Ekim 1913).

811 _{BOA., MŞH.ŞSC.d., 1174, 21/52, (3 Zilkade 1301-25 Ağustos 1884).}

812 _{Alpay Bizbirlik, “Tereke Defterleri ve Edirne Tereke Defterleri Üzerine Bir Deneme”, Türkler, c.10, (ed.}

Salim Koca vd.), YTY, Ankara, 2002, s.731.

Mahallesi’nden Hacı Mustafa oğlu Hacı Emrullah’ın vefat tarihi verilmemiş, “bundan akdem vefat eden” kaydı düşülmüştür.814

Terekeler sadece talep durumunda tutulduğundan kimi zaman aynı aileden birkaç kişinin vefatından sonra gelen talep sonucu tereke sayımı yapıldığı da olmuştur. Örneğin Finike Nahiyesi’nin Çatallar mevkiinde yerleşik Enseli Tahtacılarından iken vefat eden Durmuş kızı ve Sarı Hüseyin zevcesi Fatma’nın terekesi, kocası Sarı Hüseyin’in de vefatıyla ortak tutulmuş ve varislerine taksim edilmiştir.815

Mirasçının vefatından sonra tutulan terekeler dışında hibe usulüyle menkûl sayımı yaptırılıp mirasın taksimi amacıyla fiyatlarının belirlendiği durumlar olmuştur. Cami-i Cedit Mahallesi sakinlerinden Halayıkzade Hacı Hüseyin Ağa mahkemede şahitler huzurunda Akçainiş, Salur, Pirhasanlar, Düden, Kortan gibi birçok köydeki büyük arazileri ile menkûl mallarının toplam bedeli olan 137.477 kuruşluk mallarını oğlu Hacı Ahmet Ağa’ya hibe etmiştir.816

Kassam tarafından yapılan tereke dağılımında, resm-i kısmet adı altında zaman içinde oranı değişen bir bedel talep edilmektedir.817

Bunların dışında tereke sayımlarından eytam aidatı, kaydiye-i defter, kalemiye, dellaliye818, pul ve varaka baha gibi isimlerle birçok ücret alınmıştır.

Elmalı’nın Yalnızdam Köyü’nden iken vefat eden Veli Ağa oğlu Mehmet Ali’nin 5128 kuruş 30 para tutan terekesinin 61 kuruşu resm-i kısmete, 7 kuruş 20 parası kaydiye-i deftere, 29 kuruş 20 parası eytam aidatına, 12 kuruşu dellaliyeye, 12 kuruş 20 parası pul ve varaka bahaya verilmek üzere toplam 122 kuruş 30 para miktarında bir ücret alındığı anlaşılmaktadır.819

Ancak bu oranlar her zaman aynı değildir. Elmalı’nın İplikpazarı Mahallesi’nden Telgraf eski Çavuşu Cevher Ağa’nın vefat eden eşi Hafize’nin tereke bedeli 13.995 kuruş 34 para olup resm-i kısmet 419 kuruş, 32 para, eytam aidatı 201 kuruş 18 para, kaydiye-i defter 50 kuruş 20 para, dellaliye 23 kuruş 10 para, pul ve varaka baha 15 kuruş olmak üzere toplam 711 kuruş harç ve vergi bedeli alınmıştır.820

En yüksek ücretin alındığı terekelerden biri 47.590 kuruşluk mal varlığıyla Elmalı’nın Cami-i Atik Mahallesi’nde ikamet etmekte iken vefat eden helvacı esnafından Hacı Fettahzade Hacı Mustafa Efendi’nin

814

BOA., MŞH.ŞSC.d., 1245, 171-172/60, (1 Zilkade 1331-2 Ekim 1913).

815 _{BOA., MŞH.ŞSC.d., 1245, 180-182/73, (1 Zilkade 1332-21 Eylül 1914).}

816 _{BOA., MŞH.ŞSC.d., 1166, 70/532, (9 Safer 1256-12 Nisan 1840).}

817 _{Abacı, a.g.e., s.172.} 818

Elmalı’da Dellal, “Münadi” adıyla kayıtlı olup eşya bedelinin üçte birinden Dellaliye adıyla bir ücret almaktadır, “…yalnız eşyâ bedelinin sülüsünden mâada mikdarının dellâliyyesi olup münâdî Hacı

Abdullah’a verilen 23 guruş 10 para…”, bkz. BOA., MŞH.ŞSC.d., 1245,162-164/51, (15 Şaban 1332-9

Temmuz 1914).

819

BOA., MŞH.ŞSC.d., 1245, 172-174/61, (15 Rebi’ü’l-evvel 1332-11 Şubat 1914).

terekesinden alınmıştır. Buna göre resm-i kısmet 1190 kuruş, eytam aidatı 567 kuruş, kaydiye-i defter 142 kuruş, dellaliye 242 kuruş olmak üzere diğer vergilerle birlikte toplam 2176 kuruş alındığı görülmektedir.821

Tereke dökümü yapıldıktan sonra, ilk olarak vefat eden kişinin techiz ve tekfin adıyla cenaze giderleri hesaplanır, daha sonra borçları ödenir, en sonunda da varisler arasında mal paylaşımına gidilirdi. Karyağdı Mahallesi sakinlerinden iken vefat eden Hacı Emrullah’ın cenaze giderleri 205 kuruş 8 para iken822_{, Yalnızdam Köyü sakinlerinden iken vefat eden} Mehmet Ali’nin cenaze giderleri 264 kuruş 20 para tutmuştur. Terekenin müzayede ile satışından elde edilen toplam 7573 kuruşun, 5128 kuruş 30 parası terekenin zarurî masrafları ve vefat eden kişinin borçlarının ödenmesi için, 122 kuruş 30 para da vergilerden düşüldükten sonra geri kalan 2322 kuruş varisler arasında paylaştırılmıştır.823

Tereke sahibi varis bırakmadan vefat etmişse geride kalan mallar, vefat ettiği yerdeki Beytülmal emini tarafından korumaya alınır ve Osmanlı hukukuna göre devlet hazinesine aktarılırdı.824

Örneğin 1863 yılında Finike İskelesi’nde karantina müdür vekili iken vefat eden Abdullah oğlu Mustafa’nın geride varissiz olarak bıraktığı malların, Teke Sancağı Mal Müdürü Ahmet Rıfat Efendi marifetiyle sayımı yapılmış ve daha sonra çarşıda müzayede ile satışı gerçekleştirilmiştir. Elde edilen gelirlerden vefat eden kişinin masrafları ve borçları düşüldükten sonra kalan 181 kuruş 5 para Beytülmal Sandığı’na teslim edilmiştir.825

Bu gibi varissiz ölen kişilerin tereke bedellerinin, kazanın eytam sandığında 5 yıl süre ile bekletildikten sonra hazineye gönderilmek üzere Antalya Kazası Mal Sandığı’na devredildiği de görülmektedir. Nitekim aslen Finike Nahiyesi ahalisinden iken Erzurum Vilayeti’nde vefat eden Abdullah oğlu Mehmet oğlu Süleyman Efendi’nin herhangi bir varisi bulunamadığı için terekesinden elde edilen 676 kuruşluk gelirin 5 yıl süre ile kazanın emval-i eytam sandığında bekletildikten sonra devlet hazinesine ulaştırılmak üzere Antalya Kazası Mal Sandığı’na irsaline karar verilmiştir.826

Elmalı Kazası’na ait tereke kayıtları incelendiğinde kimi zaman kalan miras üzerinde usulsüzlükler yapıldığı tespit edilmiştir.Mesela Elmalı Kazası’na tabî Andifli İskelesi’nde sakin iken 1850 yılında vefat eden Osman oğlu Mustafa’nın annesi Fatma Hatun, oğlunun iskelede bulunan mağaza, kahve, arazi, hayvan ve eşyalarının satışı için memur edilen

821 _{BOA., MŞH.ŞSC.d., 1245, 86-89/224, (27 Cemâziye’l-evvel 1331-4 Mayıs 1913)}

822

BOA., MŞH.ŞSC.d., 1245, 171-172/60, (1 Zilkade 1331-2 Ekim 1913).

823 _{BOA., MŞH.ŞSC.d., 1245, 172-174/61, (15 Rebi’ü’l-evvel 1332-11 Şubat 1914).}

824 _{Abacı, a.g.e., s.176.} 825 _{Tanrıseven, a.g.t., 430-431.} 826

BOA., MŞH.ŞSC.d., 1242, 190, (25 Muharrem 1300-6 Aralık 1882). Burada dikkat çeken taraf varissiz

Antalya divan-ı deavi çavuşlarından Uzuncaovalı Mehmet Çavuş’un toplam 25 bin kuruş tutan tereke bedelini zimmetine geçirip kendisine göndermediğini Antalya Kaymakamlığı’na bildirerek yardım istemiştir.827

İmamlar Mahallesi sakinlerinden olan Hacı Osman Ağa, kaza dışında bulunduğu sırada eşi Hoca Şerife Alime Hatun vefat etmiş ve sahip olduğu bir ev, bir at ve terekesindeki diğer eşyalar kaza vücuhundan İdris Ağa tarafından satışı yapılmak suretiyle zimmetine geçirilmiştir. Hacı Osman Ağa Abdal Musa Dergahı Şeyhi bulunan İsmail Hakkı Efendi’yi zimmetini teslim alması hususunda vekil tayin ederken Antalya Kaymakamlığı’ndan da yardım talep etmiştir.828

Varis olduğunu iddia ederek terekeyi zapt edenlere de rastlanmaktadır. Elmalı sakinlerinden iken vefat eden Ali Beyoğlu Mehmet’in terekesi eşi Ayşe Hatun ve oğlu Abdullah’a kalmışken yine Elmalı’dan Serdaroğlu Hüseyin Ağa’nın kendisini varis olarak gösterip terekeyi zapt etmesi üzerine askerde bulunan mirasçının oğlu Abdullah, Antalya Kaymakamlığı’na bir dilekçe ile başvurarak gerekenin yapılması hususunda yardım talep etmiştir.829