Gayrimüslim Nüfus

Nüfus sayımlarında ilk olarak göz önüne alınan genellikle din olmuştur. Bütün sancak, kaza, nahiye ve çiftliklerde halk, Müslüman ve gayrimüslim olarak iki gruba ayrılarak sayılmıştır.639

Elmalı Kazası’nın nüfus sayımı sırasında Müslümanlar ve gayrimüslimler için tutulan iki farklı defterden, söz konusu ayrıma tabî tutuldukları anlaşılmaktadır. Ancak Müslümanlar için her kazada farklı defter tutulurken gayrimüslim sayımında sancak genelindeki tüm gayrimüslimlerin aynı deftere, bağlı oldukları kazaların başlıkları altında yazıldıkları görülmektedir.640

1831 nüfus sayımı sırasında Hristiyan tebaanın reaya olarak yazıldığı ve millet bakımından farklı kaydedildikleri (Rum, Ermeni, Bulgar vb.), genellikle cizyeye müstahak olan reaya ve cizyeye müstahak olmayan reaya olarak ikiye ayrılarak yazıldıkları ve cizyeye müstahak reayanın ise kendi içinde âlâ, evsat ve ednâ olarak üç bölüme ayrıldığı görülmektedir.641 Bu belirleyicilere Elmalı Kazası gayrimüslim reayanın nüfus defterlerinde de rastlanmaktadır.642

Elmalı’da yaşayan erkek Ermeni ve Rum cizye mükelleflerinden 28 Rum’un 11’inin evsat, 4’ünün ednâ ve 13’ünün çocuk; 99 Ermeni’den 1’nin âlâ, 49’nun evsat, 16’sının ednâ ve 33’ünün de çocuk olduğu görülmektedir. Defterde kayıtlı diğer 22 kişi Elmalı’da misafir

637

Toplamada hata yapıldığından rakam 13.136 olarak verilmiştir ve bu hata tarafımızdan düzeltilmiştir bkz. Karpat, a.g.e., s.384-385.

638 _{Erten’e göre, 1922-1924 yıllarında Elmalı Kazası’nın toplam nüfusu 17.023 olup bu nüfustan kasabada}

meskun 4777’si Müslümandır, bkz. Erten, Antalya Livası Tarihi, s.156.

639

Karal, a.g.e., s.17.

640 _{Müslümanların sayımını esas alan defter için bkz. BOA., NFS.d.,3193, s.1-23; Gayrimüslimlerin sayımını}

esas alan defter için bkz. BOA., D.CRD.d., 11/39886, s. 8-13, 15.

641 _{Karal, a.g.e., s.19-20.} 642

Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde Teke Sancağı kazalarının gayrimüslim reaya nüfusunu veren aynı yıla ait biri Ceride, diğeri Nüfus fonunda kayıtlı iki nüfus defteri bulunmaktadır, bkz. BOA., D.CRD.d., 11/39886;

BOA., NFS.d., 3203. Nüfus fonuna kayıtlı olan defter üzerinde sayımın yapılmasından sonraki on yıl

içerisinde meydana gelen değişiklikler –doğum, ölüm, cizye mükellefiyetleri vb.- yıl yıl kaydedilmiştir. Bu nedenle iki defter arasındaki nüfus verilerinde bazı farklılıklar görülmektedir. Çalışmada 1831 yılının müslim ve gayrimüslim toplam nüfus rakamları verilirken ceride fonunda kayıtlı defter esas alınacaktır.

olarak ticaret malları satan tüccarlardır. Buna göre kaza merkezindeki gayrimüslim nüfus 149 kişiden oluşmaktadır.643

Gayrimüslimlerin 1831 yılında Teke Sancağı’ndaki toplam sayısı 1332’dir ve bunun 149’u Elmalı’da yaşamaktadır. Antalya’dan sonra Teke Sancağı’nda en fazla gayrimüslimin yaşadığı kaza, Elmalı’dır. Öte yandan sancak genelinde en fazla Ermeni nüfusun yaşadığı yerin Elmalı olduğu görülür.

Gayrimüslimlerin nüfus defterlerine kayıt düzeni, Müslümanların kaydedildiği defterden çok farklı bir özellik göstermektedir. Sayımda öncelikli amaçlardan olan vergi tayini, söz konusu bu defterde fazlasıyla dikkat çekmektedir. Gayrimüslim tebaa âlâ, evsat ve ednâ olarak üçe ayrılırken ellerinde varaklarının olup olmadıklarına da bakılmıştır. Çocuklar ayrı bir sütuna kaydedilerek sabi-i gayr-ı müstahak ibaresiyle belirtilmişlerdir. Müslümanlarda olduğu gibi fiziksel ayrıntıların yazılmadığı defterde baba adları ve yaşlarıyla birlikte meslekleri kayıt altına alınmıştır.644

1840 yılı nüfus verilerine göre 51 haneden oluşan Ermeni Mahallesi’nin erkek nüfusu 124 kişiden; 20 haneden oluşan Rum Mahallesi’nin erkek nüfusu ise 52 kişiden müteşekkildir. Buna göre Elmalı’nın iki gayrimüslim mahallesinde yaşayan erkek nüfusun sayısı 176, hane sayısı 71’dir. Gayrimüslim ahalinin de hane başına 5 olan ortalaması (Ermeni Mahallesi için 4,8; Rum Mahallesi için 5,2) Müslüman ahali ile aynı olduğunu göstermektedir.645

1840 yılı temettuât verilerine göre Elmalı Kazası’nın iki gayrimüslim mahallesinin toplam erkek nüfusu 173’tür. Kazaya yeni geldiği anlaşılan 17 hanelik Rum nüfusu dikkat çekmektedir.646 Gayrimüslimler arasında kaza merkezine yapılan bu Rum göçünün, Elmalı’daki canlı ticaret hayatıyla ilgisi olabilir. 1840 yılı nüfus defteri ile temettuât defterleri karşılaştırıldığında söz konusu verilerin örtüştüğü anlaşılmaktadır.

1845 yılında askerî amaçlarla yapılan nüfus sayımında Rum ve Ermeni mahalleleri, Müslüman halkın sayımından sonra, defter sonundaki tabloda ayrıca gösterilmiştir. Cizye mükelleflerinin vergi çeşitleri (âlâ, evsat ve ednâ) titizlikle kaydedilmiştir. 58 hanelik Ermeni Mahallesi’nde 144 erkek, 24 hanelik Rum Mahallesi’nde 69 erkek yaşamaktadır. 1845 yılında Elmalı’nın iki gayrimüslim mahallesindeki yerleşik erkek reayanın sayısı 213’e yükselmiştir. Elmalı’da sakin olan Ermeni ve Rum ahalinin hane başına düşen kişi sayısı 5,1’dir. Bunların dışında Acem Hanı’nda 18 kişi bulunmaktadır. Han-ı Cedit’deki Rumların sayısı 39, Yahudilerin sayısı 5; Müftü Süleyman Efendi’nin odasında bulunan İngiliz tebaasının sayısı

643 _{BOA., D.CRD.d.,11/39886, s. 8-13, 15.} 644 _{BOA., D.CRD.d., 11/39886, s. 8-13, 15.} 645 BOA., NFS.d., 3215, s.1-111. 646 _{BOA., ML.VRD.TMT.d., 9947, (H.1256/M.1840), s.88-94.}

ise 6’dır. Bu rakamlara göre Elmalı Kazası’nda 1845 yılındaki gayrimüslim erkek sayısı 281’dir.647

XIX. yüzyılın son çeyreğine kadar Elmalı’daki gayrimüslim nüfusun ayrıca kaydedildiği bir veriye ulaşılamamaktadır. Bu döneme kadar yapılan nüfus sayımlarında gayrimüslim nüfus Müslüman nüfus içerisinde ortak olarak verilmiştir. 1879 yılında ayrıca değerlendirilen Elmalı’daki erkek gayrimüslimlerin sayısı 141 Ermeni ve 109 Rum olmak üzere 250’dir648

ve toplam nüfus içerisindeki gayrimüslim oranı %2’yi geçmemektedir. Ansiklopedik bilgilerin yer aldığı Kamus’ul Alam ve Memalik-i Osmaniyenin Tarih ve Coğrafya Lügatı adlı eserlerden edinilen bilgiye göre 1880’li yıllarda Elmalı’daki gayrimüslim nüfus 100-200 civarındadır.649

Cuinet’e göre ise Elmalı Kazası’nın toplam nüfusu 45 bin olup bu rakamın 5 bini Rum Ortodoks, 411’i Ermeni, 24’ü de Musevi’dir.650 Ancak Cuinet’in vermiş olduğu bu rakamlar çok afakî olup Ermeni nüfusu dışında gerçeği yansıtmamaktadır. Rum nüfusunun 1881/82- 1893 sayımına göre sancak genelinde kadın ve erkek nüfusunun toplamı 5236’dır651

ki bu verilere göre Elmalı’da 5 bin kişilik bir Rum nüfusundan bahsetmek çok doğru olmayacaktır. Musevi nüfusu ise kazada en çok oldukları 1845 yılında dahi 5 kişinin –ki bu beş kişi Acem Hanı’nda bulunan tüccarlardan başkası değildir- üzerine çıkamamıştır.652

1883-1886 yılları arasında Elmalı’daki erkek Ermeni nüfusu 115, erkek Rum nüfusu ise 72 olmak üzere toplam gayrimüslim nüfus 187’dir.653

1881/82-1893 nüfus sayımına göre 455 kişiden oluşan Elmalı’daki gayrimüslim nüfusunun 104 kadın-105 erkekle toplam 209’unu Rum; 118 kadın-128 erkekle 246’sını Ermeniler oluşturmaktadır. Bu tarihtede Elmalı’daki gayrimüslimlerin Müslümanlara oranı %2 civarındadır. Söz konusu verilere göre Teke Sancağı içinde Ermeni nüfusun en çok yaşadığı kaza Elmalı’dır. En çok Rum’un yaşadığı kaza sıralamasında ise Antalya ve Alanya’dan sonra 3. sırada gelmektedir.654

647 _{BOA., NFS.d.,3233, s.13-15; BOA., NFS.d.,3230,s.21; BOA., NFS.d.,3231, s.7.}

648

KVS., 1296, Def‘a 12, s.158.

649 _{Şemseddin Sami, a.g.e., s.1025; Ali Cevat, Memalik-i Osmaniyenin Tarih ve Coğrafya Lügatı, Kısmı}

Evvel Lügat-ı Coğrafya, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul, 1313, s.118.

650 _{Cuinet, a.g.e., s.118.} 651

Karpat, a.g.e, s.300.

652 _{BOA., NFS.d., 3233, (H.1261-M.1845), s.15.}

653 _{KVS., 1301, Def‘a 17, s.165, 192; KVS., 1302, Def‘a 18, s.122-123; KVS., 1303, Def‘a 19, s.242; KVS.,}

1304, Def‘a 20, s.199.

654

Antalya’dan sonra sırasıyla Akseki ve Alanya gelmektedir, Finike ise 8. sıradadır. Karpat, a.g.e, s.300; “Antalya”, Yurt Ansiklopedisi, 780; Çiftçi, a.g.m. s.26.

1894 yılında 247 kişiden oluşan Elmalı’daki Ermeni nüfusun 129’u erkek, 118’i kadın; 210 kişiden oluşan Rum nüfusun 106’sı erkek, 104’ü kadındır. Bu tarihte 457 olan Elmalı’daki gayrimüslim nüfusun bir önceki yıla göre hemen hiç değişmediği görülür.655

1899 yılında Elmalı’da 230 Rum, 331 Ermeni, 2 Musevi yaşamaktadır. Toplam 563 olan gayrimüslim nüfusu bir önceki sayıma göre artış göstermiştir.656

1906 yılında 392 kişiden oluşan Elmalı’daki Ermeni nüfusun 194’ü erkek, 198’i kadın iken 222 kişiden oluşan Rum nüfusunun 111’i erkek, 111’i kadındır. Buna göre 1906 yılında Elmalı’da yaşayan gayrimüslim nüfusun toplamı 614’tür. Önceki yıllara göre gayrimüslim nüfusta artış görülse de Müslüman nüfus içindeki oranı bu tarihte de %2’dir.657

Finike Nahiyesi’nin Elmalı Kazası’ndan ayrıldığı 1914 yılında gerçekleştirilen Osmanlı’nın son nüfus sayımına göre kadın-erkek ayrımı yapılmadan tutulan nüfus kayıtlarında Elmalı Kazası’nın 26.226 kişiden olulan toplam nüfusunun 325’ini Rumlar, 484’ünü Ermeniler658_{, 336’sını ise Dürzîler oluşturmaktadır.}659

Antalya Livası içerisinde en çok Ermeni ve Dürzi nüfusu Elmalı Kazası’nda bulunmaktadır.

Sonuç olarak çevresine göre önemli bir ticaret merkezi olan Elmalı’ya Tanzimat’tan sonra gayrimüslimlerden özellikle Rumların yerleşimlerinin arttığı anlaşılmaktadır. 1831-1914 yılları arasında Elmalı Kazası’ndaki gayrimüslim nüfus istikrarını korumuş ve doğal bir artış göstermiştir. XIX. yüzyıl başından mübadeleye kadar da Elmalı’daki gayrimüslim nüfus, Müslüman nüfusa oranla hiçbir dönem %2’yi geçmemiştir.660

655 _{KVS., 1312, Def‘a 26, s.237.} 656 _{KVS.,1317, Def‘a 28, s.221-222.} 657

KVS.,1322, Def‘a 29, s.162.

658 _{R.H. Kévorkian ve P.B.Paboudjian, XX. yüzyılın başlarında bir Ermeni Kilisesi ile bir Ermeni okulu}

etrafında kümelenen Elmalı’daki Ermeni nüfusunu 561 olarak göstermektedir. Bu dönemde Antalya’da 200 Ermeni yaşamaktadır, bkz. Raymond H. Kévorkıan-Paul B. Paboudjıan, Les Arméniens Dans L’empire

Ottoman A La Veille Du Génocide, Les Éditions d’Art et d’Histoire ARHIS, Paris, 1992, s.174.

659 _{Karpat, a.g.e., s.384-385. Bu sayımda göze çarpan yeni idarî yapılanmanın ardından Antalya Livası adını}

alan ve Elmalı, Alanya, Akseki, Kaş, Manavgat, Korkuteli, Finike kazalarından oluşan livada yine Ermeni nüfusunun en yoğun olarak yaşadığı kaza Elmalı’dır. Bunun yanında livada Dürzilere Elmalı, Alanya ve Finike’de rastlanmakla birlikte bu üç kaza içinde en çok görüldükleri yer Elmalı’dır.

660 _{Erten’e göre 1922-1924 yıllarında Elmalı Kazası’nın toplam nüfusu 17.023 olup bu nüfustan 430’u}

Ermeni ve 239’u Rum’dur, bkz. Erten, Antalya Livası Tarihi, s.156. Erten’in verdiği bilgilerden yola çıkarak 1915 Tehciri sırasında Elmalı’daki Ermenilerin sürgüne tabi tutulmadığı anlaşılmaktadır. Elmalı ilçesi merkez nüfus kayıtlarında rastlanan 266 Rum ve 402 Ermeni, 24 Temmuz 1923 Lozan Antlaşması’nın azınlıklarla ilgili hükmü gereğince 1924 yılında Finike iskelesinden hareket eden vapurla Yunanistan’a gönderilmişlerdir, bkz. Ekiz, a.g.e., s.57,61; Mübadele gereği Atina’ya göç eden Elmalılı mübadillerden Müteahhit Hacı Yorgi’ye göre, Elmalı merkezde yer değişimi öncesi yaklaşık nüfus 4500’dür. Tahmini 900 hanenin 70’i Rumlara, 350’si Ermenilere ve 450’si de Türklere aittir,Κεντρο Μικρασιατικων Σπουδων

(K.M. Σ), πμ.6., Eλμαλι, Ermolaos Andreakis’in Müteahhit Hacı Yorgi ile yaptığı mülakat, 11.03.1957,

Atina, s.15; Mihalis Luizidis’e göre ise 65 Türk köyünün olduğu Elmalı’da 45-50 Yunan, 70-80 Ermeni, 1000 kadar da Türk aile yaşamaktadır, s.9. Mübadele sonrası Elmalı ve çevresine 1925-1952 yılları arasında parça parça Selanik-Kesriye, Grabene, Bulgaristan ve Doğu göçmenleri yerleştirilmiştir, bkz. Ekiz, a.g.e., s.57,61. Yerleştirilen bu mübadillerle Elmalı’nın nüfusu, 1927 sayımına göre, 7453 erkek ve 8683 kadınla