Rüştiye Mektebi

1846 yılında Mekatib-i Umumiye Nazırlığı kurulduktan sonra açılan rüştiyeler, sıbyan mekteplerinin üst sınıfları gibi düşünülmüş, Tanzimat döneminde orta öğretimin alt düzeyindeki okullar haline gelmiştir. 1847 tarihli talimat ile rüştiyeler zorunlu tutulmuş ve medreseler dışında öğrencilerin bu mektebe gitmeleri teşvik edilmiştir. Gerekçe olarak da sıbyan mekteplerinin dünya ve âhiret için yeterli bilgileri verememesi gösterilmiştir.945

1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’ne göre 500 haneyi geçen kasabalarda rüştiye kurulması, bu okulların yapım masrafları ve Darülmuallimîn mezunu muallim maaşlarının Maarif İdaresi Sandığı’ndan karşılanması öngörülmüştür. Öğretim süresi 4 yıl olan rüştiyelere sıbyan mekteplerinden mezun olan öğrenciler sınavsız olarak kabul edilmiş, rüştiyeden mezun olanlar da sınavla idadiye girebilmişlerdir.946

1870 yılından itibaren sayılarında büyük bir artış görülen rüştiye mekteplerinin masrafları, vilayet maarif idaresi sandığından karşılanmıştır.947

Teke Sancağı’nda 1870 yılında önce Antalya ve Alanya’da açılan rüştiye mekteplerine, bir yıl sonra Elmalı da eklenmiştir.948

Yerel yönetim tarafından mahallî ulemadan olan Hacı Halil Efendi muallim-i saniliğe münasip görülürken bevvab olarak da Hafız Abdullah Efendi seçilmiştir. Ancak Hacı Halil Efendi’nin Darülmuallimin mezunu olmaması nedeniyle bu atamayı kabul etmeyen Maarif Nezareti, 625 kuruş maaşla İskilipli Abdülkadir Efendi’yi muallim-i evvel olarak atamıştır (bkz. Tablo 2.11). Mektep masrafları için de 500 kuruş ödenek ayıran Nezaret, dersler için ihtiyaç duyulan kitapların bir an önce gönderileceğini bildirmiştir.949

Bu sırada muallim-i evvel İskilipli

944

“Elmalı kaymakamı Ali Munis Efendi dâire-i hükümete muttasıl mekteb-i ibtidâî binâsını izinsiz olarak

yıktırdığı gibi bir medreseyi de yıktırarak medresenin yerine mekteb-i ibtidâî inşâsına başladığı ve bu muâmelât mûmâ-ileyh ile maârif-i hukuk eminliği ve kitâbeti uhdesinde bulunan tahrîrât kâtibi İbrahim Efendi’nin gayr-i meşru‘ menfaatleri ve maârif hâsılatından çalınmakta ve saklanmakta olan meblağ maksadına müstenid idiği beyânıyla bazı ifâdâta dair Kulzade Mustafa imzâsıyla Elmalu’dan makam-ı sadâret-i uzmâya çekilen telgraf-nâme leffen savb-ı atûfilerine irsâl kılındı meâline nazaran tahkikât-ı lâzıme icrâsıyla iktizâsının îfâ ve himmet-i hâlin inbâsı husûsuna himem-i âlîleri ma‘rûf buyurulmak bâbında”, BOA., DH.MKT., 755/7, (2 Cemâziye’l-evvel 1321-27 Temmuz 1903).

945

Akyüz, a.g.e., s.162, 164.

946 _{Fatma Ürekli, “Tanzimat Dönemi Osmanlı Eğitim Sistemi ve Kurumları”, Manas Üniversitesi Sosyal}

Bilimler Dergisi, No.3, 2002, s. 399; Akyüz, a.g.e., s.165, 177.

947 _{A.g.m., s.399.} 948

KVS., 1288, Def‘a 4, s.80.

Abdülkadir Efendi, rüştiyede ücretsiz olarak muallim-i sanilik yapmaya devam eden Hacı Halil Efendi’ye münasip miktarda maaş tahsis edilmesini rica eden dilekçesini Maarif Nezareti’ne ulaştırmış, ancak maaş verilmesi istenen kişi iradesiz göreve atandığı için bu talebin yerine getirilemeyeceği bildirilmiştir.950

Açıldığında 25 öğrencisi bulunan rüştiye mektebinin ihtiyaç duyduğu kitaplar peyderpey Maarif Nezareti Kütüphanesi’nden gönderilmiştir.951

İlerleyen yıllarda rüştiyenin kitap eksiği, tekrar Maarif Nezareti’nden talep edilmek suretiyle giderilmeye çalışılmıştır. Rüştiye mualliminin, öğrenciler için 20 adet İzhar ve 20 adet Gülistan952

kitabı isteğine olumlu yanıt veren Nezaret953, bilhassa okulların kitap ihtiyaçlarının karşılanması konusunda hassas davranmıştır.

Kuruluşunu izleyen birkaç yıl içerisinde Elmalı Rüştüye Mektebi’nin öğrenci sayısında azalma görülmüştür. 1874 yılında sayıları 30’u bulan öğrenciler rüştiyeyi terk etmeye başlamış ve okul kapanma aşamasına gelmiştir. Bunun sebebi rüştiye öğrencilerinden birkaçının ismine kur’a954 isabet etmesi ve herhangi bir sınava tabi tutulmadan askere alınmış olmalarıdır. Bu durumu gören ahali, çocuklarını kura isabet etmesi halinde sınav yapılarak askerlikten kurtulma şansını veren medreselere göndermeye başlamışlar ve böylece rüştiye boşalmıştır. Elmalı Rüştiye Mektebi muallimi, durumun vahametini görerek Maarif Nezareti’nden bu konuda yardım istemiştir. Nezaret, Maarif Nizamnamesi’ne göre rüştiye mektebine 11-12 yaşlarında alınması gereken öğrencilerin, 4 yıllık tahsil süresinin ardından

950 _{BOA., MF.MKT., 6/154, (21 Şaban 1289-24 Ekim 1872); BOA., MF.MKT., 7/48, (26 Şaban 1289-29}

Ekim 1872).

951 _{BOA., MF.MKT., 4/102, (4 Recep 1289-7 Eylül 1872); İlk etapta 20 Vezaifü’l-etfal, 20 Emsile, 20 Bina,}

20 Talim-i Fârisî, 20 Min-hal Kavâ‘id, 20 Maskûd, 20 Avamil, 20 Kavâ‘id-i Fârisî, 20 Nasihatü’l Hükema, 20 Muhtasar Münşe‘ât, 20 Risâle-i Hisâb, 1 Maarif Nizamnamesi, 1 Mekatib-i Rüşdiye Nizamnamesi, 1 Ders Cedveli, 1 Jurnal Varakası, 3 Hülasa cedveli, 1 Numune gönderilirken, bkz. BOA., MF.MKT., 3/30, (22 Cemâziye’l-evvel 1289-28 Temmuz 1872), Elmalı Rüşdiye Mektebi’nin 2. sınıfı için ihtiyaç duyulan 20 Maskûd, 20 Avâmil, 20 Nasihatü’l Hükema, 20 Muhtasar Münşe‘ât, 20 Hisâb risalesi ve 20 Coğrafya Risalesi’nden oluşan posta mektebe ulaştırılmıştır, bkz. BOA., MF.MKT., 12/3, (8 Cemâziye’l-evvel 1289- 14 Temmuz 1872).

952 _{İran edebiyatının önemli eserlerinden biri olan, terbiye ve ahlak öğretimini konu alan Gülistan’ın yazarı}

XIII. Yüzyılda yaşamış olan Sâdi Şirazî’dir. Gülistan özellikle mektep ve medrese öğrencilerine Farsça öğretmek için ezberletilen bir kitaptır. Rüştiyelerin 3.-4. senelerinde Gülistan’dan dört bab okutulmuştur. Daha ayrıntılı bilgi için bkz. Akyüz, a.g.e., s.115.

953 _{BOA., MF.MKT., 16/132, (23 Zilkade 1290-12 Ocak 1874).}

954 _{Kur’a, askere alma uygulamalarından biridir. Oluşturulan bir meclis önünde bir kazadan kurayla askere}

gidecek erkek sayısı tespit edildikten sonra, müftü tarafından tutulan torbanın içine askere gitmesi gereken erkek sayısı kadar “asker oldum” yazılı kağıtla diğer kısmı boş olan kağıtlar doldurulur. Dolu kağıtların isabet ettiği kişiler askere alınır. Kura Kanunnamesine Haziran 1864 tarihinde bir ek yapılmış ve "Talebe-i

Ulum hakkında Dâr-ı Şura-yı Askeride Kaleme alınan nizamname " yürürlüğe konulmuştur. Buna göre taşra

medreselerinde isimlerine kura isabet etmiş olan öğrencilerin, bir yıllık süre içerisinde bağlı bulundukları ordu merkezlerine başvurarak belde müftüleri tarafından yapılacak imtihan sonucu o yıl için askerlikten muaf olup olamayacakları belirlenecektir. Bu uygulama askerlik yaşını doldurana dek her yıl yenilenecektir, daha ayrıntılı bilgi için bkz. Ayten Can Tunalı, Tanzimat Döneminde Osmanlı Kara Ordusunda Yapılanma

(1839-1876), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yakınçağ Tarihi Anabilim Dalı,

15-16 yaşlarında mezun olabileceğini, bu durumda erkeklerin askere alınmadan önce medreseye gidecek vakitlerinin kalacağını bildirerek bu kurala göre hareket edilmesini bildirmiştir. Devletin devamı için vatan evlatlarının iyi bir şekilde terbiye ve tahsil görmeleri gerektiğinden dem vuran Nezaret, rüştiyenin kapatılmaması hususunda dikkatli davranılmasını da yetkililere bildirmiştir.955

Burada dikkat çeken taraf kazada uygulamaya konulan kura usulünde veya rüştiye mektebine öğrenci alım yaşında bir takım yanlışlıklar yapılmış olması ihtimalidir. Kanunlara göre bir erkeğin askere alınma yaşı 20’dir. Dolayısıyla 15-16 yaşlarında rüştiyeden mezun olan öğrencilere kuranın isabet etmiş olması şaşırtıcı bir durumdur. Diğer bir ihtimal de yeni açılan rüştiyeye öğrenci alımında yaş sınırına riayet edilmemiş olabileceğidir.

Maarif Nezareti, mekteplerin ihtiyaç ve tamiratının olabildiğince ahali tarafından karşılanmasını salık vermiştir. Nitekim Elmalı Rüştiye Mektebi’nin ihtiyaçlarının birkaç yıldır karşılanamadığından, ayrıca bakıma muhtaç olan bazı yerlerinin tamir edilmediği için yıkılma tehlikesi yaşadığından yakınan muallim, Maarif Nezareti’nden konuyla ilgili yardım talep etmiştir. Maarif Nezareti, söz konusu ihtiyaç ve tamiratın ahali tarafından karşılanması, eksik kalan kısım için Nezaret’ten yardım yapılacağını bildirirken muallimin, yeni açılan mektebe öğrenci toplaması istemiştir.956

İlerleyen yıllarda rüştiye mektebi dağılmadığı gibi öğrenci sayısında da artış görülmüştür. Muallim-i evvel ve bevvab dışında bir de rika hocasının dahil edildiği rüştiye bünyesindeki öğrenci sayısı 1879 yılında 55’e, 1885 yılında 62’ye, 1906 yılında ise 70’e yükselmiştir.957

Elmalı’da sık yaşanan yolsuzluk ve azil uygulamalarına eğitim kurumlarında da şahit olunmaktadır. Öyleki Elmalı’daki rüştiye mektebinin en uzun süre görev yapan muallim-i evveli yerli ahaliden Osman Fevzi Efendi, 1896 yılında kendi özel işleriyle alakadar olup vazifesini ihmal ettiği, bu nedenle gençlerin haylaz ve cahil kaldıkları gerekçesiyle Maarif Nezareti’ne şikayet edilmiş ve azliyle yerine başka birinin atanması istenmiştir. Suçlamaları kabul etmeyen Osman Fevzi Efendi, kayınpederi ile aralarında yaşanan bir miras husumetinden dolayı, kayınpederinin yakınlığı bulunan Kaza İdare Meclisi üyeleri ve kaza kaymakamını etkisi altına alarak azlini istediklerini belirttiği dilekçesini Rüştiye İdaresi ve Maarif Nezareti’ne göndermiştir. Ayrıca dilekçesine görevini hakkıyla yerine getirdiğini, her yıl mektepten mezun ettiği 3-5 öğrencisinin birçok kazada önemli memuriyetlerde bulunduğunu da eklemiştir. Suçlama ve savunmayı değerlendiren Maarif Nezareti, Osman

955 _{BOA., MF.MKT., 22/164, (12 Zilkade 1291-21 Aralık 1874).}

956 _{BOA., MF.MKT., 28/173, (13 Cemâziye’l-evvel 1292-17 Haziran 1875); BOA., MF.MKT., 29/46, (18}

Cemâziye’l-evvel 1292-22 Haziran 1875).

Fevzi Efendi’nin azline karar verirken yerine 400 kuruş maaşla Darülmuallimin Rüştiye mezunlarından Ankaralı Halil Hilmi Efendi’nin tayinini uygun bulmuştur.958

Muallimler haber vermeden memleketten ayrıldıkları veya şehirden izinsiz çıktıkları anlaşıldığında yerine hemen başka bir muallim atanmıştır. Herhangi bir sebeple yerinden izinli ayrılan muallim, vekil olarak birini bırakmak durumundadır.959

Böyle bir olaya Elmalı Kazası’nda da tesadüf edilmektedir. Yerli ahaliden olan Elmalı Rüştiyesi rika muallimi olan Ahmet Efendi, yerine rüştiyenin rika eski muallimi babası Hacı Şakir Efendi’yi vekil bırakarak 10 günlüğüne Antalya’ya gitmiştir. Ancak muallimin, maarif komisyonu tarafından hoş karşılanmayan bu tutumu sonucu azli istenmiş ve Maarif Nezareti’nin onayıyla yerine yine yerli ahaliden hüsn-ü hat sahibi İbrahim Efendi atanmıştır.960

Tablo 2.11 Elmalı Rüştiyesi Görevlileri (1871-1906)

Yılı Muallim-i Evvel Muallim-i Sani Rika Hocası Bevvab

1871-1872 - Hacı Halil Efendi - -

1873-1879 Abdülkadir Efendi - - İsmail Efendi

1881-1884 Osman Fevzi Efendi - Mustafa Efendi Hasan Efendi

1885-1886 Osman Fevzi Efendi - Hacı Şakir Efendi -

1887-1890 Osman Fevzi Efendi - Mustafa Efendi -

1891-1892 Osman Fevzi Efendi - Ahmet Efendi961 -

1893-1896 Osman Fevzi Efendi - İbrahim Efendi Hafız İbrahim

Efendi

1898-1903 Halil Hilmi Efendi - İbrahim Efendi Ali Efendi

1906 Halil Hilmi Efendi Mehmet Rasih Efendi İbrahim Efendi -

Kaynak: Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1318/1900, Def‘a 3, s.1529; Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1321/1903, Def‘a 6, s.577; Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1316/1898, Def‘a 1, s.1157;

1288, Def‘a 4, s.63; KVS., 1289, Def‘a 5, s.57; KVS., 1290, Def‘a 6, s.57; KVS., 1291, Def‘a 7, s.62; KVS., 1292, Def‘a 8, s.62; KVS., 1293, Def‘a 9, s.63; KVS., 1294, Def‘a 10, s.79; KVS., 1295, Def‘a 11, s.82; KVS., 1296, Def‘a 12, s.121; KVS., 1298, Def‘a 14, s.134; KVS., 1301, Def‘a 17, s.164; KVS., 1302, Def‘a 18, s.121;

KVS., 1304, Def‘a 20, s.197; KVS., 1306, Def‘a 22, s.197; KVS., 1312, Def‘a 26, s.191; KVS., 1314, Def‘a 27,

s.189; KVS., 1317, Def‘a 28, s.217; KVS., 1322, Def‘a 29, s.160.