III. ARAŞTIRMANIN KAYNAKLARI
1.4. TEBE-İ TÂBİÎN DÖNEMİNDE SAHİH HADİS ALGISI
1.4.2. Tebe-i Tâbiîn Devrinde Yazılan İlk Hadis Eserleri ve Sahih Hadis
arz etmektedir.
1.4.2. Tebe-i Tâbiîn Devrinde Yazılan İlk Hadis Eserleri ve Sahih Hadis Kriterleri
Tâbiûn döneminde Ömer b. Abdülaziz’in emriyle başlayan tedvin çalışması Tebe-i Tâbiîn devrinde gelişerek devam etmiştir. Yapılan bu çalışmada hadislerin yanında sahâbe ve tâbiûn fetvaları da derlenmiştir. Tedvin çalışmasında elde edilen rivayetler herhangi bir sıra gözetilmeden yazılmıştır. Ancak bu şekilde telif edilen eserlerden yararlanmanın güçlüğü kısa sürede anlaşılınca tedvinle birlikte tasnif çalışmasına da ağırlık verilmiş ve sistematik eserler telif edilmeye başlanmıştır. Tasnif dönemindeki eserler ale’r-rical ve ale’l-ebvab olmak üzere iki ana sisteme göre yazılmıştır.
Ale’r-rical tasnif sisteminde hadisler konularına göre sınıflandırılmaz. Bu sistemde muhaddisler hadisleri ravi isimlerine göre sınıflandırmışlardır. Bazı âlimler hadisleri sahâbi ismini esasalarak düzenlemişlerdir ki bu nevi kitaplara müsned adı verilir. Muhaddislerin şeyhlerinin isimlerine göre düzenlediği hadis kitaplarına ise mu’cem denir. Müsnedler ve mucemler ale’r-rical sistemine göre oluşturulan
289 EbûYûsuf, er-Red alâ Siyeri Evzâî, s. 31.
290 Ebû Hanîfe, el-Âlim ve'l Muteallim, s, 24-25; Ebû Yûsuf, er-Red alâ Siyeri Evzâî, s. 31; Serahsî,
Usûl,I, 364; Ünal, İmam Ebû Hanife'nin Hadis Anlayışı, s. 196; Özşenel, Sünnet ve Hadisi değerlendirme…, s. 36-37.
58
eserlerdir. Ebû Dâvud et-Tayâlisî,291 el-Humeydî,292 el-Firyâbî (ö. 212/827), Esed b. Mûsâ (ö. 212/827), Nuaym b. Hammâd (ö. 228/843), Yahyâ b. Ma’în, İshâk b. Râhûye (ö. 238/853), Ahmed İbn Hanbel293 gibi muhaddisler müsned türü eserler yazmışlardır. Kettânî müsned türünden yazılmış 78 eserin ismini verir.294
Ale’l-ebvab tasnif sisteminde ise hadislerin ravilere bakılmaksızın konulara göre tasnif edilmesidir. Bu türe Cami’, Sünen, Musannef, Müstedrek ve Zevaid isimleriyle bilinen kitablar dâhildir. Bunların genel adı musanneftir.295
Bu dönemde Mekke’de Abdülmelik b. Abdülazîz b. Cüreyc, Medîne’de Muhammed b. İshâk (ö. 151/768), Mâlik ve (Mâlik’in Muvatta’ından daha büyük bir Muvatta’ tasnif etmiş olan) Muhammed b. Abdurrahman b. Ebû Zi’b (ö. 158/774), Basra’da Rebî‘ b. Sabîh (ö. 160/776), Saîd b. Ebû Arûbe (ö. 156/772), Hammâd b. Seleme (ö. 167/783), Kûfe’de Süfyân es-Sevrî, Şam’da Evzâî, Vâsıt’ta Huşeym b. Beşîr (ö. 183/799), Yemen’de Ma‘mer b. Râşid, Rey’de Cerîr b. Abdülhamîd (ö. 188/803), Horasan’da Abdullah b. Mübârek, Mısır’da Leys b. Sa‘d (ö. 175/791) ve Abdullah b. Vehb (ö.197/812) gibi şahıslar hadis eserleri meydana getirip bu eserlerde sadece merfû rivayetleri değil, aynı zamanda mevkufları da cem etmişlerdir.296
Bunların hepsi aynı asırda yaşamışlardır. Onların hangilerinin eserlerinin önce olduğu bilinmemektedir.297Günümüze ulaşan hadis kitaplarının en eskisi olan Ma’mer b. Râşid’in el-Câmi’inde 1614 hadis bulunmaktadır.298 el-Câmi, II. Hicri asrın tasnif anlayışına uygun olarak genellikle mürsel ve munkati’ rivayetlerden oluşmakta ve muttasıl rivayetler azınlıkta kalmaktadır. Ayrıca isnadlarının
291 Bkz. Çelebi, Keşf, II, 1679; Bkz. Uğur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, s. 21; Çakan,
Hadis Edebiyatı, s.54.
292 Bkz. Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 57. 293 Bkz. Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 61-62.
294 Kettanî, Muhammed b. Ca'fer, er-Risaletü'l-Müstatrafe li Beyani Meşhuri Kutubi's-Sunneti'l-
Musannafe, Thk. Muhammed Muntasır Kettanî, Beyrût 2000, I, 7.
295 Bkz. Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 69.
296Râmehurmuzî, el-Muhaddisü’l-Fâsıl, s. 386; Muhammed ‘Acâc el-Hatîb, es-Sünne Kable’t-
Tedvîn, s. 337-338; Ahmed Naim, Tecrid-i Sârih Tercemesi, s. 267-269.
297 Bkz. İbn Hacer, Hedyü’s-Sârî Mukaddimetu Fethu’l-Bârî bi Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, Dâru’l- Fikir, Beyrût tsz, s. 6-7; Râmehurmuzî, el-Muhaddisü’l-Fâsıl, s. 611-613.
298Karataş, Hadis Rivayet Tarihi, s. 213; Seyit Ali Güşen, İlk İki Asır Hadis Eserlerindeki
Rivayetlerin Temel Hadis Kaynaklarına İntikali (Fiten Rivayetleri Örneğinde),
59
birçoğunda müphem ve meçhul (durumu bilinmeyen) raviler bulunmaktadır. Eserde merfu, mevkuf ve az sayıda maktu haberlerde yer almaktadır.299Bu dönemin diğer
ilk müellif ve eserlerinden bazılarını şöyle sıralayabiliriz:
Mâlikb. Enes’inel-Muvatta’ adlı eserinde, Hz. Peygamber ile sahâbe ve tâbiûndan gelen rivayetler olmak üzere toplam 1720 hadis bulunmaktadır. Bu rivayetlerin 600’ümüsned, 222’si mürsel, 613 mevkuf, 285 de maktu yani tabiî sözleridir.300
Ebû Yûsuf, el-Âsâr isimli eserini Ebû Hanife’den rivayet etmiş olduğu hadislerden oluşturmuştur. Bunlar merfu, mevkuf ve mürsel olmak üzere toplam 1067 rivayettir.Ebû Yûsuf bu eserini fıkıh bablarına göre tasnif etmiştir.301
Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî (ö. 189/805)de hicri ikinci asırdaki yaygın anlayış ve tatbikata uygun olarak telif ettiği el-Âsâr’ı, Ebû Hanife’den rivayet etmiş olduğu merfu, mevkuf ve mürsel hadisleri dönemin bir geleneği olarak fıkıh konularına göre tasnif etmiştir. el-Âsâr 138 merfu, 214 mevkuf, 535 maktu ve 2 muallak’tan oluşmaktadır.302
Abdurrazzak b. Hemmâm’ın(ö. 211/827) el-Musannef’i, merfu, mevkuf ve maktu’ haberleri ihtiva etmektedir.21033 adet hadisten oluşan (Ma’mer b. Raşid’in el-Cami’i dâhil) bu eser musannef türünün bize kadar ulaşabilmiş az sayıdaki örneklerden birini teşkil etmektedir.303
299 Bkz. Erul, Ma’mer b. Raşid’in el-Cami Adlı Eserinin Kadim Bir Nüshası, s.127; Bağcı, Hadis
Tarihi ve Metodolojisi, s. 192; Yücel, Hadis Istıahlarının Doğuşu ve Gelişimi, s. 48-50; Güşen, İlk İki Asır Hadis Eserlerindeki..., s. 44.
300 Zürkânî, Şerhu’z-Zürkânî alâ Muvatta, I, 61; Koçyiğit, Hadis Tarihi, s. 217; Bkz. Suyûtî,
Tenvîru’l-Hevâlik Şerhu Muvatta Mâlik, Mektebetü’l-Ticâriyeti’l-Kübrâ, Mısır 1969, I, 8;
Çakan, Hadis Edebiyetı, s. 72-73; Karataş, Hadis Rivayet Tarihi, s. 257; bkz Suyûtî, Tenvîru’l-
Hevâlik Şerhu Muvatta Mâlik, I, 8.
301 Bkz. Ebû Yûsuf, Âsâr, thk. Ebû’l-Vefa Afgânî, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiye, Beyrût trz.
302Bkz. Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî, Âsâr, thk. Ebû’l-Vefa Afgânî, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiye Beyrût tsz, I, 24; Çakan, “el-Âsâr”, DİA, İstanbul 1991, III, s. 460; Güşen, İlk İki Asır Hadis
Eserlerindeki Rivayetlerin…, s. 87-88.
60
el-Humeydî’nin (ö. 219/834) 179 sahâbiden gelen rivayetleri kaydettiği
Müsned’inin büyük bir bölümü merfu, çok az kısmı sahâbi ve tâbiûn sözünden
oluşmaktadır. Müsned’de 1390 hadis mevcuttur.304
Görüldüğü üzere hadisle ilgili çalışmaların ilk örnekleri, hicri II. asırda ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu dönem muhaddisleri genel olarak merfu’ rivayetlerle mevkuf ve maktu’ haberleri bir arada zikretmişlerdir.305 Şâh Veliyyullah ed-Dihlevî (ö.1176/1762) bu dönemdeki eserler için şöyle demektedir: “Buhârî ve Müslim’den önceki ve sonraki müsnedler, camiler, musannefler sahih, zayıf ayırımına bakmaksızın oluşturulmuş eserlerdir.” 306 el-Irâkî, Ahmed b. Hanbel’in el-
Müsned’indeki bütün hadislerin sahih olduğu iddiasında bulunanın görüşünü kabul
etmediğini, onda zayıf hadislerin mevcudiyetinin muhakkak olduğunu ve hatta mevzu hadislerin de bulunduğunu ifade etmiştir. 307 Bu açıklamalardan da anlaşılacağı üzere bu eserler hadislerin Hz. Peygamber’e aidiyeti önceliğiyle yazılmamış olduğundan dolayı sahih hadis probleminin çözümü giderek zorlaşmıştır. Hadislerin sayısı yüzbinleri bulmuştur. Hatta Ebû Zür‘a’, Ahmed b. Hanbel’in bir milyon hadis ezberlemiş olduğunu söylemiştir. Hadis âlimleri bu sayının mükerrer, mevkuf ve maktu rivayetleri kapsadığını ifade etmişlerdir. Yoksa Resûlullah’dan rivayet edilen hadisler bu rakamın onda birine ulaşmaz.308 Ancak bununla birlikte rivayetlerin bu kadar artmış olması,rivayetlerin Hz. Peygamber’e aidiyetinin tespiti çalışmasını zorlaştırmıştır. Bu dönemde her ne kadar bazı kriterlerden bahsedilmişse de bütün hadisler bu kriterlere göre tenkid ve tasnif edilmemiştir. Bu dönemde kaleme alınan eserler bu kriterlere göre yazılmamıştır.
304 Çakan,Hadis Edebiyetı, s. 57.
305 Kırbaşoğlu, İslam Düşüncesinde Hadis Metodolojisi, s. 23-24; Ulu, “Tabiin”, DİA, İstanbul 2010, XXXIX, 329; Özpınar, Hadis Edebiyatının Oluşumu, s. 316; Karataş, Rivayet Tekniği
Açısından Hadislerin Sayısı, Ensar Yayınları, İstanbul 2017, s. 40.
306 ed-Dihlevi, Ebû Abdilaziz Kutbüddin Ahmed b. Abdirrahim b. Vecîhiddîn Şâh Veliyyullah, el-
İnsâf fî Beyâni Esbâbi'l-İhtilâf fi'l-Ahkâmi'l-Fıkhiyye, Thk. Abdulfettah Ebû Ğudde, Dâru’n-
Nefâis, Beyrût 1404, I, 64, İbrahim Hatiboğlu, Çağdaşlaşma Dönemi Metodolojik Hadis
Tenkidi Yöntemlerinin Mahiyeti, Diyanet Vakfı Yayınları, s. 542; Ebû Şehbe, Difâu’ ani’s- Sünne, Mecmeu’l-Buhûsu’l-İslâmi, Kâhire 1985, s. 5; Uğur, Hadis İlimleri Edebiyatı, s. 17.
307 Bkz. es-Suyûtî, Tedribu’r-Râviu’r-Râvi, s. 107; Bağcı, Hadis Tarihi ve Metodolojisi, s. 233. 308 Zehebî, Siyeru Alâmi’n-Nübelâ’, XI, 187.
61 1.4. 3. Değerlendirme
Tebe-i Tâbiîn dönemi âlimleri hadislerin Hz. Peygamber’e aidiyetinin tespiti için çalışmalar yapmışlardır. İmam Evzâî, Şu’be b. Haccac, Süfyan-ı Sevri, İbn Mubârek, Behlûl b. Râşid, İbn Mehdi, İshâk b. Râhûyeve Ahmed b. Hanbel hadisleri sahih ve sakim (zayıf), ma’ruf ve münker şeklinde iki kısma ayırmıştır. Bu muhaddislerden İshâk b. Râhûye, Yahya b. Maîn, Ali b. Medini ve İbn Hanbelhadisleri rivayet eden raviler hakkında “hadisi sahihtir”, “hasenu’l-hadistir” veya “zayıftır” şeklinde görüş bildirmişlerdir. Bunlar rivayetlerin sıhhat tespiti konusundaki hükümlerini bazı kriterlere göre vermişlerdir. Fakat hepsi hadislerin Hz. Peygamber’e aidiyetinin tespitinde aynı kriterleri kullanmamışlardır. Abdullah b. Mubârek, Şu’be b. Haccac, Süfyân es-Sevrî ve Ebû Nasr b. Sellâm, isnadın öneminden bahsetmişler ve ravinin adil, zabıt, sika ve fakih olması gerektiğini belirtmişlerdir. İmam Şâfiî, Abdullah b. ez-Zübeyr el-Humeydî ve Muhammed b. Yahyâ ez-Zühlîhaber-i vâhidlerin kabulü için özellikle râvînin adaleti, zabtı ve isnâdın ittisalini şart koşmuşlardır. Bütün bu kriterler gözönüne alındığında genel olarak muhaddislerin hadislerin sahih olup olmadığına ravi ve senede bakarak hüküm vermiş oldukları görülmüştür. Onlar için isnadın sahih olması, hadisin sıhhatı için yeterli bir kriterdir. Metnini Kur’an’a arz etmeyi, meşhur sünnete veya akla uygunluğunu araştırmayı gerekli görmemişlerdir.
Bu dönemdeki Ehl-i Re’y muhaddisleri olan İmam Ebû Yûsuf, İmam Muhammed ve Muhammed b. İsa b. et-Tabba ravinin adil ve sika olmasınıve haberin ma’ruf olmasını şart koşmuştur. Bunlar hadis metinlerinin Kur'an'a, meşhur sünnete aykırı olan ve umumu’l-belvâ konusunda gelen ahad rivayetleri kabul etmemiştir. Zira onlara göre bir rivayetin Kur’an’a, meşhur sünnete, umumu’l-belvâya muhalif olması, manevî inkıta sayılır. Bunlar genellikle Ehl-i Rey’in, hadislerin sıhhati konusundaki kriterleri olmuştur.
Her iki ekol de sünneti doğru tespit etme ve doğru anlama çabası içinde olmuştur. Ancak metot farklılığı zaman zaman bazı hadislerle ilgili farklı sonuçlara ulaşmalarına sebebiyet vermiştir. Muhaddisler bu dönemde tüm çabalarını Resûlullah’ın hadislerini tespit, tedvin ve rivâyete hasretmişlerdir. Hadisleri
62
toplarken sahih, zayıf, merfu, mevkuf, maktu, mürsel, müsned ayırımına gitmemişlerdir.
Sahâbe, tabiûn ve tebe-i tabiîn dönemlerindeki sahih hadis konusunda yapılan çalışmaları tespit ettikten sonra hicri III. asırda sahih hadis konusunda yapılan çalışmaları tespit etmeye çalışacağız. Bu dönemde sahih hadis probleminin farkında olan bazı muhaddisler hadislerin sahihlerini sahih olmayandan ayrıştırma gayretine girmiştir. Bu muhaddislerin sahih hadisi tespit kriterlerinin araştırılması gerekir. Ancak bunların hepsini incelemek tezin amacını ve hedefini fazlasıyla aşar. Biz özellikle Sünni gelenekte genel kabul görmüş meşhur Kütüb-i Sitte’yi inceleyeceğiz.Bu dönemde yazılmış olan Kütüb-i Sitte’nin oluşumunda dikkate alınan esasların araştırılması, sahih hadisin tespiti açısından önem arz etmektedir.
1.5.KÜTÜB-İ SİTTE MÜELLİFLERİNİN SAHİH HADİS