Birçok tarihi kaynaktan anlaşıldığı gibi Sason isminin tarihte birçok defa değişik kültürler tarafından çok farklı şekilde kullanıldığı görülmektedir. Sason isminin tarihi dönemler içerisinde kullanımı ve yüklendiği anlamlar yukarıda kısaca aktarılmıştır. Görüldüğü gibi tarih boyunca Sason isminin kullanımı konusunda sürekli bir değişim yaşanmıştır.
Bugün Batman’ın en uzak ilçesi konumunda olan Sason için halk arasında kullanımı en yaygın olan ifadeler Sason, Sasun ve Kabılcevz isimlerdir. Ancak bunlar bir anlamda yetersiz olmaktadır. Günümüzde ilçe merkezinin kurulmuş olduğu alan yeni bir yerleşim yeridir. Sason’un tarihi yerleşkesi günümüz ilçe merkezinden kuzey doğu yönünde bulunan bugün Kaleyolu eski ismi ile Bozıkan diye bilinen Muş sınırında bulunan köydür. Osmanlı imparatorluğunda XIX. yüzyıl sonunda orta çıkan Ermeni ayrılıkçı hareketlerin önünü alabilmek için Sason ilçe merkezi dağlık olan bu bölgeden, Kabılcevz denilen o dönemler köy olan bölgeye taşınmıştır. Böylece devlet daha az engebeli olan bu yeni yerleşim yerinde emniyeti daha kolay sağlayacaktır. Sason bölgesinin tarih boyunca en belirgin özelliği fiziki yapısıdır. Geçit vermez engebeli dağlar ve bu dağları kesen derin vadiler tarih boyunca bölgeye gelen insanlar için doğal bir sığınak imkânı sunmuştur. Dicle’nin Kuzey yönünde gidildikçe doğal bir kale görünümünde yükselen dağları ve bol su imkânlarının mevcudiyeti insanların tarih boyunca bu bölgeye rağbet etmesine vesile olmuştur.
74 Suat Vural, “İngiliz Konsolosu J.G Taylor’un Batman ve Yöresi Hakkındaki Gözlemleri”, Batman Valiliği I. Uluslararası Batman ve Çevresi Tarihi Kültürü Sempozyumu (15-17 Nisan 2008),C.II, İstanbul 2009, s.216,
Tarihi Sason bölgesi bugün bilinen ilçe merkezi sınırlarından çok daha farklı ve geniş bir bölgeyi kapsamaktaydı. Dönem içerisinde sınırları ve sayısı değişmekle beraber Sanasun (Sasun) bölgesinin on şehri vardı. Bu şehirler şunlardan oluşurdu75
1-Sasun Merkez-Bun Sasun : (Batman-Sason sınırları içerisinde) Tarihi Sason
coğrafyasında bulunan Sanasun (Sasun) tarihi Sasun bölgesinin merkezdir. Sason, Ermeni coğrafi eserlerinde Sanasun bölgesindeki merkez olarak geçer. Tarihi eserlerde bölge Simler (Sim Dağı) diye ifade edilir. Sim Dağı diye bölgenin geniş tüm dağlık bölgeyi ifade ediyor olması muhtemeldir.76 Bölge Muş İlinin güney tarafında sarp,
ulaşılmaz dağlık bir bölgeyi kapsar. Çevredeki dağlar burada yaşamış olan halk için doğal bir kale görünümündedir. Bu nedenle yüzlerce yıl burada yaşayan halk her zaman dıştan gelen saldırılara karşı koyma gücünü kendinde görmüştür. Sason tarihinde de önemli bir kaynak kabul edilen ünlü Ermeni Destanı Sasonlu Tavit destanında kahraman Tavit mücadelesinde merkez bölge mücadele alanı tarihi Sason bölgesi ve kalesinin bulunduğu bölgedir.77
2-Hazzo-Khabılcos : (Batman-Sason-Kozluk Sınırları içerisinde) Hazzo günümüz
Kozluk ilçesini, H’ablcoz ise günümüzde halk içerisinde Kabılcevaz/Kabılcovz diye isimlendirilen Sason ilçe merkezini ifade eder. Osmanlı döneminde uzun yüzyıllar Sason Kaza merkezi Kaleyolu (Bozıkan) köyü bölgesinde bulunmaktaydı. Ermeni isyanlarının yoğunlaşması üzerine Osmanlı Devleti ilçe merkezini 1900 yılında civar coğrafyaya nazaran daha az engebeli olan ve devlet kontrolünün daha rahat sağlanabileceği bir yer olan Kabilcevaz Karyesine (Köyüne) taşıma kararı alır.
3-Hiank-Khiank: (Bir kısmı Batman-Sason, Bir kısmı Diyarbakır-Kulp sınırları
içerisinde) Bugün Sason’a bağlı Yücebağ beldesi ve civar köyleri ayrıca Diyarbakır Kulp sınırları içinde kalan köyleri de kapsayan dağlık bir bölgedir. Şatah (eskiden Aspakan) nehrinin vadisinde bir yerleşim birimidir.
75 Behçet Çiftçi, “1915 Öncesi Sasun Ermenileri” Sasun.org, http://www.sasun.org/tarih/1915-oncesi
sasun-ermenileri-h634.html (10.07.2015)
76 Canan Seyfeli,”Ermeni Kaynaklarına Göre Batman ve Çevresi”, Batman Valiliği I. Uluslararası Batman ve Çevresi Tarihi Kültürü Sempozyumu (15-17 Nisan 2008),C.II, İstanbul 2009, s.24 77 Yılmaz, a.g.e, s.123-150
4-Pısank :(Batman-Sason Sınırı içinde) B(P)ısank isminin Ermenicede bitkiler
anlamında kullanıldığı, bölgenin zengin tabiat örtüsünden dolayı bu bölgeye bu ismin verildiği sanılmaktadır. Tarihi Gomk/Komk Manastırı da bünyesinde bulunduran tarihi Sasun bölgesi ile Kabılcovz arasında uzanan uzun dağ silsilesinin bulunduğu asi bir bölgeyi bünyesine alır.78
5-Garzan-Kharzan-H(X)arzan: (Batman-Kozluk içinde) Antik ve ortaçağ döneminde
önemli bir merkez olan Erzen/Arzan Batman Kozluk ilçesi ile Siirt Kurtalan ilçesi arasında bulunan geniş bir bölgeyi kapsar. Erzin Antik şehir merkezinin önceleri Siirt Kurtalan’a bağlı Yunuslar köyü ile Yanarsu/Garzan Çayı arası olduğu işaret edilmiş olsa da son araştırmalar Antik Erzen şehir merkezinin Kozluk İlçesi Oyuktaş köyü Yeşilyurt mezrası bölgesinde olduğunu işaret etmektedir.79
6-Talvorik-Talori: (Bir kısmı Batman Sason, bir kısmı Diyarbakır Kulp sınırları
içerisinde) Talvorik Şatakh nehri Vadisinde bulunan dağlık bölgedir. Bugün Sason İlçesi, Kulp İlçesi ve Muş sınırlarının kesiştiği bölgede Andok Dağını da bünyesinde bulunduran yüksek dağ ve keskin vadilerden oluşan Kulp ilçe sınırlarına dahil olan bölgedir.
7-Khulp–Hulb (Diyarbakır-Kulp sınırları içerisinde) Günümüzde Kulp çayı kenarında
kurulmuş olan ilçe merkezidir. Dağlık bir coğrafyaya sahip olup tarihte Muş bölgesi ile Meyyafarkin (Silvan) arası bir geçiş noktasını oluşturuyordu.
8-H’uyt-KhuYt – B(P)rnaşen (Bir kısmı Bitlis-Mutki, bir kısmı Muş sınırları
içerisinde) Günümüzde Hoyt ve Pırnaşen olarak bilinen bölgedir. Merkezi Tap (Kavakbaşı) köyü kabul edilir. H’uyt düzlüğünde Pırnaşen çayı akar. H’ut’lular tarih boyunca daha çok savaşçı tabiatları ile bilinmektedirler.
9-Motkan(Mutki) : (Bitlis-Mutki sınırları içerisinde) Güneydoğu Toroslarının Sason
ve Motki arasında kalan bölgeyi kapsar. Bölge dağlık olup Kharzan/Garzan bölgesi ile
78 Nihat Ekinci, Her Yönüyle Petrolün Kenti Batman Ve İlçeleri Tarihi, Batmane Yayınevi, Batman 2015,s.197
79 Adnan Çevik, “Yukarı Dicle Havzasında Yeni Bir Ortaçağ başkenti: Erzen” , Batman Valiliği I. Uluslararası Batman ve Çevresi Tarihi Kültürü Sempozyumu (15-17 Nisan 2008),C.II, İstanbul 2009, s.240-247
olan sınır bölgesinde düz ovalar mevcuttur. Osmanlı Devleti dönemi idari taksimatta Sason antik bölgelerinden olan Khuyt-Brnaşen bölgesi de Motkan’a bağlanır.
10-Şatakh – Şatah: (Muş il sınırları içerisinde) Sanasunk Dağı ile Kurtik Dağı arasında
bulunan Şatak nehri vadisi boyunca uzanan bölge, güney ve güneydoğuda Ağdznik’in Sasun (Sason), doğuda Huyt, Kuzeyde ve kuzeydoğuda Taron bölgeleri ile sınırdaştır. Andok ve Dzovasar dağlarının yamaçlarında bulunan Şatakh, geniş ormanlarla kaplıdır. Şenik, Semal, Ğeğaşen, Geligüzan dağ köyleri önemli yerleşim yerlerindendir. 80