Sason, Güneydoğu bölgesinde bulunan Batman iline bağlı olan beş ilçeden bir tanesidir. Günümüzdeki mevcut Sason ilçesi ile eski Sason coğrafi alan olarak tarih boyunca birçok değişiklikler yaşamıştır.
Tarihi Sason coğrafyasına tarih boyunca birçok isim verilmiştir. Sanasana, Sanasine, Sanasnaye, Sanasun, Sanasunk, Sasunk, Sasunk, Senasine, Sanasine, Sanasank tarih boyunca rastlanılan isimlerdendir. İslam ordularının Arabistan dışı fetihlere yönelip el-Cezire bölgesinde ilerlemeye başladığı dönemlerde yazılan İslam kaynaklarında bölgeyi tanımlarken; Sanasin, Sanasun, al-Sanasana, Senasine, el- Senasine gibi isimler kullanımıştır. XIX. yüzyıl ortalarından günümüze doğru ise Sasun, Sason, Gabelcevz, Kabilcevz ve Kabılcoz şeklinde bölgenin isimlendirildiği görülmektedir.65
Sason kelimesinin anlamı ve ilk defa kimler tarafından kullanılmış olduğu konusunda bir fikir birliği yoktur. Bu konuda birbirinden farklı varsayımlar mevcuttur. Bilge Umar, Türkiye’deki Tarihsel Adlar isimli eserinde X. yüzyıla kadar eski isim olan Sanasuna’nın kullanıldığını yazar. Umar Sanasuna İsminin köken ve anlamının bilinmediğini ancak Tevrat’ta geçen bir efsaneye dayandığını belirtir.66 Tevratta
zikredilen bu rivayete göre M.Ö 681 yılında İlkçağın önemli uygarlıklarından olan Asur imparatorluğu zamanında, Asur Kralı Senekerim’in iki oğlu kendilerini yok etmek isteyen babalarına bir suikast düzenlerler ve onu öldürürler. Cinayetin ardından Sanasar ve Adramelek adlı bu iki kardeş Urartu Devleti’nin güneyinde bir yerlere
65 Behçet Çiftçi, “Sason İsminin Kökeni ve Tarihsel Değişimi”, www.sasun.org
http://www.sasun.org/tarih-kosesi/sason-isminin-kokeni-ve-tarihsel-degisimi-h291.html (10.05.2015)
kaçarlar.67 Sason ismi ve şehrin kuruluşu ilgili bilgi veren birçok kaynak Ünlü Ermeni
tarihçi Movses Khorenatsi’yi kaynak gösterir. Ona göre, Senekerim Asur kralıydı. Kral Senekerim oğulları ile girdiği mücadele sonucunda öldürülür. Babalarını öldüren Adramelek ve Sanasar uzaklara kaçarlar. Sim dağı denen bölgeye sığınırlar. Sanasar’ın soyu çoğalarak Sim dağı eteğini doldurur. Adramelek’ten ise Ardzruniner ve Knuniner soyu oluştu. Ünlü Ermeni tarihçi Urfalı Meteos Vekayi-namesi adlı kitapta, Edouard Dulaurer’in Sasun ile ilgili Movses Khorenatsi’yi kaynak göstererek; “Ardzuni prensleri, menşelerini Asurya kralı Sennacherib’in iki oğlu olan Adramelech
ile Sarasar’a bağlamışlardı. Bu iki kardeş babalarını öldürdükten sonra, Ermenistan’a kaçmışlardır." Sanasar soyundan gelenler bu mıntıkayı doldurmuşlar
ve rivayete göre, kendi adlarıyla “Sanasunk”, Avam dili ile de “Sasunk” tesmiye edilmiştir. Adramelech kardeşinin topraklarına yerleşmiş ve bundan, inenler de Vaspurakan eyaletini işgal etmişlerdir".68
Asur kralının öldürülme ve ardından yaşananlar ile ilgili hikâyeyi Tevrat’ta da görmekteyiz. “O gece RAB’bin meleği gidip Asur ordugâhında yüz seksen beş bin
kişiyi öldürdü. Ertesi sabah uyananlar salt cesetlerle karşılaştılar. Bunun üzerine Asur Kralı Sanherib ordugâhını bırakıp çekildi. Ninova’ya döndü ve orada kaldı. Bir gün ilahı Nisrok’un tapınağında tapınırken, oğullarından Adrammelek ile Şareser, onu kılıçla öldürüp Ararat ülkesine kaçtılar. Yerine oğlu Esarhaddon kral oldu.” 69
Bütün bu anlatılanlarda ortak vurgu Sanasar adlı kişinin bu dağlık bölgeye kaçarak geldiği onun soyunun ise burada çoğaldığı belirtilmektedir. Sanasar isminin de tarihi zaman yolculuğu sonucunda değişik şekillerde telaffuz edilmesi sonucunda bugün kullanılan Sasun, Sason ismine dönüştüğüne inanılır.
Sason ismi ile ilgili önemli bir diğer kaynak ise Ermenilerin çok önemsediği Sasonlu Tavit destanında geçer. Destana göre Sason’a gelen Sanasar ve Bağdasar o zaman Sason bölgesinde bulunan kraldan izin isterler. Kral onlara beğendikleri yerde yerleşebilecekleri izni verir. İki kardeş dağların arasında koca taşlardan bir kale inşa
67 Rafael İşhanyan, Başlangıcından II. Yüzyıla Kadar Ermenilerin Tarihi, (Çev. Sarkis Seropyan),Belge Yayınları, İstanbul 2006,s.48
68Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor'un Zeyli (1136-1162), Çev .Hrant D.Antreasyan, TTK,2000,s.12,dip.34
69 Kitabı Mukaddes, Eski ve Yeni Ahit, (Tevrat 2.Krallar Kitabı 19:35-37) Kitabı Mukaddes Şirketi, İstanbul 1997, s.386
ettiler. İnşa ettikleri kaleye ise oradan geçmekte olan yaşlı bilge bir ihtiyardan isim vermesini isterler. İhtiyar bilgeye kaleyi gezdirirler. Yaşlı adam bu Sa-Sun, San-Sun (Ermenice kocaman sütün) taşların buraya nasıl taşındığına hayret eder ve onlara sorar. İki kardeş bilgenin ağzından ilk çıkan Sa-Sun kelimesini isim olarak inşa ettikleri kaleye verirler. Bu günden itibaren yeni yerleşim yerinin adı Sasna Dun (Sasun Evi) olur. 70 Kürt Tarihi ile ilgili en eski ve özgün eserlerden kabul edilen Şeref han tarafından yazılan Şerefname adlı eserde yukarıda anlatılan iki kardeş hikâyesine benzer bir anlatı mevcuttur. Bitlis hükümdarının amcaoğulları olan İzzeddin ve Diyaeddin isminde iki kardeş Ermenistan bölgesi merkezi olan Ahlat’tan Bitlis şehrine geldiler ve Sason şehrini Tavit adında Gürcü adamdan aldılar. İzzeddin bölgenin yönetimini ele alır. İzzeddin isminin telaffuzu zor olduğu için Kürtler özel lehçeleri ile Azzin şekline dönüştürürler. Bu yörenin hükümdarları Azzin, diye bölgede nam salarlar.71
Sason ismi Arapça kaynaklarda Sanasin, Sanasun, al-Sanasana, el-Senasine, Senasineler şeklinde geçmektedir. Ayrıca Sason halkından Senasineler, Sason Dağlarından da Senasine Dağları diye söz edilmektedir. Bölge tarihi ile ilgili önemli bilgiler veren Mervaniler döneminde yaşamış olan İbn’ül Ezrak tarafından 1181 yılında kaleme alınan Meyyâfârkin ve Amed Tarihi adlı eserinde Sason bölgesi Senasine ve orada yaşayan halktan ise Senasineler tabirini kullanmaktadır. 72 Mükrimin Halil Yınanç ise İslam müellifleri, Sasun havalisi Ermenilerine daima “Senasine” tesmiye etmişlerdir ki; bu ismin “Sanasunk”tan geldiği anlaşılmaktadır”73
bilgisini vermiştir.
1861 yılında İngiltere’nin Diyarbakır’a konsolos olarak atadığı John G.Taylor bölgenin birçok yerine geziler düzenlemiştir. Bu gezilerinden birinde de yolu Sason’a uzanır. Sason’da Balîki Kürtleri diye kendini tanıtan bölge insanlarına denk gelir. Balîkiler Taylor’a kendilerinin bu dağların ilk yerleşikleri olan Sennacherib’in oğlu
70 Mehmet Yılmaz, Sasonlu Tavit Destanı ve Türk Halk Kültürüyle Olan Münasebeti, Zemge Yayınları, Gaziantep 2011,149-151
71 Şeref Han, Şerefname Kürt Tarihi, (Çev. M.Emin Bozarslan), Hasat Yayınları, İstanbul 1990, s.218-219
72 İbnü’l Ezrak, Meyyafarkin ve Âmid Tarihi, (Çev. Ahmet Savran), Atatürk Ünv. Yayınları, Erzurum 1992, s.13-15
olan Sanasar’ın torunları olduklarını söylemişlerdir. 74 Yukarıda özetlemeye
çalıştığımız gibi birbirinden farklı zamanlarda kaleme alınmış birçok kaynakta iki kardeşin babasını öldürerek kaçması ve Sason dağlarına kaçarak yerleşmiş olduğu farklı anlatımlarla ele alınmaktadır. Bu anlatımlara göre bölgenin sakinlerinin kökenleri ve bölgeyi adlandırmaları bu anlatımlara dayanmaktadır.