SASON BÖLGESİNİN NÜFUS ÖZELLİKLERİ

Mezopotamya ve Anadolu insanlık tarihinin en kadim coğrafyalarının başında gelir. Bulundukları konum itibarıyla insanlık tarihine mal olmuş birçok uygarlığa ve halklara mesken olmuşlardır. Tabii bir barınak imkânı sunan dağlık Sason bölgesi de bulunduğu konum itibarıyla tarihin ilk dönemlerinden günümüze değin birçok halka doğal bir yaşam alanı olmuştur.

i-Tarih Boyunca Nüfusun Niteliksel Değişimi:

Sason tarihi coğrafyası bölgesinde insan yerleşiminin ilk emareleri tarih öncesi karanlık çağlarına kadar götürülmektedir. İlk yerleşimler ile ilgili yarı mitolojik birçok anlatım mevcuttur. Asur döneminde kraldan kaçarak bölgeye gelen iki kardeşten biri olan Sanasar soyunun Sason halkını oluşturduğu anlatımının bir benzerini Şerefhan’ın Şerefname adlı eserinde farklı bir anlatımla görmekteyiz. Bitlis bölgesinden Sason’a gelen Diyaeddin ve İzzeddin adlı iki kardeş Sason’u Kral David’den alırlar. İzzeddin soyundan gelenler zamanla buranın Müslüman halkını oluştururlar.176 Evliya Çelebi ünlü seyahatnamesinde Hazo şehrinin inşasından önce Karakoyunlu Kara Yusuf Han’ın Kara Zov kabilesinin bu dağlarda yerleşik olduğunu bu nedenle bölgeye Zov Dağı isminin verildiğini söyler. Zov kabilesinin toplanması ile Hazzo zemininde güzel ve güvenli bir şehir oluşur. Zov kabilesinden dolayı zamanla bu şehir Hazzo diye tanınmaya başlar. VII. yüzyılın ilk yarısında İyad b. Ğanem komutasında İslam ordularının bölgede fetihlere başlaması bölgenin nüfus niteliğini temelden değiştirmeye başlar. Bölgede meskûn olan Kürtler ve devamında Türkler Müslüman olarak bölgede İslam temelinde kurulacak siyasi yapıların ön plana çıkmasını sağlarlar.177

Sason Ermenilerinin bölge hâkimiyeti İslam ile değişmeye başlar. Müslüman Arap, Kürt ve Türk savaşçılarının mücadelesi hızla dengeleri Müslümanların lehine dönüştürmeye başlar. Ermenilerin ünlü destanı olan Sasonlu Davit destanında Müslüman Arap ve Sason Ermenileri arasında bitmek bilmeyen mücadelenin izlerini bulmak mümkündür. X. yüzyıldan itibaren bölgede artık Müslüman halkların kurduğu yönetimlerin siyasi olarak önemli bir güç haline geldiği görülür. Osmanlı döneminde Sason bölgesinin nüfusu Müslümanlar lehine sürekli bir dönüşüm yaşamaya devam eder.

Tarihi kaynaklarda Sason bölgesinde yaşayan aşiret yapıları ile ilgi farklı bilgiler mevcuttur. Tarihi Sason coğrafyasında yaşayan Ermeniler soy olarak

176 _{Şerefhan, a.g.e, 217-218}

kendilerinin farklı iki koldan geldiklerine inanmaktadırlar. Sason Ermenileri, soy olarak Mamigonyan ve Kral Davit olmak üzere iki ana damardan gelen insanlardan oluştuklarına inanırlar. Eski Sason şehir merkezi olan günümüzdeki Bozikan (Kaleyolu) köyü ve Zoveser Dağı sınır oluşturur. Bozikan köyü bir hat kabul edildiğinde buradan batı ve güney batı sınırına doğru günümüz Sason ilçe merkezi, Batman ve Beşiri’nin düz ovasına varana kadar olan bölgelerde meskûn Ermeniler kendilerini Sasunlu Davit soyundan kabul ederlerdi. Bozıkan köyü doğu ve kuzey doğu bölgesinde kalan Hasköy, Mutki, Talori gibi bölgeler de yaşayan Ermeniler ise XI-XV. yüzyılda Muş, Sason, Ahlat bölgesinde hakimiyet sürmüş olan Mamigonyan hanedanın soyundan geldiklerine inanırlardı. Bugün bile İstanbul’da veya Ermenistan da yaşayan Sason Ermenilerine sorulduğunda “Kral Davit soyundanım veya

Mamigonyan soyundanım” diye kendilerini tanıtıyorlar.178 Bunun yanı sıra Sason’un yüksek bölgelerinde özellikle Mereto dağının civarında bulunan dağlık köylerde yaşayan ve çoğu İslamiyet’i benimsemiş bazı Ermeni aileler bugün bile kendilerinin Sasonlu Tavit soyundan geldiklerini ifade ettikleri görülmektedir.179

Tarihi Sason bölgesinde bugün bile yaşayan birçok aşiretler mevcuttur. Köken aidiyetleri net olmamakla birlikte değişik kaynaklarda isimleri zikredilen belli başlı aşiretler şunlardır.

a) Şeroyi, Babusi, Susani ve Tımıki aşiretleri: Şerefhan’ın kaleme aldığı Şerefname adlı eserde isimleri geçen Sason’da yaşayan en eski Kürt aşiretlerdir. Rojkan, Haldi Dermiğari Azizan gibi başka aşiretlerde Sason yönetimine sonradan katılır.180

b) Bekiran: Mark Sykes’ın belirtiğine göre 1900 yılların başında 500 haneden oluşuyordu. Diyarbakır ve Siirt arasında Sason bölgesi civarında yarı göçebe bir yaşama sahiptirler. Ermeni papazları başta olmak üzere farklı kesimler bu aşiretin büyük ihtimal Ermeni Bagratani soyundan geldiğini iddia ederler.

178 _{Necmeddin Yaşar (62 Yaş), Sason Doğumlu, (Görüşme Tarihi 08.08.2015)}

179 _{Besse Kabak, “Sasuntsi Tavit Destanı”, Sasun.org, http://www.sasun.org/edebiyat-ve-}

efsaneler/sasuntsi-tavit-destani-h317.html (06.09.2015)

c)Reşkotani: Diyarbakır Silvan ve Sason arasında bulunan bu aşiret 500 hanedan oluşur. Reşkotani Kürt aşiretinin Ermeni tarihinde Reşdinyan adlı aşiretin soyundan olduğunu iddia edenler mevcuttur.181

d) Musi: Hane sayısı tam olarak bilinmiyor. Günümüzde Kozluk, Sason bölgesinde yerleşiktirler. Şerro Kendo, Keko gibi alt kollara ayrılır.

e) Sarmi: 400 hanedan oluşmaktadır. Günümüzde Kozluk dağ köylerinde yaşarlar. f) Bıdri: Beleki Aşireti olarak ta bilinir. Sason, Muş, Hasköy, Bitlis, Mutki olmak üzere geniş ve dağlık bir araziye dağılmışlardır.

g) Celali: 100 hanedan oluşmaktadır. Sason dağ köylerinde ikamet ederler.

h) Bozikan: 1900 yıllarında 180 hanedan oluşuyordu. Tarihi Sason merkezi olan Bozikan (Kaleyolu) köyünde yaşarlardır. Kral Davit’in soyundan geldiklerini söylerler. Muş ve Sason arasındaki geniş alanda köylere sahiptirler.

i) Kûryan (Kûri): 1900 yıllarında 180 haneden oluşuyordu. Bozikan Aşireti gibi bunlarda Kral Davit soyundan geldiklerini söylerler. Günümüzde Sason, Muş bölgesinde yoğun nüfusa sahiptirler.

k) Şigo: Kalabalık bir nüfusa hâkimdirler. Sason dağ köyleri ve Muş il merkezinde başta olmak üzere geniş bir alana yayılmışlardır. Kürtçe, bozuk bir Arapça ve Ermeniceye benzeyen bir dil kullanırlar. Arap ve Ermeni kökenli olduklarını söyleyenlerde mevcuttur.182

l) Hıyan: Çok eski yüzyıllarda Hakkâri taraflarından Sason bölgesine geldikleri yönünde yaygın bir sözlü anlatım vardır. Gıyasettin adlı bir şahsın soyundan geldikleri için Hıyan (Ğıyan) Aşiret ismini aldıkları inancı hâkimdir. Sason, Kulp ve Muş bölgesinde yoğun bir nüfusa sahiptirler.183

181_{Mark Sykes, “The Kurdish Tribes Of The Ottoman Empire”, The Journal of the Royal}

Anthropological İnstitute of Great Britain and Ireland, Vol 38, (Jul-Dec,1908), s.464 182 _{Sykes, a.g.m, 464-465}

i) Seyitler: Sason bölgesinde İslamiyet’in bölgeye geldiği ilk yıllardan itibaren gelip buraya yerleşen Seyitlerin olduğuna inanılır. Bunlar Sason ve Kozluk bölgesinde belirli köylerde yerleşiktirler. Çok yoğun bir nüfusa sahip olmamalarına rağmen sosyal hayatın şekillenmesinde yakın zamana kadar ciddi bir etkiye sahiptiler.

Mark Sykes’ın bölgeye gelişinden çok daha önce 1861 yıllarında bölgeye önemli bir gezi düzenlemiş olan İngiltere’nin Diyarbakır Konsolosu J.Taylor, Sason bölgesinde Moosee, Sarmee ve Baliki, ve Sason adlı Kürtlerin bulunduğunu yazar. J.Taylor Baliki Kürtlerinden söz ederken savaşçı ve azgın bir aşiret olduğunu söyler. Baliki Kürtleri yazara göre ne Hristiyan ne Müslüman ne de Kızılbaş’tırlar. İnançları hakkında hüküm vermek mümkün değildir. Baliki Kürtleri kendilerini Sason bölgesinin ilk yerleşimcileri olarak kabul edip, Sanherib’in oğlu Sanasar’ın torunları olarak görürler.184 _{Bugün de Sason ilçe merkezinde Taylor’un ismini verdiği aşiretler}

bulunmaktadır. Musi, Sarmi ve Beleki adlı bu aşiretlerin hepsinin aynı babanın kardeş çocukları olduğu inancı vardır.

Hicri 1310 (M.1892) yılına ait olan Bitlis Salnamesine göre Musi, Bedri, Bozikan, Gever, Kuskit, Hilali, Malaşigo ismiyle bilinen aşiretler Sason kazasında meskûndur. Müslim ve gayrimüslim milletlerden oluşan Sason Kazasında halk Arabi, Kürdi ve Ermeni lisanıyla konuşmaktadır. 185

ii-) Osmanlı Dönemi Sason Nüfus İstatistiği

Sason bölgesinin engebeli coğrafi konumu onu tarih boyunca merkezi hükümetler karşısında yerli halka avantajlı bir durum sağlamıştır. 1514 Çaldıran Savaşı sonrası tüm bölgenin Osmanlı Devleti’ne bağlanması Sason’un bu özel durumunu pek değiştirmemiştir. Uzun yılar Osmanlı Devleti tahrir kayıtları ve nüfus kayıtları gibi resmi işlemleri bu bölgede ciddi anlamda tam olarak yapamamıştır.

184 _{J.G Taylor, “Travels in Kurdistan, with Notices of the Sources of the Eastern and Western Tigris,}

and Ancient Ruins in Their Neighbourhood”, Journal of The Royal Geographical Society of London,

Vol.35, 1865, s.29-30

185 _{Ebru Polat, “H.1310 (1892) ve H.1316.1317.1318 (1898.1899.1900) Tarihli Bitlis Vilayeti}

Salnamelerin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes

Osmanlı Devleti eliyle XIX. yüzyıl ile bölgede gerçekleştirilmeye çalışılan merkezileşme politikası Sason kazasında da uygulanmaya çalışılır.

Sason bölgesi ile ilgili günümüze gelen birçok farklı kaynaklardan elde edilen birbirini tutmayan nüfus istatistikleri vardır. Bunlar arasındaki farkların nedenlerinden biri Sason ilçe merkezi sınırlarının sürekli değiştirilmesidir Sason’un Bitlis, Muş, Siirt ve Diyarbakır vilayetlerine farklı zamanlarda bağlanması da kayıtların düzenli tutulmasını güçleştirmiştir. Müslümanlar başta olmak üzere Sason halkı devlete verilecek vergiden muaf olmak için nüfus kayıtlarında yer almamak için aşırı gayret sarf etmiştir. Bölgenin engebeli yapısı Osmanlının ciddi çalışma yapmasına engel olmuştur. Bu nedenler ile eldeki kayıtlar incelenirken ihtiyatı elden bırakmamak gerekmektedir.

Osmanlının ünlü aydınlarından Şemsettin Sami’nin kaleme aldığı Kâmûsu’l Âlâm adlı eserinde Sason kazasının Bitlis Vilayetinin Muş Sancağına bağlı olduğunu dile getirdikten sonra kaza nüfusu ile bilgiyi şu bilgiyi verir.186

… Merkezi olan Hazzo kasabası ki vaktiyle 60 bin kadar ahaliyi cami bir şehir iken şimdi küçük bir kasabadır... Kazâ, 119 karyeden mürekkep olup 20101 ahalisi vardır ki, bu miktarında 10370’i Müslüman, 8389’u Ermeni, 372’si Kıpti ve 970 Yezidi’dir…

XIX. yüzyıl sonlarında Anadolu’yu nerdeyse baştanbaşa gezen Fransız Papaz ve Oryantalist Vital Cuinet’e göre 1891 yılında Hazzo, Siirt Sancağına bağlı yedi kazadan biridir. Hazo, 10 bin nüfuslu bir kasabadır. Bu nüfusun 5 bini Müslüman, 4 bini Gregoryen Ermeni, bin kadarı da Katolik Ermenilerdir.187

1288 Hicri (1871-1872) Diyarbekir vilayet salnamesine göre Siirt Sancağına bağlı Sason kazasının nüfus oranı tablosu şöyledir.188

186 _{Şemsettin Sami, Kâmûs’u-l Âlâm, ,C.IV, Mihran Matbaası,1894 İstanbul, s.2917} 187 _{Sönmezsoy, a.g.m, s.39}

188 _{1288 H.(1871-1872) Diyarbakır Vilayet Salnamesi, C.I, (Neşr.Ahmet Zeki İzgöer), İstanbul} 1999,s.221

TABLO 4: 1288 (Hicri) Diyarbekir Salnamesine Göre Sason Nüfusu

Kaza İsmi Hane Sayısı Müslim Erkek Gayrimüslim

Erkek

Toplam Nüfus

Sason Kazası 2854 5319 3072 8391

Salnamede sadece erkek nüfus dikkate alındığından toplam nüfusu yansıtmamaktadır.

1310 Hicri (1892) Bitlis Vilayet Salnamesine göre Sason Kazasının nüfus oranı şöyledir.189

TABLO 5: 1310 (Hicri) Bitlis Vilayet Salnamesine Göre Sason Nüfusu

Kaza İsmi Ermeni K Ermeni E İslam K İslam E Toplam Nüfus

Sason 1570 1617 5543 7805 16535

XX. yüzyılın başında yapılan son Osmanlı nüfus sayımında Kemal Karpat’ın verdiği oranlar şöyledir.190

TABLO 6: XX. Yüzyıl Başında Sason Nüfusu

Kaza İsmi İslam Ermeni Toplam Nüfus Gayrimüslim Oranı

Sason 7454 6505 13959 %46.6

Farklı nüfus istatistiklerinde görüldüğü gibi ciddi bir Ermeni nüfus olmasına karşın, az farkla da olsa Müslümanların çoğunluğu oluşturduğu görülür.

1913 yılı Şubat ayında İstanbul’da bulunan Ermeni Patrikhanesi Osmanlıda bulunan bütün Piskoposluklara bir genelge ile bir matbu form gönderir. 1914 yaz mevsimine kadar ancak bitirilen bu sayımda amaç bütün Ermeni nüfusun genel bir tespitini yapmaktır. Sason Kazasında Ermeni nüfus ile ilgili şu rakamlara ulaşılmıştır.191

189 _{Polat, a.g.e, s.184}

190 _{Adem Tutar, “XIX. Yüzyılın Sonlarında Batman Yöresinin Dini Yapısı”, Batman Valiliği I.} Uluslararası Batman ve Çevresi Tarihi Kültürü Sempozyumu (15-17 Nisan 2008), C.II, İstanbul 2009, s.167

191 _{Raymond Kevorkian, Ermeni Soykırımı, /Çev.Ayşen Taşkent Ekmekçi), İletişim Yayınları,} 2.Baskı, İstanbul 20015, s.393

TABLO 7: 1913 Ermeni Patrikhanesine Göre Sason Nüfusu

Kaza Yerleşim Ermeni Kilise Manastır Okul (Öğrenci)

Sason 156 24.233 127 6 15 (1300)

Ermeni Kiliseleri tarafından yapılan bu nüfus sayımı çalışmalarında sadece Sason bölgesinde bulunan Ermeni halkın nüfus verileri bulunmaktadır. Yapılan sayımda Müslüman halka ait nüfus verileri bulunmadığından sağlıklı bir değerlendirme yapmak mümkün olmamaktadır.