Tarım sektörü, ülkelerin büyüme ve kalkınma hızına katkıda bulunmaktadır. Bu nedenle bu kısımda tarım sektörünün Türkiye GSMH’si içindeki, dış ticaretindeki ve istihdamdaki yeri verilere açıklanmaya çalışılacaktır3.
1.2.1. Tarımın GSMH İçindeki Yeri
GSMH, bir takvim yılı içerisinde bir ülkede üretilen nihai mal ve hizmetlerin toplam parasal değeri olarak ifade edilmektedir. GSMH birden farklı yöntem ile hesaplanabilmektedir. Bu yöntemler; üretim yöntemi, harcama yöntemi ve gelir yöntemidir.
Çalışmada, üretim yöntemi ile hesaplanan GSMH rakamları esas alınacaktır.
3 Bu kısımda, tarım sektörünün ekonomi içinde edindiği pay daha detaylandırılmak istenmiştir. Bu amaçla Gelir İdaresi Başkanlığı (GİB) ile resmi yazışmalara başlanmış, ilgili kurumdan; tarımdan alınan vergilerin toplam vergi gelirleri içindeki payı, tevkifat yöntemi ile vergilendirilen çiftçilerden tahsil edilen vergilerin yıllar itibari ile vergi gelirleri içindeki yeri, yıllar itibari ile toplam zirai kazanç erbabı mükellef sayısı talep edilmiştir. GİB bu talebi 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu’nun 7/2. maddesini gerekçe göstererek reddetmiştir. İlgili yazışmalar çalışmanın ekler bölümünde verilmiştir.
Tablo 1.1 Tarımın GSMH İçindeki Yeri (Cari Fiyatlarla)* Kaynak: T.C. Kalkınma Bakanlığı tarafından Temmuz 2015’te yayınlanan “Ekonomik ve Sosyal Göstergeler”
isimli kitapçıktan alınan bilgilerle oluşturulmuştur.
*1923 – 1947 arası 1948, 1948 – 1967 arası 1968, 1968 – 1998 arası 1987 ve 1998 sonrası 1998 baz yıllı uygulama vardır.
GSMH büyümeleri, aynı zamanda ekonomik büyümeyi de ifade etmektedir. Ancak bu büyüme rakamlarının geçerli bilgiler verebilmesi için GSMH’nin enflasyondan arındırılması gerekmektedir. Bu işlem birkaç farklı yöntem ile yapılabilmektedir. Bunlar GSMH deflatörü, baz yıl uygulaması ve sabit fiyat uygulaması gibi yöntemlerdir. Türkiye’de 1948, 1968, 1987 ve 1998 yılları sabit fiyatları ile bu işlem gerçekleştirilmiştir. Bu sebeple tarım
sektörünün ve GSMH’nin daha doğru bilgiler vermesi adına yukarıda anılan yıllar sabit fiyatları ile Tablo 1.2 oluşturulmuştur.
Tablo 1.2 Tarımın GSMH İçindeki Yeri (Sabit Fiyatlarla)*
YIL Kaynak: T.C. Kalkınma Bakanlığı tarafından Temmuz 2015’te yayınlanan “Ekonomik ve Sosyal Göstergeler”
isimli kitapçıktan alınan bilgilerle oluşturulmuştur.
*1923 – 1947 arası 1948 yılı, 1948 – 1967 arası 1968 yılı, 1968 – 1998 arası 1987yılı ve 1998 sonrası 1998yılı sabit fiyat uygulaması vardır.
Tablo 1.2’den elde edilen bilgilere göre 1923 – 2014 yılları arasında tarım sektörü dalgalı bir seyir izlemiş, bazı yıllarda büyüme bazı yıllarda ise küçülme göstermiştir. Genel eğilim olarak tarım sektörünün büyüdüğünü ifade etmek mümkündür. Ancak bu büyümeye
rağmen, sektörün GSMH içindeki payı bazı yıllar hariç düşmüştür ve istikrarsız da olsa düşme eğilimi göstermiştir. Tarım sektörünün ekonomi içerisindeki payı hali hazırda gelişmiş ve sanayileşmiş ülkeler seviyesinden oldukça fazladır. Şu koşullarda ekonomi içerisinde ortalama % 10 civarında pay edinen bir sektörün vergilendirilmesine hassasiyet gösterilmesi ve ekonomi içindeki payının kademeli olarak % 2 seviyelerine indirilmesi gerekmektedir. Çünkü tarım sektöründe üretimin ve istihdamın marjinal verimliliği sıfıra yakındır. Üretilen ürünler, katma değeri yüksek ürünler sınıfında yer almamaktadır. Burada yapılması gereken istihdamın ve dolayısıyla üretimin marjinal verimliliği daha yüksek sektörlere kaydırılması ve üretimden daha fazla katma değer elde edilmesidir.
1.2.2. Tarımın Dış Ticaretteki Yeri
Dış ticaret, bir ülkenin başka bir ülke ya da ülkelere mal veya hizmet satması veyahut onlardan mal veya hizmet satın almasıdır. Bir ülkenin, yabancı ülkelere mal veya hizmet satması ihracat, diğer ülkelerden mal veya hizmet satın alması ise ithalat olarak ifade edilmektedir. Tablo 1.3’de tarımının Türkiye dış ticaretindeki yeri verilmektedir.
Tablo 1.3 Tarımın Dış Ticaretteki Yeri (Bin Dolar)
Yıllar Kaynak: TÜİK <http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist> (25. 06. 2015)
* 2015 yılı rakamları sadece Ocak ve Şubat aylarını kapsamaktadır.
Tablodan görüleceği üzere tarımın Türkiye ithalatındaki yeri 1996 – 2006 yılları arası düşme eğilimi göstermiş, 2006 yılından itibaren ise yükselmeye başlamıştır. Yine aynı yıllar bazında ihracat incelendiğinde ise 2001 ve 2005 yılları hariç tarımın Türkiye ihracatındaki yeri düşme eğilimi göstermiştir. Türkiye’nin dış ticaretini şekillendiren en önemli olgu Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) ile 1963 yılında imzalanan Ankara anlaşması ile başlayan ve 1 Ocak 1996 yılında tamamlanan Gümrük Birliği’dir. Bu birlik ile beraber Türkiye dış ticareti yeni bir boyut kazanmıştır.
1.2.3. Tarımın İstihdamdaki Yeri
İstihdamın sözlük anlamı kullanım, çalıştırma veya çalışma demektir. Dar anlamda, üretim faktörlerinden sadece emeğin ne ölçüde kullanıldığını ifade etmektedir. Geniş anlamda ise, ekonomide belirli bir dönemde tüm üretim faktörlerinin (emek, sermaye, doğal kaynaklar ve girişim) var olan teknolojik düzeye göre ne ölçüde kullanıldığıdır. Bir ekonomide mevcut olan iş gücü ve sermaye stokunun tamamı, her zaman için fiili olarak üretimde yer almıyor olabilir. Üretim faktörlerinin ise fiili olarak üretime katılmasına istihdam denmektedir (Yıldırım ve diğerleri 2012: 20).
Bir ülkedeki istihdam ve işsizlik düzeyi o ülkenin gelişmişlik ve kalkınmışlık düzeyi hakkında fikir verebilmektedir. Türkiye gibi yetmiş milyonu aşan nüfus ve iş gücü potansiyelinin de büyük bir kısmını genç nüfusun oluşturduğu ülke konumunda olması nedeniyle tarım sektörü istihdam için de önemli bir yere sahip olmuştur. Tablo 1.4’te tarımsal istihdamın toplam istihdam içindeki payı verilmektedir. Burada istihdamdan kasıt emek arzıdır.
Tablo 1.4 Tarımsal İstihdamın Toplam İstihdam İçindeki Yeri
<http://www.tarim.gov.tr/Belgeler/SagMenuVeriler/Tarimsal_Veriler.pdf> (25. 06. 2015 ) ve T.C.
Kalkınma Bakanlığı tarafından Temmuz 2015’te yayınlanan “Ekonomik ve Sosyal Göstergeler” isimli kitapçıktan alınan bilgilerle oluşturulmuştur.