Tanzimat Fermanı (Gülhane Hatt-ı Hümayunu) ile Mükellef

Tanzimat Fermanı’da tıpkı Sened-i İttifak gibi bir halk harekâtı sonucunda değil, 16 yaşında tahta çıkan I.Abdülmecit’in babasının varmak istediği emellere ulaşmak ve uluslararası alanda itibarı sarsılmış olan Osmanlı Devleti’ne yabancıların güven ve sempatisini kazandırmak, çeşitli bahanelerle Avrupa devletlerinin vukubulan müdahalelerini önlemeye yönelik bir düşüncenin sonucunda, Gülhane Parkında I.Abdülmecit’in huzurunda Dış işleri Bakanı Mustafa Reşit Paşa tarafından 2 Temmuz 1839 tarihinde okunarak ilan edilmiştir114.

Tanzimat Fermanı biçim bakımından, Sened-i İttifak gibi şart şart veya madde madde değildir. Tanzimat Fermanında bir yandan birçok temel hak ve özgürlük tanınmış, diğer yandan da devlet iktidarının kullanılmasına ve sınırlandırılmasına ilişkin birçok ilke kabul edilmiştir. Ancak bu haklar ve ilkeler oldukça dağınık ve iç içe girmiştir115.Tanzimat Fermanı ile maliyede merkezileşme, keyfi ve örfi vergilerin kaldırılması, ödeme gücüne göre vergi alınması, iltizam usulüne son verilmesi ve vergilerde yeni tahsil usullerine yer verilmesi gibi modern anlamda düzenlemelere gidilmiştir. Tanzimat Fermanı ile Mükellef hakları konusunda bir takım ilkeler kabul edilmiş ve bu ilkeler bundan sonra yayınlanan Fermanlar ile Anayasalarla da belirtilmiş

ve teminat altına alınmıştır. Bu ilkelere kısaca bakacak olursak;

113 _{Çağan, a.g.e., s.32-34.} 114

Erdoğan Öner, Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet Döneminde Mali İdare, Maliye Bakanlığı A.P.K. Başkanlığı Yayın No:2005/369, Ankara,2005, s.246.

115 _{Kemal Gözler, Tanzİmat Fermanı: Gülhane hattı Hümayunu (1839)}

- Malî Güce Göre Vergi (Her Ferdin Emlak ve Kudretine Göre Bir Vergi-i Münasip) İlkes

Ferman bundan sonra halktan (ahali-i memalikten) “her ferdin emlak ve kudretine göre bir vergi-i münasip tayin olunarak kimseden ziyade şey alınmamasını” emrederek mükelleflere, malî güçlerine göre vergi alınacağını teminat altına almıştır116.

- Devlet Harcamalarının Kanunîliği İlkesi

Verginin toplanmasına ilişkin yukarıdaki ilke kabul edilirken, devlet giderlerinin yapılmasına ilişkin de kanunîlik ilkesi ferman ile kabul edilmiştir. Fermanda bu konuda, “Devleti aliyemizin... mesarifisi kavanin-i icabiye ile tahdit ve tebyin olunup ana göre icra olunması lazimedendir” denmektedir. Bu ilke ile mükelleflere yalnızca gelirlere ilişkin teminat değil, giderlere ilişkinde bir teminat verilmiştir117.

- Mülkiyet Hakkı (Mahfuziyet-i Mal )

Ferman “mahfuziyet-i mal (mal dokunulmazlığı)”ı tanımıştır. Ferman, herkes mal ve mülküne tam bir serbesti içinde malik ve mutasarrıf olmalı ve buna dışarıdan herhangi bir müdahalede bulunulmamalıdır demekte, mükelleflere birey olduklarını ve mülk edinebileceklerini ve diledikleri gibi tasarruf edebileceklerini teminat altına alarak onlara bir hak olarak sunmaktadır118.

- Müsadere Yasağı İlkesi

Fermanda açıkça “müsâdere yasağı” kabul edilmiştir. Fermana göre, bir kimsenin suç işlemesi halinde, onun malı müsadere edilmemelidir. Çünkü, müsadere o kişinin mirasçılarını miras hakkından mahrum eder; oysa suçlunun mirasçılarının bu suçla bir alâkaları yoktur119.

116 _{Kemal Gözler, Tanzİmat Fermanı: Gülhane hattı Hümayunu (1839)}

http://www.anayasa.gen.tr/tanzimatfermani.htm, Erişim, 24/04/2008.

117

Gözler, a.g.e., s.1 Erişim, 24/04/2008.

118 _{Gözler, a.g.e., s.1 Erişim, 24/04/2008.} 119 _{Gözler, a.g.e., s.1 Erişim, 24/04/2008.}

- Can Güvenliği (Emniyet-i Can )ilkesi

Fermanın başında “emniyet-i can” tanınmakta ve bu konuda yeni kanunların (kavanin-i cedide) “vaz ve tesisinin lazım ve mühim göründüğü belirtilmektedir. Fermanda yukarıda gördüğümüz bazı ilkeler (keyfi nedenlerle cezalandırmama, yargılamanın âdil ve açık olması, yargılamasız ceza verilmemesi) de kişi güvenliğiyle ilgilidir. Ferman herkesin can ve mal güvenliği konusunda teminat vererek, vergisini ödeyen mükelleflere bu konuda genel bir hak tanımaktadır120.

- Eşitlik İlkesi

Yukarıda sayılan bu haklardan din ayrımı olmaksızın bütün tebaanın yararlanması öngörülmüştür. Bu konuda Tanzimat Fermanında Padişah şöyle demektedir: “Teb’a-ı Saltanat-ı Seniyemizden olan ehl-i İslâm ve mileli saire bu müsaadat-ı şahanemize bilâistisna mazhar olmak üzere can ve ırz ve namus ve mal maddelerinden hükm-i şer’i iktizasınca kâffe-i memalik-i mahrusamız ahalisine taraf-ı

şahanemizden emnniyet-i kamile verilmiş”tir.Alıntıdan da anlaşılacağı üzere verilen haklardan (“müsaadat” yani müsaadeler deniyor) din ayrımı olmaksızın istisnasız bütün Osmanlı tebaasının yararlanacağı yolunda “tam güvence (emnniyet-i kamile)” verildiği belirtilmektedir. Böylece Müslümanlar ile Müslüman olmayanlar arasında eşitlik ilkesi benimsenmiştir. Ferman, dini ne olursa olsun bütün Osmanlı tebaasını kanun önünde eşit saymaktadır. Tanzimat Fermanındaki eşitlik ilkesi sosyal statüler bakımından da geçerlidir. Tanzimat Fermanının açıklanması için çıkarılan bir ek fermanda, “vezirden çobana kadar herkesin eşit olduğu” vurgulanmıştır.121Bu ilke mükelleflerin vergiler karşısında ve kanun nazarında eşit olduğunu, hizmet mukabili muaf olan kişilerin( askeri sınıf mensupları, derbentler vs.) vergi muafiyetlerinin kaldırılması gerektiğini vurgulanmıştır122.

120

Gözler, a.g.e., s.1 Erişim, 24/04/2008.

121

Kemal Gözler, Tanzİmat Fermanı: Gülhane hattı Hümayunu (1839)

http://www.anayasa.gen.tr/tanzimatfermani.htm, Erişim, 24/04/2008.

- Tek Mali İdare İlkesi

Tanzimat Fermanı iltizam usulünü ağır bir şekilde eleştirerek, iltizam usulünü lağvetmiştir. Vergi toplama yetkisini devlet memuru olan muhassıllara bırakarak mültezim, mütevelli ve sair özel kişilere vergi tahsil yetkisini tanımaması, mükelleflere mültezimlerin uyguladığı baskılardan kurtulduklarını ve vergilerin devlet memurları aracılığı ile tahsil edileceği hususunda teminat vermiştir123.

- Temsilci İlkesi

Tanzimat Fermanı muhasebat-ı Maliye için “Meclis-i Muhasebe-i Maliye” adıyla bir meclis kurmayı öngörerek, halkın mali konularda söz sahibi olmasını, kararlara katılması gerektiği hususlarını öngörmüştür124.