Tam Zamanında Üretim Yönteminde Maliyetleme Yaklaşımı

Tam zamanında üretim yöntemi ilk kez Japonya’da Toyota’da geliştirilmiş ve uygulanmıştır (Dursun, 1998: 4). II. Dünya Savaşından sonra ekonomisi bozulan Japonya varlığını sürdürebilmek için kıt kaynakları mümkün olan en düşük maliyetle kullanmayı öğrenmek durumunda kalmıştır (Albright ve Lam, 2006, s.158; Altınbay, 2006a, s.65; Kanat ve Güner, 2006, s.274). Petrol krizi ile daha önce benzeri görülmemiş maliyet enflasyonuyla karşı karşıya kalan işletmeler bu durumdan oldukça kötü etkilenmiştir. Sadece Toyota yüksek kar elde etmiş ve diğer büyük işletmeler küçülmek durumunda kalmıştır (Demir, 2006, s.6). Toyota, daha kaliteli ve daha düşük maliyetli ürün üretmek amacıyla üretim ve yönetim sistemlerinde bazı düzenlemeler yapmış, sıfır stokla üretim yapabilmek için üretim sürecini değiştirerek (Kara, 2011, s.410) 1940’ta Toyota’nın Başkanı Taiichi Ohno tarafından geliştirilen tam zamanında üretim yöntemini uygulamıştır (Altınbay, 2006a, s.65). Böylece kitle üretimi Japonya’dan başlayarak tüm dünyada bırakılarak çok çeşitte az üretim tarzına geçilmiştir.

Sıfır stok sıfır hata ilkesine dayanan tam zamanında üretim yaklaşımı bir ürün/hizmetin gerekli miktarda, gerekli olduğu zaman ve yerde üretilmesidir. Geleneksel üretim ortamlarından farklı olarak tam zamanında üretim ortamında çok çeşitli ürünler az miktarda üretilmektedir. Dolayısıyla bu ortamda uygulanacak maliyet yöntemlerinin de ihtiyaçlara cevap verecek nitelikte olması gerekmektedir.

1.3.6.1. Tam Zamanında Üretim Yönteminde Maliyetleme Kavramı, Amaçları ve Özellikleri

Tam zamanında üretim yöntemi ilk olarak Japonya’da Toyota’da kullanılmaya Japonya’dan sonra İngiltere, Almanya, Kanada gibi diğer ülkelerde de hızla yayılarak kullanılmaya başlamıştır (Açık, 2006, s.241; Hacırüstemoğlu ve Şakrak, 2002, s.64). Bugün çoğu uluslararası işletme maliyetlerini düşürmek ve verimliliği artırmak için süreçlerini tam zamanında üretim gibi üretim tekniklerini hayata geçirmiştir (Dabee, Marian ve Amer, 2013, s.140).

Tam zamanında üretim, gerektiğinde gerektiği kadar ürünü satabilmek amacıyla gerektiği zamanda gereken miktarda üreten bir yöntem olarak tanımlanmaktadır (Altınbay, 2006a: 66;

Erden, 2004, s.22; Hacırüstemoğlu ve Şakrak, 2002, s.65). Satın alma, üretim ve dağıtımda üretimin tam zamanında ve israfsız yapılmasına yönelik teknikler ve işlemler bütünüdür. Tam zamanında üretim; organizasyon yönetimi, planlama, esnek işçi, üretim, stok, taşıma, ulaşım, yüksek kalite ve tedarikçi ilişkileri vb içeren bir süreci ifade etmektedir. Ayrıca ürün tasarımı, tedarik, fiziksel dağıtım, üretim, işleme ve satış sonrası vb sürecin her adımını kapsamaktadır. Yöntem; stokları, israfı ve işlem maliyetini minimum düzeyde takip etmektedir (Feng, 2009, s. 122). Kitle üretiminin aksine tam zamanında üretim yöntemi müşteri talebi ile başlamakta ve talep edilen miktar istenen yer ve zamanda üretilmektedir. Böylece mümkün olduğu kadar az stokla daha az israfsız üretim yapılmaktadır.

Tam zamanında üretim yönteminin en temel özelliği stokları en düşük düzeye indirerek hatta sıfır stok ile çalışarak üretim sürecindeki sorunları daha net görmek ve maliyetleri düşürmektir (Alles, Datar ve Lambert, 1995, s.178). Tam zamanında üretim ortamlarında stokların azalmasıyla birlikte üretim sürecinde emniyet stoklarının olmaması hataların ortadan kaldırılması, verimlilik ve kalitenin artması ile sonuçlanmaktadır (Erdoğan, Haşit ve Taşer, 2006, s.194). Yöntem, sıfır stok ilkesine dayanmakta ve uygulanması için malzeme hareketlerinin kontrolünde kullanılan kanbanlar önemli rol oynamaktadır (Fullerton ve McWatters, 2002, s.712). Sıfır stok ilkesi aynı zamanda depolama maliyetlerini de ortadan kaldırmaktadır. Örneğin 50 tane, beyaz renkte, 36 beden, dar paça, fermuarlı kumaş pantolon bir işletmenin çalışanlarına üniforma olarak giydirilmek üzere mağazadan talep edildiğinde mağaza fabrikaya siparişi bildirmekte en basit haliyle çekme yöntemine göre dikim bölümü kalıp bölümüne gerekli ölçüleri ve metrajları sipariş etmekte, kalıp bölümü kayıpları da gözeterek satın alma bölümüne kumaş özelliklerini vererek kumaş sipariş edilmektedir.

Kanban, yöntemde malzeme hareketlerinin kontrolü amacıyla kullanılan bir çizelge yöntemi olup en önemli özelliği çekme yöntemi özelliğini içermesidir (Bakmay, 2008, s.23; Iwase ve Ohno, 2011, s.217; Kanat ve Güner, 2006, s.275). Çekme yöntemi, sonraki sürecin önceki süreçten sadece tükettiği miktarda ve zamanda parça talep eden bir yöntemdir. Bir önceki aşamada, ancak çekilen miktar ve çeşitlikte parça üretilmektedir (Hacırüstemoğlu ve Şakrak, 2002, s.67; Kanat ve Güner, 2006, s.276). Bu nedenle ihtiyaç dışında hammadde stoku bulunmamakta ve her istasyon kendinden sonraki istasyonun talebi üzerine üretim yaptığı için yarı mamul stoku da en düşük düzeyde olmaktadır. Ayrıca üretimi tamamlananların bekletilmesi söz konusu olmadığı için ürün stoku da bulunmamaktadır (Kaygusuzoğlu, 2010, s.251). Kanban yöntemi sayesinde istasyonlar arası uzaklıklar anlamını yitirmekte ve gerekli siparişler hızla takip edilebilmektedir. Özellikle tedarikçilerin de yönteme dahil edilmesi hammadde stoklarını ortadan kaldırmaktadır (Erdoğan, Haşit ve

Taşer, 2006, s.194-195). Tam zamanında üretim yöntemi müşteri talebi ile başladığı için üretim bitince ürün/hizmetin teslim edilmesi ürün stokunu da ortadan kaldırmaktadır.

Tam zamanında üretim yönteminde kullanılacak maliyet yöntemlerinin amaçları aşağıdaki şekilde özetlenebilir (Bakmay, 2008, s.46; Hacırüstemoğlu ve Şakrak, 2002, s.68):

 Ürün maliyetlerinin daha doğru belirlenmesi,

 Ürün maliyetlerinin daha etkin kontrol edilmesi,

 Muhasebe sisteminde maliyetlerin düşürülmesi.

Tam zamanında üretim yöntemi sadece üretim sistemini basitleştirmeyi değil işletmenin tüm süreçlerini basitleştirmeyi amaçlamaktadır. Bu basitleştirme işletmenin maliyet yöntemlerine de yansıtıldığı zaman maliyetlerde büyük oranda azalma olacaktır.

Bakmay (2008, s.63) çalışmasında tam zamanında üretim sisteminde kullanılacak maliyet yöntemlerinin özellikleri aşağıdaki şekilde belirtmiştir:

 Muhasebe kayıt düzeni basitleştirilmiştir,

 Stoklarla ilgili ayrı bir stok muhasebesi yoktur ve stok değerleme yöntemlerinin önemi azalmıştır,

 Direk işçilik maliyetleri üretim maliyetleri içinde ayrı bir maliyet olarak alınmamakta dolayısı ile işçilikle ilgili farkların hesaplanmasına gerek duyulmamaktadır,

 Sıfır stok ilkesi ile çalıştığı için üretim sürecinin her aşamasında bulunan stokların maliyetlerini belirlemek için maliyetlerin detaylı olarak izlenmesi ve farkların raporlanmasına gerek yoktur,

 Malzeme maliyetleri doğrudan satılan ürünün maliyetine yüklenmektedir,

 Sıfır stok olduğu için üretilen ürünlerin maliyeti de hemen hemen satılan malın maliyetine eşit olmaktadır.

1.3.6.2. Tam Zamanında Üretim Yönteminde Maliyetlemenin Uygulanması

Tam zamanında üretim ortamlarında kullanılan maliyet yöntemlerinden beklenen amaçlara ulaşabilmek için bazı düzenlemelerin ve değişikliklerin yapılması gerekmektedir. Aksi halde maliyet yöntemlerinden beklenen anlamlı ve doğru bilgiler sağlanamayacaktır (Sönmez, 2007, s.71). Bu açıdan bakıldığında hammadde ve malzemeler doğrudan üretime verildiğinden ve sıfır stok ile çalışıldığından stok hesabı kullanılmamakta, yarı mamul ve mamul stoku olmadığı içinse maliyet unsurlarının üretim maliyetlerine yüklenmesi ve üretimi tükenen

birimlerin ürün stokuna alınmasına gerek kalmamaktadır. Üretilen ürünler doğrudan satılan ürünün maliyetine devredilmektedir (Kaygusuzoğlu, 2010, s.251). Ayrıca genel üretim giderlerinin doğrudan üretim hücrelerine yüklenebilmesi dağıtıma tabi tutulacak genel üretim giderlerini azaltmakta ve böylece ürün maliyetlemesi daha doğru yapılabilmektedir (Gürdal, 2007, s.154).

Bu düzen aynı zamanda hammadde ve yarı mamullerin tedariki sırasında ve üretim sürecindeki gereksiz maliyet hesaplamaları sırasında kayıtlama sürecini karmaşıklıktan kurtarmaktadır (Talha, 2002, s.2; Vargün, 2008, s.80). Tam zamanında üretim yönteminde üretim maliyetleri düşürülmekte ve ürün maliyetleme süreci kolaylaştırılmaktadır. Ayrıca elde edilen maliyet bilgileri daha doğru kararların alınmasına hizmet etmektedir (Ceran, 2004, s.130-131).