1.1. TÜRK HUKUKUNDA TACİR YARDIMCILARININ TANIMI
Tezimizde Tacir yardımcılarının tanımını açıklamadan önce Tacirin tanımını açıklamak daha faydalı olacaktır. Türk kanun koyucu Ticaret Kanunu'nun 12’nci maddesinde Taciri; bir ticari işletmeyi kısmen de olsa kendi adına işleten, kişi olarak tanımlanmıştır 1. Bu tanımı göre ticari işletme sahibi ticari işletmesini işlettiği durumlarda tacir sayılacaktır ancak tacir, ticari işletmesini işletmeyerek başkasına kiraladığı durumlarda tacir sayılmayacağını söyleyebiliriz.2 Anlaşıldığı kadarı ile tacirin, ticari faaliyetlerin bir temel öğesi olduğunu söyleyebiliriz. Fakat eski dönemlerden beri tacirler kendi işletmesinin yoğunluk ve/veya genişliği nedeniyle kendi işlerini tek başına gerçekleştiremediğinden dolayı, daha fazla yardımcıya ihtiyaç duymuştur. Örnek; merkezi İstanbul'da bulunan bir çimento fabrikasının sahibi tarafından yurt içinde ve/veya yurt dışındaki bütün üretim ve pazarlama faaliyetlerinin tek başına görülebilmesinin mümkün olmaması sebebi ile ticari işletmenin içinde ve/veya dışında, işletme sahibinin yetkilerinin tamamına veya bir kısmına sahip olup, anında karar verebilecek yardımcılardan yararlanmaya zorunludur 3 ve bu yardımcılar Tacir yardımcılarını oluşturmuştur.
Türkiye’de Tacir yardımcılarıyla ilgili düzenlenmeler İki farklı Kanunda bulunmaktadır. Türk Kanun koyucu tacir yardımcıların bir kısmın Ticaret
1 AYHAN. Rıza, ÖZDAMAR. Mehmet, ÇAĞLAR. Hayrettin; Ticari İşletme Hukuku, Ankara, 2012, s.137.
2 BOZER. Ali, GÖLE. Celal; Ticari İşletme Hukuku, Ankara, 2011, s. 80.
3 KARAHAN. Sami; Ticari İşletme Hukuku, Konya, 2012, s.333.
Kanunu’nda düzenlemiş, diğer bir kısmı da Türk Borçlar Kanunu’nda düzenlenmiştir.
Kanun koyucu, TBK’nda 448-460. maddeleri arasında pazarlamacıyı, 520-525. maddeleri arasında simsar, 532-546. maddeleri arasında komisyoncu, 547- 550. maddeleri arasında ticari temsilci ve 551-552.
maddeleri arasında ticari vekili düzenlemiştir. TTK’nda 102-123. maddeleri arasında acenteyi ve 917–930. maddeleri arasında taşıma işleri komisyoncusu gibi tacir yardımcıları düzenlenmiştir.
Türk doktrinine dayanarak Tacir yardımcıları yaptıkları görev, tacir ile aralarında var olan ilişkinin niteliği ve temsil yetkilerinin kapsamına göre iki gruba ayrılmaktadır.
Bir kısmı, tacire bağımlı olarak çalışırlar; bunlar, tacirin verdiği talimat çerçevesinde ve onun nezaret denetimi altında faaliyet gösterirler ve Türk doktrinde bağımlı tacir yardımcıları olarak adlandırırlar. Bu tür yardımcılar kendi içinde iki gruba ayrılabiliyoruz. Bir kısmının taciri temsil etme yetkisi olmayanlar. Örneğin; tacire ait fabrikada hizmet sözleşmesine dayanarak çalışan işçi; bahçıvanı, otelcilik işletmesinde kat görevlisi, çamaşırcı olarak görev yapan kişiler bu konumdadır. Bu tür yardımcılar tacir adına her hangi bir hukuki işlemi ve tacirin izini olmadan onunla rekabet edecek herhangi bir işi kendi adlarına ya da başkaları adlarına yapamazlar4.
Bağımlı tacir yardımcılarının diğer bir kısmı ise, tacir adına üçüncü kişilerle hukuki işlemleri yapabilen ve taciri temsil etme yetkisi olanlar Ticari temsilci ve ticari vekili gibi tacir yardımcılardır5.
Tacir yardımcılarının diğer bir türü ise; tacire bağlı olmayan yardımcılar.
Bu tür tacir yardımcıları kendi adlarına işlettikleri bir ticari işletmeye ve dolayısıyla tacir sıfatına sahiptirler. Ve bağlı tacir yardımcıları gibi bu tür yardımcıların bir kısmının taciri temsil yetkisi yoktur. Örneğin; simsar,
4 YILMAZ. Aslan, ŞENYÜZ. Doğan, ERGÜN. Mevci; İşletme Hukuku, Bursa, 2003 s. 82.
5 YILMAZ. Aslan; Ticaret Hukuku, Bursa, 2012, s.85.
komisyonculuk, acentecilik.
1.2. RUS VE KAZAK HUKUKUNDA TACİR YARDIMCILARININ TANIMI
SSCB Kanun koyucu 1922‘den 1990’na kadar SSCB’ ye üye olan tüm ülkelerde (Gürcistan, Ermenistan ve Baltık ülkeler hariç), SSCB Ceza Kanununa dayanarak Müteşebbislik ile Tacir yardımcılık işlerini, kamu güvenliğine karşı işler olarak kabul edip yasaklamıştır6.
Ancak 1991’de Sovyet Birliği dağıtıldıktan sonra hem Rusya Federasyonu hem Kazakistan Cumhuriyeti kendilerini dünyaya tanıtarak, global ekonomik kurallarına bağlı kalarak ve artık eski kanunları uygun görmediğinden her iki devlette de yeni kanunlara ihtiyaç duymuşlardır. Bu durumdan kurtuluş yolunu 1994’de Rusya’da ve 1995’te Kazakistan’da yeni kabul edilen Medeni Kanunda bulmuşlardır.
Genç ve bağımsız devletlerde, yeni kabul edilen Medeni Kanunla Sovyet yasakları kaldırılarak ve yeni hükümler kabul edilerek özel şirketlerin kurulması sağlanmıştır7. Aynı anda yeni kurulan şirketler, kendi ticaret işlerini kolaylaştırmak, üretilen malın kalitesini artırmak, farklı bölgelerde ve/veya farklı ülkelerde kendini tanıtmak, dünya çapında rekabet edebilmek için farklı alanlarda profesyonel ve hızlı şekilde karar verebilecek kişilere ihtiyaç duymaya başlamışlardır8. Türk Hukukunda bu tür kişilere Tacir Yardımcıları denir. Rus ve Kazak Hukukunda ise ‘‘Tacir Yardımcıları’’ teriminin yerine
‘‘Komerçeskoe Predstavitelstvo’’ yani ‘‘Ticari Arabulucular’’ terimini kullanmışlardır. Fakat kullanılan terminoloji ne kadar farklı olsa bile, hem Tacir Yardımcıları hem de Tacir Arabulucular sonuçta aynı işleri yapan kişilerdir.
Hem Rusya’nın hem Kazakistan’ın Hukukunda benzer şekilde Ticari
6 LISOV. M.D; O Ponyatii Komerçeskogo Posredniçestva po Sovetskomu Ugolovnomu Pravu, Moskova, 1964, s.12.
7GAVRİLOVA.O.A, GORODOV. S.P; Komentariy k Grajdanskomu Kodeksu Rossıyskoy Federacii (postateynıy) Çast Çetvertaya, Moskva, 2007, s.158- 159.
8 GALUŞINA.İ.N; Posrednıçestvo kak Grajdansko – Pravovaya Kategorıya, Perm, 2006, s.89.
Arabulucularla ilgili genel hükümler Medeni Kanununda düzenlenmişlerdir9. Medeni Kanunun dışında Ticari Arabuluculukla ilgili; Rus Hukukunda, İş Kanunu’nda, Gümrük Kanunu’nda, Sermaye Piyasası Kanunu’nda ve Sigorta Kanunu’nda. Kazak Hukukunda ise, İş Kanunu’nda, Kıymetli Evrak Kanunu’nda, Gümrük Kanunu’nda ve Sigorta Kanunu’nda düzenlemelere rastlanmaktadır10.
Ticari Arabulucuların türlerine gelince ilk önce Rus ile Kazak hukukunda ticari arabulucuları ayrım sistemi Türk hukukundaki tacir yardımcıların ayrımı sisteminden bambaşka olduğunu söylemeliyiz. Türk hukukunda ticari yardımcılar tacire bağlığına göre bağımlı ve bağımsız tacir yardımcılar olarak ayrılılarsa da, Rus ile Kazak Hukukunda Ticari yardımcılar satılan mallara hak kazanıp kazanmadıklarına göre ayrılmışlardır: Kendi adına ve hesabına mallarını satın alanlar ve sonra bu mallarını kendi adına ve hesabına satılan bağımsız Ticari arabulucular veya Tacir tarafından üretilen mallara sahip olmayan ve bu malların satışını sunarak ancak satılmaya yardım eden ticari arabulucular olarak iki ayrı türe ayrılmışlardır11.
Bu noktada Tacir yardımcılarının tanımını incelemeye son vererek Tacir Yardımcılarının türlerini ayrıntılı şekilde incelemeye başlıyoruz.
2. TÜRK, RUS VE KAZAK HUKUKUNDA TACİRE BAĞLI