5.4. Hasar Nedeniyle Sorumlu Olan: Taşıyıcı
5.4.1. Taşıyıcının Fiil ve İhmalleri
Konvansiyon’da çeşitli yerlerde taşıyıcı ile ilgili hükümler içermekte fakat kimlerin veya hangi statüdekilerin, ne gibi işlemleri yapanların taşıyıcı statüsüne sahip olacağına dair açık bir hüküm bulunmamaktadır. Taşıyıcı statüsünün kapsamı ancak mahkeme kararları ve doktrin tarafından oluşturulan içtihatlardan tespit edilebilecektir.
Taşıyıcı, genel olarak ücret karşılığında bir eşyanın taşıma işini üstlenen kimse olarak tanımlanabilir. Biraz daha teknik olarak taşıyıcı, gönderen ile yapmış olduğu taşıma sözleşmesine istinaden, taşıma sözleşmesinin konusu olan eşyayı, sözleşme hükümleri uyarınca, teslim yerinden varma yerine taşımayı taahhüt eden taraftır.248 Dolayısıyla ücret
karşılığı taşıma işinin gerçekleştirilmesini yani eşyanın teslim alındığı şekil ve durumuyla teslim edilmesini taahhüt eden sözleşmenin tarafı olan kimsedir. Buradan hareketle ücret karşılığı olmadan yapılan taşıma işlemlerinde yani hatır taşımalarında ise ortada bir taşıma sözleşmesi olmadığı için taşıyan sıfatı da bulunmayacaktır.
Yukarıda da izah edildiği üzere Konvansiyon’da taşıyan kavramını tanımlayan bir hüküm bulunmamakta fakat aksine bazı hukuk sistemlerinde açık bir düzenlemeye yer verilmiştir. Türk Ticaret Kanunu 850 maddesi ‘(1) Taşıyıcı, taşıma sözleşmesiyle eşya
vermeyen bulaşma şüphesinin hasar olmayacağını belirtmiştir; Kaya, Sorumluluğun Esasları (II), s.248;
Aydın, s. 54.
248 Arkan, Karada Yapılan Eşya Taşımalarında Taşıyıcının Sorumluluğu, s.20; Clarke, 21; Glass/Messent,
s.80; deniz ticaret hukukunda taşıyan kavramı için bkz. Bülent Sözer, Deniz Ticareti Hukuku, İstanbul: Vedat Kitapçılık, 2012, s.564; Yazıcıoğlu, s.38.
107
veya yolcu taşıma işini veya ikisini birlikte üstlenen kişidir. Eşya her türlü yükü de kapsar. (2) Taşıyıcı, taşıma sözleşmesiyle eşyayı varma yerine götürmeyi ve orada gönderilene teslim etmeyi veya yolcuyu varma yerine ulaştırmayı; buna karşılık, eşya taşımada gönderen ve yolcu taşımada yolcu, taşıyıcıya, taşıma ücretini ödemeyi borçlanır.’
şeklinde tanımlama yapmıştır. Dolayısıyla ilgili madde ile taşıyıcı eşyayı varma yerine taşıma ve orada da eşyayı ilgilisine teslim etme edimi karşılığında bir ücret alan kimse olarak tanımlanabilir. Eşyanın teslim alındığı şekil veya durumuyla teslim edilip edilmemesi taşıyıcı sıfatını etkilemez, sadece eşya teslim alındığı şekliyle teslim edilemezse taşıyıcının tazminat borcu doğar. Yani taşıyıcı sıfatı ücret karşılığında eşyanın taşınması ve ilgilisine teslimi konusunda taahhütte bulunduğunda doğmuş olacaktır. İlgili maddeden çıkarılacak bir diğer sonuç da taşıyıcının kendi aracıyla veya bir başkasının aracı ya da bizzat kendisi tarafından taşıma zorunluluğunun olmamasıdır. İlave olarak taşıyıcının sürekli olarak taşıma işini icra etmesi veya meslek olarak edinilerek yapılması gibi zorunluluk bulunmamakta, sadece yukarıda da ifade edildiği üzere taşıma işinin ve teslimin üstlenilmesi yeterli kabul edilmektedir.249 Fakat TTK 851 maddesi gereğince
arızi olarak taşımayı üstlenen taşıyıcılar için uygun düşmeyen hallerde doğrudan Türk Ticaret Kanunu hükümleri uygulanmayacaktır. Yani burada taşıma sözleşmelerine ilişkin hükümlerin, taşıyıcı olmayan kişilerce yapılan taşımalara uygun düştüğü ölçüde kıyas yoluyla uygulanacağı hükmü getirilmiştir. Arızi olarak taşıma işinin üstlenilmesinde üstlenen her halükarda taşıyıcı sayılmayacak, uygun düştüğü ölçüde taşıyıcı olarak kabul edilerek 6102 sayılı kanun hükümleri kıyasen uygulanacaktır. Dolayısıyla taşıyıcının taşıma işini meslek ve sanat edinmiş olması kural olmakla birlikte arızi olarak yerine getirenler içinse uygun düştüğü ölçüde taşıyıcıyla ilgili hükümlere başvurulabilecektir. Birleşik Krallık, Karayolu’ndan Eşya Taşıma Kanunu250 14/2 maddesinde taşıyıcıyı
taşıma ile ilgili kişilerden olduğunu ifade etmiş fakat daha detaylı bir açıklamaya yer verilmemiştir. Birleşik Krallık, İspanya ve Almanya yüksek mahkemelerinde taşıyıcı, kendisinin veya bir başkasının taşımasına bakılmaksızın taşıma işini üstlenen kişi olarak
249Aksi görüş için bkz, Arkan, Karada Yapılan Eşya Taşımalarında Taşıyıcının Sorumluluğu, s.20, yazar
eski Ticaret Kanunu hükümleri çerçevesinde taşıyıcının, taşıma işini devamlı olarak yapması, yani taşımacılığı sanat ve meslek edinmiş olmasının kural olduğu fakat sonrasında önemini yitirmeye başladığını belirtmektedir; Ülgen, Hava Taşıma Sözleşmesi, s.59.
108
tanımlanmıştır.251 Fakat taşıtın kullanacak kişi ile kiralanması durumunda, taşıtı
kullanacak kimse taşımayı üstlenmediği için ortada ne taşıyan ne de taşıma sözleşmesi vardır.252
Konvansiyon’da da taşıyıcıyı tarif edecek açık bir hüküm bulunmakla birlikte ise çeşitli maddelerdeki ifadelerden genel bir taşıyıcı statüsü belirlenebilecektir. 1. Maddeden esinlenilerek taşıyıcı, teslim alma ile teslim etme yerinin en az birisi akit ülke olan ve bu ülkeler arası eşyanın ücret karşılığı taşıtla karayolundan taşınmasını içeren sözleşmede taşıma işini ifa edecek kimsedir. 3. Madde gereğince taşıyıcı statüsüne sahip olmamakla birlikte çalıştığı müstahdemleri ile hizmetinden yararlandığı kimselerden kaynaklı fiil veya ihmaller sonucu ortaya çıkan zarardan taşıyıcı sorumlu tutulmuştur. Yani taşıyıcı sadece taşıtı kullanan tek bir birey değil, ona yardımcı olan kimselerle birlikte bir grup veya takımın fiil ve ihmalleri sonucu ortaya çıkan zararı Konvansiyon gereğince tazmin edecek kimse de taşıyıcı olarak tarif edilebilir. 34. Madde ile de tek bir sözleşme ile taşımanın yapılmasının üstlenilmesi halinde bir den çok kimsenin bu taşıma işini ifa etmesi durumunda da bu ifayı yerine getiren her bir kişi taşıyan kabul edilecektir. Dolayısıyla ortaklaşa taşımayı ifa eden her bir kimse taşıyan statüsüne sahip olmaktadır. Daha önce de ifade edildiği üzere taşıyıcı sıfatına sahip olabilmek için bir ücret karşılığı taşıma işinin ifası gerekmektedir. Ücret alınmadan yapılan eşya taşımalarında eşyaları taşıyan kimsenin Konvansiyon kapsamında taşıyıcı sıfatı oluşmayacaktır. Fakat burada dikkat edilmesi gereken bir durum sırf Konvansiyon’a tabi olması için rayiç değerin altında bir ücret beyan edilerek yapılan taşıma işinde yine taşıyıcı sıfatı oluşmayacaktır. Ancak taşıma işine karşılık gönderilen veya ilgili kimsenin ödeyeceği taşıma ücretinin taşıma işine uygun bir ücret olması halinde taşıyıcı statüsüne sahip olunacaktır.253
Nitekim Konvansiyon’a tabi bir olayda Yargıtay’da “…, alacak kalemleri gözetildiğinde
gümrük mevzuatı ve taşıma hukukuyla ilintili olduğu nazara alınarak gümrükçü ve taşıma uzmanından davalının takasa konu ettiği alacakların mevcut ve muaccel olup olmadığı konusunda yeterince değerlendirme ve inceleme yapılmadan taraf
251 Ulster-Swift v. Taunton Meat Haulage (1977) 1 Lloyd’s Law Reports, 346,359; T Supremo de Espana
14.07.1987 (1995) 30 European Transport Law 678; Oberlandesgericht Dusseldorf 8.5.69 (1970) 5 European Transport Law 446, (kararlar için bkz. Clarke, s.21).
252 Arkan, Karada Yapılan Eşya Taşımalarında Taşıyıcının Sorumluluğu, s.20; Herber/Piper, No:82;
Messent/Glass, s.19 vd; Clarke, s.29; Yetiş Şamlı, Taşıyıcının/ Taşıyanın Sınırlı Sorumluluktan
Yararlanma Hakkının Kaybı, s.9.
109
defterlerinde taşıma ücretinin kayıtlı olduğundan bahisle kabul kararı verilmesi doğru olmayıp, bozmayı gerektirmiştir.”254 Demek suretiyle öncelikle taşıma ücretinin olup
olmadığı konusunda inceleme yapılmasını, sadece ticari defterde taşıma ücretinin yazılı olmasının yeterli olmadığı yönünde karar vermiştir. Burada Yargıtay, taşıma ücretinin değerinin gerçek olup olmadığını yani sırf Konvansiyon’a tabi hale getirmek için sembolik bir ücretin var olup olmadığını tespit edebilmek için içerik konusunda bir inceleme yapmak suretiyle aslında taşıyıcının gerçek bir taşıma ücreti alıp almadığını kontrol etmek istediği söylenebilir.
Konvansiyon’a göre taşıma sözleşmesinde taşıma edimini yüklenen taşıyıcı bu yükümlülüğünü doğrudan kendisi yerine getirebileceği gibi alt taşıyıcılar aracılığı ile de gerçekleştirebilir. Yani taşıyıcı için önemli olan eşyanın taşıma işini üstlenmiş olmasıdır, bunun yerine getirilmesinde kendisi veya bir alt taşıyıcının fiilen rol alması önem arz etmemektedir. Bunun neticesi olarak da uygulamada sıkça rastlanan bir çatı veya üst taşıma sözleşmesinin255 altında birden çok taşıma sözleşmesinin bulunması durumunda,
üst sözleşme Konvansiyon’a tabi olacağı için taşıyıcı olarak da üst sözleşmede yer alan kabul edilecektir.256
Konvansiyon’a tabi bir taşıma işleminde taşıyıcı sıfatının doğumu için taşıma işlemini yapan kişinin, bu faaliyetini ticari işletmesi gereği olarak yerine getirecek olması şartı bulunmamaktadır. Yani ücret karşılığı yerine getirilen taşıma işlemi, bu işi mesleki veya ticari işletmesi gereği yapan bir kimse tarafından değil de geçici olarak veya sıradan bir kişi tarafından da yerine getirildiğinde Konvansiyon’a uygun taşıyıcı sıfatının varlığı kabul edilecektir. Hatta çok küçük yapıda veya değerde bir eşyanın ücret karşılığı farklı önceden taşıma işiyle ilgisi olmayan bir kimse tarafından farklı bir ülkeye taşınmasında da taşıyıcının varlığından bahsedilir.257 Dolayısıyla temel kıstas taşıma işinin üstlenilmesi
olduğu için, taşıyıcının taşıma ile ilgili herhangi bir belgesinin bulunmaması da taşıyıcı
254 Yargıtay 11.Hukuk Dairesi 20.06.2018 tarih ve 2016/ 13570 E. 2018 / 4666 K. sayılı kararı (Karar için
bkz. Kazancı Mevzuat).
255 Uygulamada umbrella contracts veya conventions-cadre olarak adlandırılmaktadır.
256 Gefco U.K. Ltd v. Mason (No:1) (1998) 2 Lloyd’s Law Reports 585 (Karar için bkz. Messent/Glass,
s.25). Bu tip üst sözleşmeler alt sözleşmeler için çerçeve niteliğinde olup, her bir alt taşımaya ilişkin zaman, ücret, taşıma süresi gibi konularda bilgiler içermektedir.
257 Loewe, s.319; Clarke, s.30, yazar ticari değeri olsun yada olmasın herhangi bir eşyanın taşınması da
Konvansiyon kapsamına dahil olduğundan bahsetmektedir; Thume, Art 1,3 yolcu bagajlarının bu kapsamda değerlendirilemeyeceğini ve bunların da yolcu taşıma sözleşmesi uyarınca değerlendirilebileceğini belirtmiştir.
110
sıfatını etkilemeyecektir. İlgili belgenin olmaması eşyayı veya gönderileni değil sadece taşıyıcıyı ilgilendireceği için ortaya çıkan zarardan da kendisini sorumlu hale getirecektir. Konvansiyon 1(3) maddesi gereğince devlet veya kamu kurumlarının da taşıyıcı sıfatına haiz olması mümkündür. Konvansiyon’un hazırlık görüşmelerinde, askeri kurumlar tarafından yapılacak taşıma işlerinin Konvansiyon kapsamına dâhil edilmemesi yönünde bir hüküm konulması yönünde görüşler ileri sürülmüş fakat askeri veya güvenli amaçlı taşımalar zaten ücret karşılığı yapılmadığı için hem taşıma sözleşmesi kurulmayacak hem de taşıyıcı sıfatına sahip bir kişilik ortaya çıkmayacağı için görüş reddedilmiştir.258
Yukarıda yapılan tanımlamadan da anlaşılacağı üzere Konvansiyon kapsamında taşıyıcı sıfatına haiz olabilmek için Konvansiyon’a tabi bir taşımanın yanında taşıma işini gerçekleştirecek olanın bu işi üstlenmiş olması gerekir. Yani taşıyıcı statüsüne sahip olmanın benzerlerinden farkı taşıma işini üstlenmiş olmasıdır. Taşımayı gerçekleştirecek kişileri bulma veya onlarla sözleşme yapmayı üstlenme hallerinde taşıyan statüsüne sahip olunamayacaktır. Nitekim Yargıtay’da benzer bir konuda ‘Davalı tarafın, taşıyan sıfatı
bulunmadığı, davalının sadece dava dışı üst taşıyan Schenker BTL.nin Türkiye acentesi sıfatı ile verilen talimat doğrultusunda emtiayı alt taşıyana teslim işini ifa ettiği, acentelik ilişkisi dışında taşıma rolü ilişkisi üstlenmediği…’ şeklindeki kararında ‘taşıma
ilişkisinin üstlenilmesi’ kriterinden hareket ederek taşıyıcı sıfatının var olup olmadığına karar vermiştir.259
Birleşik Krallık Yüksek Mahkemesi’nde görülen bir davada da Kuzey İrlanda’dan İsviçre’ye gönderilen karkas etlerin taşınması için öncelikle davalı şirketle anlaşma yapılmıştır. Davalı şirketin de alt taşıma sözleşmesi ile diğer davalı şirketle anlaşma yapmıştır. Taşınan eşyalarda hasarın meydana geldiğinin tespiti üzerine açılan davada Mahkeme, taşıyıcı sıfatına ilk taşıma sözleşmesi ile eşyanın taşınmasını üstlenen şirketin sahip olacağı çünkü eşyanın taşıma işini üstlendiğine ve alt taşıma sözleşmesinin onun taşıyıcı sıfatını etkilemeyeceğine karar vermiştir.260 Kararda Konvansiyon 1. Maddesine
paralel bir açıklama getirerek taşıyıcının fiili olarak herhangi bir taşıma işlemini yerine getirmemiş de olsa taşımayı üstlenmiş olmasını temel kıstas olarak dikkate alarak taşıyıcı
258 Loewe, s.322; Clarke, s.32, dn.270
259 Yargıtay 11.Hukuk Dairesi 13.04.2006 tarih ve 2005/ 1625 E. 2006 / 3988 K. nolu kararı. (Karar için
bkz. Sinerji Mevzuat).
260 Ulster-Swift Ltd. and Pigs Marketing Board (Northern Ireland) v. Taunton Meat Haulage Ltd. and
111
sıfatına haiz olacağına karar vermiştir. Buradan hareketle alt taşıma sözleşmesinin fiili taşıma işlemini yerine getiren Konvansiyon kapsamında taşıyıcı sıfatına haiz olamayacaktır. Burada ancak taşıyıcı ile fiili taşıma işlemini yerine getiren arasındaki sözleşme hükümleri ile yerel hukuk ihtilafların hallinde yetkilidir.
Önem arz eden bir diğer konu ise taşıma sözleşmesinin kurulması sırasında, sözleşme görüşmelerini yapan veya sözleşmeye imza koyan kişinin kendi adına mı yoksa bir başkası adı ve hesabına mı hareket ettiğinin tespitidir. Çünkü bu tespit ile görüşmeleri yapan veya imza koyan kişinin taşıyıcı sıfatına sahip olup olmadığı ortaya çıkarılabilecektir. İhtilafın meydana gelmesi halinde yerel hukuk devreye girecektir. Ama genel kural, taşıyıcı, kendisinden sonraki taşıma işlemi için gönderen adı ve hesabına işlem yapma yetkisine sahip ise o halde vekil; kendi adına fakat gönderen hesabına yapacak ise o halde taşıma komisyoncu olarak kabul edilecektir.261
Yetkisi bulunmayan temsilcinin taşıma sözleşmesini bir başkası adına üstlenilmesi durumunda üstlenilen kimse bu işlemler bağlı olmayacağı için taşıyıcı sıfatına haiz olamaz. Örnek olarak taşıma işleri komisyoncusunun veya tellalın yetkisi olmadığı halde bir başkası adına taşıma işini üstlenmesi halinde üstlenilen kişi taşıyıcı değildir. Çünkü yetkisiz temsilin söz konusu olduğu durumda yapılan sözleşme temsil edileni bağlamayacağı için taşıyıcı sıfatı da oluşmaz.
Yukarıda yer alanlar ışığında taşımanın üstlenilmesine dair sözleşme ile taşımanın sağlanmasına aracılık eden sözleşmenin birbirinden ayırt edilmesi gerekmektedir. Bu ayırım her bir sözleşme için ayrı ayrı yapılacaktır. Yani Konvansiyon’a tabi bir sözleşmenin varlığında yapılan diğer alt taşıma sözleşmeleri de buna dâhil olmayacak, her birisi farklı hukuk sistemlerine tabi olacaktır. Burada önemli olan kişiler değil sözleşmenin kendisidir. Çünkü sözleşme taşıyıcı sıfatına sahip olan kişi gerçekte fiilen taşıma işlemini yerine getirmeyebilir ya da taşıma işleminin sonraki bir bölümünde alt taşıyıcı rolünü üstlenebilir. Bu sebeple taşıyıcı sıfatı ancak taşımanın üstlenildiği taşıma sözleşmesinin varlığında tespit edilecek, taşıma işini fiilen yapan kişiler veya geçmişte sahip oldukları statü dikkate alınmayacaktır.
261 Arkan, Karada Yapılan Eşya Taşımalarında Taşıyıcının Sorumluluğu, s.22; Adıgüzel, s.129 vd.;Yavaş,
112
5.4.2. Taşıyıcının çalışanları ve hizmetinden yararlanılanların fiil ve