2. GENEL KURAL: SORUMLULUĞUN BELİRLİ BİR TUTAR İLE
2.2. Tazminat Miktarının Hesaplanması
2.2.1. Eşyanın Değerinin Tespiti
Konvansiyon 23/2 kapsamında taşımaya konu eşyanın değeri borsa fiyatına göre, bunun mümkün olmaması halinde piyasa fiyatına göre, bunun da mümkün olmaması halinde aynı tür ve nitelikteki eşyanın objektif değerine göre belirlenecektir. Bu sebeple somut olayda hasara uğrayan eşyanın değeri Konvansiyon’da belirlenen sırlamaya göre tespit edilebilecek, değerinin tespiti mümkün olmasına rağmen bir diğer belirleme değerine geçilmeyecektir. Yani eşyanın değeri borsa fiyatından veya sergide satış fiyatından anlaşılmasına rağmen, piyasa fiyatının araştırılması veya piyasa fiyatının belli olmasına rağmen objektif değer araştırması yapılması uygun olmayacaktır.
309 The Cour de Cassation 14.05.08 (2008) 43 Eurupean Transport Law 611. (Karar için bkz. Messent/Glass,
138
Eşyanın değerinin tespiti sürecinde teslim alındığı yerde borsa bulunmaktaysa tabii ki öncelikli olarak teslim alınılan yerdeki borsa fiyatı veya resmi kurumlarca belirlenen
bedeli310 dikkate alınacaktır. Fakat eşya farklı bir ülkede bulunan borsada işlem görüyorsa o ülke borsa fiyatları dikkate alınmalıdır. Zira borsa fiyatı araştırmasında Hollanda Yüksek Mahkemesi’nin kalay tenekelerin değerini tespit için bu konuda fiyat belirlemesinin yapıldığı borsalardan olan Londra Borsası’ndan fiyat tespiti yapması kabul görmüştür.311 Buradan hareketle eşyanın değerinin tespitinde dünyada spesifik alanda
önemli merkezlerden olan Londra Borsası’ndan metal fiyatları; Etiyopya Borsası’ndan susam, kakao ve kahve; Şangay Borsası’ndan çeşitli metallerin fiyatları tespit edilerek hasara konu eşyanın değeri belirlenebilecektir. Fakat burada dikkatten kaçırılmaması gereken bir husus vardır ki borsa fiyatından tespit edilecek bedel hiçbir şekilde taşıma usulüne uygun gerçekleşseydi eşyanın sahip olacağı değerden fazla olmayacaktır. Zira Almanya Yüksek Mahkmemesi’de somut olayda davacı gönderilenin taşıma işlemi başarıyla gerçekleşseydi eşyadan sağlayacağı menfaat hiçbir şekilde borsa veya piyasa fiyatındaki değerden az olmayacaktır. Yani yüksek mahkeme aslında taraflar arasında bir denge sağlamak ve mağduriyet yaşanmaması için borsa fiyatına başvururken buna karşılık tespit edeceği bedelle de yine mağduriyete sebebiyet vermemek için borsa veya piyasa fiyatına göre tespit ettiği değer eşyanın hasara uğramadan teslim edilseydi sahip olacağı değeri geçmemesine özen gösterecektir. Aksi halde gönderilen veya eşya sahibinin sebepsiz zenginleşmesine yol açacak ve bu şekilde de dolaylı olarak Konvansiyon’un getiriliş amacına aykırı hareket etmiş olacaktır.
Taşımaya konu bazı eşyaların değerinin borsada tespiti mümkün olmayabileceği için borsa fiyatına başvurarak tespit yapmanın çok az görülen bir durum olduğu söylenmektedir.312 Dolayısıyla eşyanın borsa fiyatının tespitinin mümkün olmaması
hallerinde ‘piyasa fiyatı’ tespiti gündeme gelecektir. Piyasa fiyatı Konvansiyon’da açık bir şekilde tarif edilmemiş ancak ulusal hukuklar ve doktrin ile ortak veya ortalama bir tanım bulunabilecektir. Piyasa fiyatının tespitinde aynı veya benzer ekonomik sistemde yer alan benzer eşyaların veya aynı türdeki ürünlerin fiyatlarının göz önünde
310 Loewe, s.365; Arkan, Demiryoluyla Yapılan Uluslararası Eşya Taşımaları, s. 174.
311 Rechtbank van Koophandel Amsterdam, 19.01.1977 (1979), 7 European Law Digest, 401. (Karar için
bkz. Messent/ Glass, s.232; Arkan, Demiryoluyla Yapılan Uluslararası Eşya Taşımaları, s. 173, benzer şekilde yazar, eşyanın borsa fiyatının illa ki eşyanın bulunduğu yerde olmasının önem arz etmeyeceğini, bir başka yerdeki borsada oluşan fiyatların da esas alınabileceğini ifade etmektedir.
312 Loewe, s.365; Yavaş, s. 164, yazar borsa fiyatının her eşyada söz konusu olmaması sebebiyle güncel
139
bulundurulmasıyla gerçekleştirilebileceği yani satış fiyatından taşıma ücreti ve bir miktar beklenen karın düşürülmesiyle elde edilebileceği ifade edilmiştir.313 Eşyanın piyasa
değeri, serbest piyasada arz ve talebin karşılanması sonucu aynı tür ve nitelikteki eşyanın alım satım sonucu ulaştığı değer olduğu da kabul görmektedir.314
Taşımaya konu hasar gören eşyanın piyasa fiyatı belirlenirken farklı bedellerin ortaya çıkması da mümkün olabilmektedir. Yani bazı durumlarda eşyanın ihraç edilmesi sebebiyle hem ihraç fiyatı hem de perakende satışı için perakende satış fiyatı olabilmekte ve bu fiyatlarda birbirine kıyasla farklılık göstermektedir. Bunun neticesi olarak eşyanın satışının toptan ya da perakende olup olmadığı ve gönderilen veya ilgilinin satın alma maksadının tespiti ile eşyanın bedeli belirlenebilecektir. Almanya Duesseldorf Bölge Adliye Mahkemesi’nde görülen bir davada fabrikadan toptancıya satılan taşımaya konu eşyanın değerinde toptancı satış fiyatının dikkate alınacağı, nihai tüketiciye satılan değerin söz konusu olmayacağına karar verilmiştir.315 Ayrıca Konvansiyon kapsamında
yapılan bir taşıma farklı devletlerarasında gerçekleşeceği için ihraç fiyatı dikkate alınmalıdır. İhraç fiyatının tespitinde Türkiye’de bir değer belirlemesi yapılıyorsa o halde özel tüketim vergileri, katma değer vergisi, gümrük vergisi gibi bir takım vergiler dikkate alınmadan ham bir değer dikkate alınacaktır. Nitekim Belçika Yüksek Mahkemesi’nde görülen bir olayda katma değer vergisi ve özel tüketim vergisinin eşyanın piyasa fiyatının tespitinde dikkate alınmayacağını ifade etmiştir.316 Gerçekten de taraflar arası menfaat
dengesinin sağlanması ve sebepsiz zenginleşmeye sebebiyet verilmemesi için eşyanın piyasa değerinin tespitinde gönderilen veya eşyanın alıcısının pozisyonu ve alma nedeni de göz önünde bulundurularak bir takım vergilerin ve kazançların hesaplamada dikkate alınmaması gerekmektedir. Aksi halde gönderilen veya eşyanın ilgilisinin eşyanın hasara uğramasıyla elde edeceği tazminat bedeli taşıma gerçekleşseydi elde edeceği menfaatten yüksek olabileceği için taraflar arası dengenin bozulmasına ve bir tarafın haksız bir
313 Loewe, s.365; Arkan, Karada Yapılan Eşya Taşımalarında Taşıyıcının Sorumluluğu, s.106, yazar ayrıca
eşyanın değerinin yapılan satışın toptan veya perakende olmasına göre de değişeceğinden bahsederek somut olaydaki satış türüne göre fiyatın belirlenmesinin adil olacağını belirtmektedir.
314 Arkan, Karada Yapılan Eşya Taşımalarında Taşıyıcının Sorumluluğu, s.154; Arkan, Karayolu ile Eşya
Taşınmasına İlişkin Uluslararası Sözleşmenin Uygulanma Koşulları ve Taşıyıcının Sorumluluğunu Düzenleyen Hükümleri- TTK İle Karşılaştırmalı Bir İnceleme, s.28; Aydın, s.114; Yavaş, s. 165.
315 Oberlandesgericht Düsseldorf, 26.07.2004 (2005) Transportrecht 118, Institute of International
Transport Law, CMR Database 41199. (Karar için bkz. Messent/Glass, s.233).
316 Cour de Cassation (Belçika) 27.05.2011, Institute of International Transport Law, CMR Database 41564.
140
şekilde zenginleşmesine diğer tarafında aynı şekilde haksız bir şekilde zayıflamasına yol açacaktır.
Uygulamada bazı durumlarda eşyanın değeri olarak faturada belirtilen bedelin eşyanın teslim alındığı yer ve zamandaki değeri olarak kabul edildiği de görülmektedir. Fakat her zaman faturalarda eşyanın gerçek değeri yer almayabilir yani gerçek değerinin çok altında veya bazı durumlarda çok üzerinde bir bedel takdiri yapılmış olabilir. Bu durumlarda eşyanın değerinin faturada yer alan bedel üzerinden hesaplama yapılması adil bir netice vermeyebilir. Örnek olarak grup şirketler arası veya hâkim şirketten bağlı şirkete gönderilen eşyanın fatura üzerinde yer alan değeri her zaman gerçeği yansıtmayabilir. Benzer şekilde eşyanın taşımaya başlamadan önce belirli bir miktar üzerinde satışı gerçekleştirilen eşyanın taşımanın sona erdiği zaman enflasyon sebebiyle aşırı derece yükselmesinde eski satış fiyatının dikkate alınması taraflar arasındaki menfaat dengesinin sarsmasına neden olabilecektir. Benzer şekilde bankalar arası para transferi dekontunu dikkate alarak da eşyanın değerinin tespiti mümkün değildir. Zira Fransa Yüksek Mahkemesi’de eşyanın değerinin tespitinde alıcının satıcıya yaptığı para transfer evrakını göz önünde bulundurarak eşyanın değerinin tespit edilemeyeceğini, borsada olmadığı için normal satış fiyatına göre ve satıcının da belirli orandaki karının da eklenmesiyle eşyanın değerinin tespitinin mümkün olacağına karar vermiştir.317 Gerçekten de taraflar
arasındaki yakın ilişkiden dolayı eşyanın gerçek değerinin faturada veya banka kayıtlarında gerçeği yansıtması beklenemez. Bu gibi hallerde eşya değerinin tespiti gerekmektedir. Benzer şekilde uzun süreli bayii konumunda olan alıcıya sağlanan indirim oranı neticesinde düzenlenen sözleşmeyi dikkate alarak eşyanın değerini tespit etmeyi Fransız Yüksek Mahkemesi kabul etmemiştir.318 Yargıtay’da ‘Mahkemece sadece hasara ait faturalar nazara alınarak yazılı şekilde karar verilmesi doğru görülmemiş…’319
demek suretiyle Konvansiyon’un ruhuna uygun bir içtihat oluşturmuştur.
Borsa fiyatı ve piyasa değeri bulunmayan taşımaya konu eşyanın hasara uğraması durumunda taşıyıcının sorumlu olacağı eşyanın teslim öncesi ve sonrası değeri arasındaki fark ancak Konvansiyon 23/2’de ifade edildiği gibi ‘… hem borsa hem de piyasa fiyatının
317 Cour de Cassation (Fransa) 08.02.1982 (1983) 18 European Transport Law 43. (Karar için bkz. Clarke,
s.296).
318 Cour de Cassation (Fransa) 10.01.1983 (1983) Bulletin des Transports et de la Logistique 154. (Karar
için bkz. Messent/ Glass, s. 232).
319 Yargıtay 11. Hukuk Dairesi 2014/2050 E. 2014/11928 K. ve 23.06.2014 tarihli kararı. (Karar için bkz.
141
bulunmadığı halde ise aynı tür ve nitelikteki eşyanın mutad (objektif) değerine göre belirlenir.’ Hükmüne göre tespit edilecektir. Yani borsa ve piyasa fiyatından tespitin
mümkün olmaması halinde hasara uğrayan eşyanın değeri aynı tür ve nitelikteki eşyaya kıyasen belirlenecektir. İlave olarak mutad veya objektif değer ile eşyanın herkes nazarındaki değeri olarak kabul edilecek, sübjektif olarak eşyanın gönderileni veya ilgisi için özel bir değere sahip olması değerin belirlenmesinde anlam ifade etmeyecektir. Çünkü hem borsa hem de satış fiyatı bulunmayan bir eşyanın ilgilisi açısından sahip olacağı manevi değerin hesaba katılması taşıyıcı gönderilen arasındaki menfaat dengesinin sarsılmasına neden olabilecektir. Örnek olarak borsa ve piyasa fiyatı olmayan basit bir tablonun değerinin kendi nezdinde çok kıymetli olduğunu iddia ederek piyasadaki en değerli tablolardan da daha yüksek ücret talep edilmesi taşıyıcıyı zor durumda bırakabilecektir. Dolayısıyla bu tarz borsa ve piyasa fiyatı belli olmayan eşyaların taşınması da kolaylıkla yapılmayacak ya da çok yüksek ücretlerle mümkün olabilecektir ki gönderilen veya göndereni zor durumda bırakacaktır. Bu sebeplerle değeri kolaylıkla tespit edilemeyen eşyalarda onun gönderilen nezdinde sahip olduğu manevi veya sübjektif değeri dikkate alınmaksızın objektif değer araştırması yapılarak eşyanın değeri tespit edilecektir.
Eşyanın objektif değerinin tespitinde daha önce de ifade edildiği üzere faturada yer alan fiyatına her zaman itibar edilmemelidir. Çünkü taşıyıcı bakımından belki kabul edilebilir iken, gönderilen veya gönderen açısından gerçek değeri yansıtmadığı için mağduriyete yol açabilecektir. Yargıtay’ın bu düzenlemeyi dikkate almadığı karara katılmıyoruz, şöyle ki ‘… yapılan piyasa araştırmasına göre, taşınan tabutların özel bir borsa fiyatının
veya piyasa fiyatının bulunmadığı, bu nedenle dış satım faturasında yazılış satış fiyatının uygun ve yerinde olduğu, …’ şeklinde hüküm tesis edilmiştir.320 Bu kararda Yargıtay
tarafından eşyanın benzerleri ile kıyası yapılarak cari bir fiyatı belirlenmeden salt faturada yer alan değere itibar edilerek hüküm tesis edilmesi taraflar arası menfaat dengesini sarsacaktır. Dolayısıyla salt fatura ile değil, benzer nitelikteki eşyaların değerinin tespit edilerek ortalama veya cari bir fiyat tespit edilerek daha adil bir sonuç tespit edilebilecektir.
320 Yargıtay 11. Hukuk Dairesi 2014/11956 E. 2014/19206 K ve 08.12.2014 tarihli kararı. (Karar için bkz.
142