Tatar mitolojisi ile ilgili Türkiye sınırlı sayıda çalıĢma bulunmaktadır. Bu sınırlı sayıdaki çalıĢmaların önemli bir kısmı kendisi de Tatar Türklerinden olan Yrd. Doç. Dr. Çulpan Zaripova tarafından yapılmıĢtır. Zaripova‟nın (2004) Tatar mitolojisi ile ilgili ilk çalıĢması Tatar Türklerinin Mevsimlerle İlgili Gelenekleri baĢlığını taĢımaktadır. Burada ilkbahar, yaz, sonbahar ve kıĢ mevsimlerinde kutlanan geleneksel bayramlar ve bu bayramlarla ilgili uygulamalar ele alınmıĢtır. Zaripova (2007), Tatar Türklerinde Mitolojik Varlıklarla İlgili Mitler ve İnanışlar (İyeler ve Yaratıklar) isimli makalesinde, Kayyum Nasiri ve Galimcan Gilmanov‟un çalıĢmalarını esas almıĢ, Tatar mitolojisindeki mitik varlıklarla ilgili bazı metinleri vererek değerlendirmelerde bulunmuĢtur. Tatar Türklerinde Cenaze Merasimleri isimli makalesinde ise araĢtırmacı; Tatarların ölüm öncesi, ölüm anı ve sonrasındaki uygulamalarını ve inançlarını ele almıĢtır (Çetin, 2008). Bunların dıĢında Zaripova‟nın Tatar Türkleri ile ilgili pek çok çalıĢması bulunmaktadır.20
Gülhan
20
Bu çalıĢmalardan bazıları Ģunlardır:
Çulpan Zaripova Çetin, “Tatar Türklerinin Düğün Geleneği, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2, (3), 2005, 92-119.
Çulpan Zaripova Çetin, “Tatar Halk Destanı Ġdegey‟de GeçiĢ Dönemleri”, Karadeniz Araştırmaları, 4, (15), 2007a, 149-169.
Çulpan Zaripova Çetin, “Tatar Folklor ve Halk Edebiyatında Kayın Ağacı”, Turkish Studies, 4, (3), 2009, 583-601.
Atnur (2007) tarafından yazılan Tatar Halk Anlatılarında Şüreli Tipi isimli makalede Tatar Türklerinde oldukça yaygın olan mitik varlıklardan Şüreli ile ilgili değerlendirmelerde bulunulmuĢtur. Bu makalede ġüreli‟nin özellikleri, onun nasıl yakalanacağı veya ondan nasıl kurtulunacağı gibi pek çok husus üzerinde durulmuĢtur. Ramile Yarullina‟nın (2007) yazdığı İdil Boyu Tatarlarında Nevruz Bayramı isimli makalede Tatar Türklerinde geleneksel olarak kutlanan Nevruz Bayramı ile ilgili metinler verilerek değerlendirmelerde bulunulmuĢtur. Bu makalede Tatarlar arasında unutulmuĢ olan Nevruz‟un yeniden canlandırılıĢı ve bu bayramın millî ruhun uyanıĢına katkısı ele alınmıĢtır. YaĢar Kalafat-Ġlyas Kamalov (2005) tarafından hazırlanan Tatar Efsaneleri isimli makalede Galimcan Gilmanov‟un Tatar Mifları isimli kitabındaki kara güçler, sihirli zatlar ve ikincil (tüben) ruhlar hakkında anlatılan efsane metinlerinin özetleri verilmiĢtir. Kalafat‟ın (2004) Tatar Türklerinin Karşılaştırmalı Halk İnançları isimli makalesinde ise Kırım, Kazan ve diğer Türklerin geçiĢ dönemlerinden olan evlenme, doğum ile ilgili inanıĢ ve uygulamaları, geleneksel ve dinî bayramları, ruhlarla ilgili ritüelleri hakkında bilgiler verilmektedir. Türkiye‟de Tatar mitolojisi ile iliĢkilendirebileceğimiz beĢ tez bulunmaktadır. Bunlardan birincisi olan ve 2002 yılında Gülhan Atnur tarafından hazırlanan Başkurt ve Tatar Efsaneleri Üzerine Karşılaştırmalı Motif Çalışması isimli doktora tezinde, BaĢkurt ve Tatar Türklerinin efsanelerindeki motifler Stith Thompson‟un Motif Index of Folk Literature adlı kataloğuna göre tasnif edilmiĢtir. Tatar efsanelerindeki mitolojik unsurlar, katalogdaki “Mitolojik Motifler” baĢlığı altında verilmiĢtir.2003 yılında Yüksek lisans tezi olarak sunulan Tatar Mitolojisi Hakkında Yapılmış Çalışmaların Değerlendirmeli Bibliyografyası isimli çalıĢma, 2003 yılına kadar bu konuda yapılmıĢ akademik çalıĢmaları tanıtması bakımından önemlidir. Mustafa Gültekin tarafından 2010 yılında hazırlanan Tatar Masalları Üzerine Bir Araştırma isimli doktora tezinde Kazan Tatar Türklerinin masallarındaki motifler Stith Thompson‟un Motif Index of Folk Literature adlı kataloğuna göre tasnif edilerek masallarda tespite edilen mitolojik öğeler “Mitolojik Motifler” baĢlığı altında değerlendirilmiĢtir. 2012 yılında Serdar ġimĢek tarafından hazırlanan Tatar Türklerinin Tülek Destanı (İnceleme/Metin) adlı Yüksek lisans çalıĢmasında da bu destandaki motifler, Motif Index of Folk Literature kataloğuna göre tasnif edilmiĢ ve
Tülek destanındaki mitolojik unsurlar, “Mitolojik Motifler” baĢlığı altında verilmiĢtir. Son olarak Nezih Tatlıcan (2013) tarafından hazırlanan Edigey Merkezli Epik Anlatılarda (Başkurt-Kazak-Tatar) Mitoloji ve Tarihsellik isimli Yüksek lisans tezinde bu destanda geçen evren ve evrenin sonu ile ilgili mitolojik unsurlar, hayvanlar, bitkiler, sular, dağ, demir, ateĢ, toprak, sayılar, renkler, rüya, ölüm vs. ile ilgili mitolojik unsurlar tespit edilmiĢtir.
Bunların dıĢında YaĢar Kalafat (2011) tarafından hazırlanan Türk Kültürlü Halklarda Türk-Tatar Halk İnançları isimli çalıĢmada Ġdil-Ural, Astrahan, Sibirya, Kırım, Litvanya ve Romanya Tatarları ile Anadolu‟da yaĢayan Tatarların doğum, evlenme, ölüm âdetleri, bayramları, bereket törenleri ve iyelere dair inançları hakkında bilgiler verilmektedir.
ĠNCELEME
1. Kazan Tatar Türkleri Mitolojisinde Tanrılar ve Ruhlar/Ġyeler
Ġlkel insanın din anlayıĢı dünyayı, dünyadaki varlıkları ve evreni yaratan Tanrıların veya ruhların varlığı temelinde ĢekillenmiĢtir. Bu anlayıĢta Tanrıların cezalandırmalarından sakınmak, lütuflarından istifade etmek gibi doğrudan günlük yaĢamı etkileyen faydacı bir düĢüncenin var olduğu bilinmektedir. Türklerin Tanrı ve ruhlara dair inançları, onların dünya tasavvuruyla da yakından ilgilidir. Dünyanın genellikle gök, orta dünya ve yeraltı dünyası Ģeklinde üç katman olarak tasavvur edildiği Türk düĢünce ve inanç sisteminde, Tanrılar ve ruhlar da bu katmanlara dağılmıĢ Ģekilde düĢünülmüĢtür. Gök ve yeraltı dünyaları kendi içerisinde tabakalardan oluĢmuĢtur. Tanrılar veya ruhlar, kutsallık ve güçleri oranında bu tabakalarda yaĢamaktadır. Orta dünyada ise genellikle dağ, su, orman, kır vb. varlıkların koruyucusu görevindeki iyeler vardır.
Tataristan Tatarlarının ilkel dönemlere ait Tanrılara veya ruhlara dair inançları daha sonra kabul ettikleri dinlerin tesirlerine rağmen çeĢitli Ģekillerde varlığı devam ettirmiĢtir. Resmi olarak Tatarların 922 yılında Müslümanlığı kabul ettikleri bilinmektedir (Zakirova, 2003: 5).21 Bu kadar erken dönemde Ġslam‟la tanıĢmıĢ olmalarına rağmen Tatar halk anlatılarında Tengri‟ye, GüneĢ‟e, AteĢ Ruhu‟na, Su Ġyesi, Ev Ġyesi, ġüreli gibi ilkel dönemlerden kalma ruhlara ait izlere rastlanmaktadır. Tatar mitolojisinde Tanrıları ve ruhları bulundukları tabakalara göre değerlendirmek mümkündür.