Türkiye’nin Tekno-Endüstriyel Yetkinliği

Tekno-endüstriyel yetkinlik güvenliği, çalışmanın önceki bölümünde de belirtildiği gibi; bir ekonominin refah, verimlilik ve diğer refah yaratan faktörlerini meydana getirme kabiliyetini koruması ve geliştirmesidir. Bu amaçla ülke, yabancı teknolojilerden istifade edebilir. Ancak söz konusu ülkenin bu teknolojilere ulaşabilmesi de gereklidir.311 Aşağıdaki grafikte bilgi ve iletişim alanlarında üretilen malların toplam ticaretteki ihracat yönüyle yıllık paydaları yüzde şeklinde

308 Moody's aynı zamanda Türkiye’nin uzun vadeli döviz cinsinden tahvil tavanını (long-term foreign-currency bond ceiling) Baa2’den Baa1’e; uzun vadeli döviz cinsinden mevduat tavanını Ba2’den Baa3’e indirmiştir. Ayrıntılı bilgi için lütfen bakınız Moody’s Investor Service, “Rating Action: Moody's Downgrades Turkey's Issuer And Bond Ratings To Ba1 With A Stable Outlook”, Global Credit Research, 23 Sep 2016, (Çevrimiçi) https://www.moodys.com/research/Moodys-Downgrades-Turkeys-Issuer-And-Bond-Ratings-To-Ba1-With--PR_354341, 26 Ekim 2016.

309 CNBC Economy, “Fitch cuts Turkey rating outlook to negative in wake of failed coup attempt”, (Çevrimiçi) http://www.cnbc.com/2016/08/20/fitch-cuts-turkey-rating-outlook-to-negative-in-wake-of-failed-coup-attempt.html, 26 Ekim 2016.

310 Gabrielle Coppola, Bloomberg, “S&P Cuts Turkey Credit Rating, Citing Political Uncertainty”, (Çevrimiçi) http://www.bloomberg.com/news/articles/2016-07-20/s-p-cuts-turkey-credit-rating-citing-more-political-uncertainty, 26 Ekim 2016.

311 Christopher Dent, The Foreign Economic Policies of Singapore, South Korea and Taiwan, s. 18.

verilmiştir. Aşağıdaki grafikten de anlaşılacağı üzere gelişmekte olan ekonomiler bilgi ve iletişim teknolojileri mallarına yönelerek hem tekno-endüstriyel yetkinliklerini arttırmakta hem de katma değeri yüksek bu malların ihracatını gerçekleştirerek endüstriyel kabiliyetlerini geliştirmektedirler. Son tahlilde bütün bu çaba ülke ekonomisine dış ticaretten başlayarak yayılan pozitif bir etki sağlamaktedır.

Grafik 8: Bilgi ve İletişim Teknolojileri Mallarının İhracat Yönüyle Toplam

Ticaretteki Yıllık Yüzde Payları (2000-2013)

Kaynak: United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD), "Information Technology

Statistics", (Çevrimiçi) http://unctadstat.unctad.org/wds/TableViewer/tableView.aspx?ReportId=15849, 22 Aralık 2015.

Kalkınma Bakanlığının dört yıllık periyotlar dâhilinde yayınladığı 2014-2018 dönemini kapsayan Onuncu Kalkınma Planı, Türkiye’nin gerçekleştirmek istediği teknoloji yatırımlarının ve sanayileşme politikalarının önemini:

“Sermaye birikimi ve sanayileşme süreci hızlandırılacak; yurtiçi tasarruflar, üretken yatırımlar ve üretim faktörlerinin verimlilik düzeyleri artırılacak; cari açık kalıcı bir şekilde makul düzeylere çekilecek; ekonominin yenilikçi ve ithalat bağımlılığı azalmış bir yapıya dönüştürülmesi sağlanacaktır. Bu dönüşüm sürecinde, Türkiye’de bilim ve teknoloji alanındaki gelişmelerin yakından takip edilerek yenilik üretme kapasitesinin yükseltilmesi, yeniliklerin mevcut üretim yapısıyla bütünleştirilerek üretim yapısında dönüşümün sağlanması hedeflenmektedir.”

0 5 10 15 20 25 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Dünya Gelişmekte Olan Ekonomiler

İfadesi ile vurgulamıştır.312 Belirlenen bu resmi hedeflerden de anlaşılacağı üzere Türkiye’nin:

 Tasarruflar ve sermaye birikimi istenilen düzeyde gerçekleşmemektedir. Bu durum ülkeyi doğrudan yabancı yatırımlara ve konjonktürel nedenlerden bu yatırımların çekilmesi durumunda dış borca mahkûm kılmaktadır. Söz konusu dış borçlar katma değeri yüksek ve ileri teknoloji içeren alanlara kaydırılamadığında tekno-endüstriyel yetkinlik zayıflamaktadır.

 Türkiye’nin araştırma geliştirme faaliyetlerine yapılan harcamalar artmakla birlikte yeterli düzeyde değildir. Aşağıdaki grafikte toplam AR-GE harcamaları Türk lirası cinsinden sürekli arttığı görülmektedir. Fakat gayrisafi yurtiçi AR-GE harcamalarının Gayrisafi yurtiçi hasılaya oranına bakıldığında istikrarlı bir artış görülmemektedir. Demek ki, gayri safi yurtiçi hasılada yaşanan olumlu gelişmeler dönem içinde araştırma geliştirme harcamalarına yansımamakta, doğası gereği planlı olan bu harcamalar bir sonraki dönemde etkisini göstermektedir.³¹³

Grafik 9: Türkiye’nin Toplam GE Harcamaları (TL) ile Gayri Safi Yurt İçi

AR-GE Harcaması/GSYİH Oranının (%) Karşılaştırılması

Kaynak: TUİK, Temel İstatistikler; Bilim Teknoloji ve Bilgi Toplumu İstatistikleri: Araştırma

Geliştirme Faaliyetleri İstatistikleri, (Çevrimiçi)

http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist, 15 Aralık 2016.

312 TC Kalkınma Bakanlığı, Onuncu Kalkınma Planı 2014-2018, Ankara, 2013, (Çevrimiçi) http://www.kalkinma.gov.tr/Lists/Kalknma%20Planlar/Attachments/12/Onuncu%20Kalk%C4%B1nm a%20Plan%C4%B1.pdf, 20 Mart 2017, s. 27.

313 Nagihan Özgür, “Türk Savunma Sanayi’nde Ar-Ge Yatırım Süreçleri Üzerine Bir Çalışma”, Türk Silahlı Kuvvetlerini Güçlendirme Vakfı, (Çevrimiçi)

http://www.tskgv.org.tr/turk-savunma-sanayinde-ar-ge-yatirim-surecleri-uzerine-bir-calisma/, 08 Ağustos 2016. 0.00 0.20 0.40 0.60 0.80 1.00 1.20 5 000 000 000 10 000 000 000 15 000 000 000 20 000 000 000

Gayrisafi yuriçi Ar-Ge harcaması / GSYH - GERD / GDP (%) Toplam Ar-Ge harcaması - Total R&D Expenditure (TL)

Türkiye’de bilginin genel gelişimi öncelikle üniversite fonlarından sağlanmaktadır. Ardından bilgi gelişimini fonlayan ikinci alan savunmadır. Bu iki kaynaktan sonra diğerleri gelmektedir.

Grafik 10: Bilgi Gelişim Kaynakları

Kaynak: TUİK, Bilim, Teknoloji ve Bilgi Toplumu İstatistikleri, (Çevrimiçi) http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist, 20 Mart 2017.

 Ekonominin üretim yapısı olması gerektiği arzu edilen düzeyde yenilikçi değildir. Türkiye; verimlilikten yeniliğe odağına geçiş ülkeleri arasında yer almaktadır. Küresel Rekabet Edebilirlik Endeksi göz önüne alındığında en önemli yükselişini 2012-2013 döneminde yapan ülke, onaltı ülkeyi birden arkasında bırakarak dünya çapında, 148 ülke arasında, 44. Sırada yer almıştır. Ancak 2014-2015 döneminde bir basamak gerileyerek başlayan düşüşü, 2015-2016 döneminde daha kötüye gitmiş ve 51. Sıraya kadar gerilemiştir. Bu düşüşe sebep olan en önemli unsurlar: etkinlik arttırıcı olarak görülen finansal piyasaların gelişmişliğinde ve teknolojik altyapıda; inovasyon ve çeşitlilik faktörlerinden iş dünyasının gelişmiş düzeyinde ve inovasyonda gerilemiş olmasından ileri gelmektedir. Aşağıdaki tabloda Türkiye’nin 2014-2015 ile 2014-2015-2016 dönemlerinde Türkiye’nin Küresel Rekabet Edebilirlik Alt Endekslerinde göstermiş olduğu performans yer almaktadır.³¹⁴

314 Rekabet Kurumu, Küresel Rekabet Edebilirlik Endeksi 2015-2016 Raporu, (Çevrimiçi) http://www.rekabet.gov.tr/tr-TR/Rekabet-Yazisi/Kuresel-Rekabet-Edebilirlik-Endeksi-2015-2016-Raporu, 22 Temmuz 2016. 500 000 000 1 000 000 000 1 500 000 000 2 000 000 000 2 500 000 000 3 000 000 000 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 (2)

Genel bilgi gelişimi: Ar-Ge (Genel Üniversite Fonlarından finanse edilen)

General advancement of knowledge: R&D financed from General University Funds (GUF) Genel bilgi gelişimi: Ar-Ge (diğer kaynaklardan finanse edilen)

General advancement of knowledge: R&D financed from other sources than GUF Savunma

Tablo 16: Türkiye’nin Küresel Rekabet Edebilirlik Alt Endeksleri

Küresel Rekabet Edebilirlik Alt

Endeksleri (GCI) Sıra Değer

(2015-2016) (2014-2015) (2015-2016) (2014-2015) GCI 51 45 4,4 4,5 Temel Gereklilikler 57 56 4,7 4,8 Kurumsal Yapı 75 64 3,8 3,9 Altyapı 53 51 4,4 4,6 Makroekonomik İstikrar 68 58 4,7 4,8

Sağlık ve Temel Eğitim 73 69 5,7 5,8

Etkinlik Artırıcılar 48 45 4,3 4,4

Yüksek Öğrenim ve Hizmet içi Eğitim 55 50 4,6 4,7

Ürün Piyasalarının Etkinliği 45 43 4,5 4,6

Emek Piyasalarının Etkinliği 127 131 3,5 3,5

Finansal Piyasalarının Gelişmişliği 64 58 3,9 4,2

Teknolojik Altyapı 64 55 4,1 4,3

Pazar Büyüklüğü 16 16 5,4 5,3

İnovasyon ve Çeşitlilik Faktörleri 56 51 3,7 3,9

İş Dünyasının Gelişmişlik Düzeyi 58 50 4,1 4,3

İnovasyon 60 56 3,4 3,4

Kaynak: Rekabet Kurumu, Küresel Rekabet Edebilirlik Endeksi 2015 - 2016 Raporu, (Çevrimiçi)

http://www.rekabet.gov.tr/tr-TR/Rekabet-Yazisi/Kuresel-Rekabet-Edebilirlik-Endeksi-2015-2016-Raporu, 22 Temmuz 2016.

Türkiye’nin resmi bir ekonomik istihbarat birimine ihtiyacı vardır. Ekonomik istihbarat bir ülkenin kendi çıkarlarını gözeterek vatandaşlarının refahını arttırmada önemli bir yeri vardır. Türkiye diğer ülkeleri yakından takip etmeli, ekonomik bilgi toplamalı ve küresel pazarda daha iyi bir yer edinmek için bu bilgileri kullanmalıdır.315 Türkiye’nin ilk ticari istihbarat merkezi olan Ticari Bilgi ve İstihbarat Merkezleri (TİBİM), Mersin Ticaret ve Sanayi Odası, Adana Ticaret Odası ile Tarsus Ticaret ve Sanayi Odası ortaklığında Çukurova Kalkınma Ajansı 2015 Yılı Üretim ve Çevre Altyapısının İyileştirilmesi Mali Destek Programı kapsamında kurulmuştur.316 Türkiye ekonomisinin yapısı göz önüne alınarak Türkiye’ye için

315 Ekonomik istihbarat iki düzeyde incelenebilir. Birincisi ana metinde geçtiği üzere ülkeler seviyesinde ekonomik istihbarat tanımlanır. İkinci düzey ise şirketlerin kendilerine yer açmak ve Pazar paylarını arttırmak için topladıkları bilgileri ve bu bilgileirn kullanımını içeren ekonomik istihbarattır. Daha ayrıntılı bilgi için lütfen bakınız: Nevzat Güldiken, “Bilginin Elde Edilmesi ve Korunmasında Ekonomik İstihbarat Sistemlerinin Rolü”, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, C: 7, S: 2, 2006, s. 173.

316 Ticari Bilgi ve İstihbarat Merkezleri (TİBİM), Hakkımızda, (Çevrimiçi) https://www.tibim.org/#hakkimizda, 15 Aralık 2016.

ekonomik istihbarat modeli kurulmalıdır. Bununla birlikte özel sektör ve üniversitelerle işbirliğine gidilerek bu mekanizma beslenmelidir.317

Türkiye ekonomisi bilgi ötesi çağda tekno-endüstriyel yetkinliğini; araştırma geliştirme faaliyetleri, savunma sanayii aracılığıyla üretilen projeler, yaratılan marka ve patentlerle arttırmaya çalışmaktadır. Bilgi ve teknoloji yoğun malların üretimi ve kullanımı beraberinde siber güvenliğin sağlanmasını gerektirmektedir. Üstelik sadece Türkiye’nin değil, Türkiye’nin ikili işbirliği içinde bulunduğu, teknoloji ve hizmet satın aldığı ülkelerin siber tehdit altında bulunması da ülkeyi etkileyecektir. Türkiye, siber güvenlik anlamında aşama kaydetmiş olmakla beraber günümüz için ulaşılan seviye yeterli değildir. Oluşturulan mevzuat ve kurulan kamu kuruluşlarını, hedeflerini gerçekleştirmekte ve eylemlerini uygulamaya koymakta geç kalmaktadır.

Türkiye, üst orta gelir grubu içerisinde, Kuzey Afrika ile Batı Asya bölgesinde yer alan bir ülke olarak tüm 141 ülke içerisinde küresel inovasyon endeksinde yeri 58. sıradır.318 Ülkenin yıllık patent ve marka tescili oranlarına baktığımızda aşağıdaki ilk grafikten de anlaşılacağı üzere yıllık patent tescil sayısı gittikçe yükselmektedir. Ancak patent tescil sayısının yıllık artış oranına bakıldığında istikrarlı bir gelişim gösterildiği söylenemez. Yenilikçilik daha istikrarlı kılınmalıdır.

Grafik 11: Yıllık Toplam Patent Tescil Sayısı Ve Patent Tescili Sayısının Yıllık Artış Oranlarının Karşılaştırılması

Kaynak: Türk Patent Enstitüsü, İstatistikler: Patent, (Çevrimiçi) http://www.tpe.gov.tr/TurkPatentEnstitusu/statistics/, 15

Aralık 2016.

317 Rabia Yücelik, Ekonomik İstihbarat Modelleri ve Türkiye İçin Öneri, İstanbul Ticaret Üniversitesi, Dış Ticaret Enstitüsü, Working Paper Series, Tartışma Metinleri, WPS NO/ 04 / 2015-06, (Çevrimiçi) http://www.ticaret.edu.tr/uploads/dosyalar/921/WPS%20NO%2004%20%202015-06.pdf, 15 Aralık 2016, s. 7.

318 Soumitra Dutta vd. (Ed.), The Global Innovation Index2015: Effective Innovation Policies for Development, (Çevrimiçi) https://www.globalinnovationindex.org/userfiles/file/reportpdf/GII-2015-v5.pdf, 22 Temmuz 2016, s. XXX. -40.00% -20.00% 0.00% 20.00% 40.00% 60.00% 80.00% 100.00% -2000 0 2000 4000 6000 8000 10000 12000

Yıllık Toplam Patent Tescili Sayısı Patent Tescili Sayısının Yıllık Artış Oranı Doğrusal (Yıllık Toplam Patent Tescili Sayısı)

Aşağıdaki grafikte ise genel marka tescillerinin yıllara göre dağılımı ve genel marka tescillerinin yıllık artış oranları görülmektedir. Marka tescil sayısı ve marka tescillerinin yıllık artış oranı da patent grafiğine benzer bir eğilm göstermektedir. Genel marka tescil sayısı ekonomik kriz dönemlerinden etkilenmekle beraber yıllık artış oranları hala istikrarlı bir yükseliş gösterememektedir. Girişimcilik ve yenilikçilik daha etkin ve verimli bir biçimde desteklenmeli ve bürokratik engeller olabildiğince azaltılmalıdır.

Grafik 12: Marka Tescil

Kaynak: Türk Patent Enstitüsü, İstatistikler: Marka, (Çevrimiçi) http://www.tpe.gov.tr/TurkPatentEnstitusu/statistics/, 15

Aralık 2016.

Türkiye’deki girişimlerin bilişim teknolojileri kullanımı incelendiğinde marka değeri oluşturması ve yenilikçilik beklenen bu oluşumlara genel olarak bakıldığında temel göstergelerin dahi iyileşmesi gerektiği görülmektedir. Örneğin bir işletme kendi mal ve hizmetlerini, fiziki olarak yakınında bulunan sınrılı çevresi dışında, yurtiçinde ve yurt dışında kısmen web sitesi aracılığıyla tanıtacaktır. Girişimlerin web sitesi sahipliği % 60 civarında düşük bir oranda seyretmeketdir. Aşağıdaki grafikte de görüleceği üzere bilgisayar kullanımı ve internet erişimi % 90’ların üzerindeyken, web sitesi sahipliği oranı bu oranın 2/3’ü kadardır.

-60.00% -40.00% -20.00% 0.00% 20.00% 40.00% 60.00% 80.00% 100.00% 0 20000 40000 60000 80000 100000

Grafik 13: Türkiye’de 2007-2016 Yılları Arasında Girişimlerde Bilişim Teknolojileri Kullanımı

Kaynak: TUİK, Bilim, Teknoloji ve Bilgi Toplumu İstatistikleri, (Çevrimiçi) http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist, 20 Mart 2017.

Ülkelerin teknolojik yeterlilik düzeyleri dünya ekonomisindeki ve ticaretindeki yerlerinin belirlenmesinde önemli bir unsurdur.319 Türkiye: 320

 İlk milli tank ALTAY; ilk insansız hava aracı ANKA; ilk milli gemi MİLGEM projeleri;

 Uzun Menzilli Füze Savunma Sistemi Projesi;  Deniz Araçları;

 Elektronik Harp ve Radar sistemleri;  İnsansız ve Akıllı Sistemler;

 Silah Sistemleri;

 Uçak ve Uzay araştırmaları girişimleri ile savunma alanında öncelikli olmak üzere atılımlar gerçekleştirmektedir.

Günümüzün hızlı değişen ileri teknolojili pazarında yeterli olmamakla birlikte teknolojik gelişmelerin ilk ayağının genellikle savunma endüstrisinde atıldığı ve ardından sivil alanlara yayıldığı gerçeği de göz önünde bulundurulmalıdır.

319 Kemal Çelebi, “Türkiye’de Teknolojik Yapı ve Dış Ticaret Üzerindeki Etkileri”, Yönetim ve Ekonomi, l:2002 C: 9 S: 1-2, ss. 157-158.

320Savunma Sanayii Müsteşarlığı, Projeler, (Çevrimiçi)

http://www.ssm.gov.tr/anasayfa/projeler/Sayfalar/default.aspx, 20 Mart 2017.

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Bilgisayar Kullanımı 88.7 90.6 90.7 92.3 94.0 93.5 92.0 94.4 95.2 95.9 İnternet Erişimi 85.4 89.2 88.8 90.9 92.4 92.5 90.8 89.9 92.5 93.7 Web Sitesi Sahipliği 63.1 62.4 58.7 52.5 55.4 58.0 53.8 56.6 65.5 66.0

0.0 20.0 40.0 60.0 80.0 100.0 120.0

3.1.5. Türkiye’nin Sosyo-Ekonomik Paradigması ve Sistem