3.2. Uygulamaya Dayalı Politikala Alanında Ekonomik Güvenliğin Tesisi
3.2.1. Doğrudan Yabancı Yatırım Politikaları
Bir ülkenin iktisadi büyümesinin istikrarlı olabilmesi için büyümenin kaynaklarından biri olan yurt içi tasarruf oranları ve bu oranları artırmak önem arz etmektedir. Türkiye’nin yurtiçi tasarrufları, sermaye birikimi ve kaynakları iktisadi kalkınma sürecini sürekli desteklemede Cumhuriyetin kuruluş döneminden günümüze yetersiz kalmıştır. Türkiye’nin gelirleri artırmak vasıtasıyla yurtiçi tasarrufu yukarılara çekebilmesi için, son on yılda uygulamaya çalıştığı makroekonomik politikalar, istikrarlı ekonomik ortamın varlığını oluşturmada kısa ve orta vadede istenilen düzeye ulaşamamıştır.382 Bu sebeplerden dolayı geçmişten günümüze, doğrudan yabancı yatırımlar ülke ekonomisi için ehemmiyet taşımaktadır. Çünkü doğrudan yabancı yatırımların yöneldiği ülkeler; idare ve iş bilgilerinde gelişme, istihdamın artırılması, varsa atıl doğal kaynakların kullanılması, dış ticaret açıklarının azaltılması ve son tahlilde ekonomik büyümenin sağlanması gibi sonuçlardan istifade etme beklentisi içerisindeyken doğrudan yatırımı yapan ülkeler ise, doyamamış bir piyasaya girip arzda bulunmak, ucuz girdi imkânlarından
381 Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, Uyuşmazlıkların Çözümü Ve Arabuluculuk, (Çevrimiçi) http://www.mfa.gov.tr/uyusmazliklarin-cozumu-ve-arabuluculuk.tr.mfa, 17 Ekim 2016. 382 Türkiye’deki özel tasarrufları tayin eden etkenler; reel faiz oranı, gayri safi özel kullanılabilir gelir, genç nüfus bağımlılık oranı ve enflasyonla yakından ilişkilidir. 2001 yılında ekonomik istikrara geçiş çalışması ile ihtiyat güdüsü ile edilen tasarruf miktarında azalma görülmüştür. Daha ayrıntılı bilgi için lütfen bakınız Türkiye Cumhuriyeti Kalkınma Bakanlığı, Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018) Özel İhtisas Komisyonu Raporları: Yurtiçi Tasarruflar Özel İhtisas Komisyonu Raporu, (Çevrimiçi) http://www.kalkinma.gov.tr/Lists/zel%20htisas%20Komisyonu%20Raporlar/Attachments/256/Yurti% C3%A7i%20Tasarruflar%20%C3%96zel%20%C4%B0htisas%20Komisyonu%20Raporu.pdf, 17 Haziran 2017.
yararlanmak, vergi tarifeleri ve lojistik gibi maliyetleri azaltmak yoluyla kazanç sağlamaya çalışmaktadırlar.383
Dünya çapında liberal politikalar, 70’li yıllarda tekrar rağbet görmeye başlamıştır. Gelişmekte olan ülkelerin yükselen ekonomiler olarak da adlandırılmasıyla bu ülkelerin de gelişmiş ülkelerin uyguladıkları iktisadi politikalar uygulaması teşvik edilmiştir. Bunun sonucunda henüz iktisadi, kurumsal ve hukuki alt yapısı tam oluşturulamamış ülkeler dış şoklara açık ve kırılgan hale gelmişlerdir. Bu yapıya sahip ülkelerin sermaye birikimi probleminin doğrudan yabancı yatırımlarla çözüme kavuşabileceği düşünülmüştür.384 1980’de çıkarılan “Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar” ile gerçekleşen finansal serbestleşme öncesinde ülkeye giren yabancı sermaye yatırımları istenilen düzeye ulaşmamıştır.385 1980 öncesinde yabancı sermaye yatırımlarının teşvik etmek amacıyla bazı yasal düzenlemeler yapılmış ve kanunlar çıkarılmıştır. Bunlardan ilki 22 Nisan 1947 tarihli 13 Sayılı Karar ile çıkarılan Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkındaki düzenlemedir. Yabancı sermaye yatırımları ile ilgili çıkarılan ilk kanun ise yabancı sermayeyi teşvik etmek amacıyla 1 Mart 1950 tarihinde 5583 Sayılı olarak Hazinece Özel Teşebbüslere Kefalet Edilmesine ve Döviz Taahhüdünde Bulunulmasına Dair Kanun adı altında yürürlüğe girmiştir.386 1954 yılında 6224 Sayılı “Yabancı Sermaye Kanunu” ile Türkiye’de doğrudan yabancı yatırım faaliyetleri resmî bir çerçeveye oturtulmuştur. Bu Kanun; Türkiye’de, 1950’lerden 2003’e kadar geçen sürede çıkarılan ve yabancı sermaye konusunda oldukça liberal
383 Kadir Karagöz, “Türkiye’de Doğrudan Yabancı Yatırım Girişlerini Belirleyen Faktörler: 1970-2005”, Journal of Yasar University, C: 2, S: 8, s. 930;
“Doğrudan yatırım denildiğinde; bir firmayı satın alma, yeni kurulacak bir firma için kuruluş sermayesi sağlama ve/veya mevcut bir firmanın sermayesine katılma yoluyla, bir ülkenin firmaları tarafından diğer bir ülkeye yapılan ve teknoloji, know-how, işletmecilik bilgisi, işgücü ve yatırımcının kontrol yetkisini de kendisi ile birlikte getiren yatırımlar anlaşılmaktadır.”
Daha ayrıntılı bilgi için lütfen bakınız: M. Emin Erçakar ve Erdal Tanas Karagöl, Türkiye’de Doğrudan Yabancı Yatırımlar, SETA Analiz, S: 33, Ocak 2011, s. 5.
384 Muhsin Kar ve Fatma Tatlısöz, “Türkiye’de Doğrudan Yabancı Sermaye Hareketlerini Belirleyen Faktörlerin Ekonometrik Analizi”, KMU İİBF Dergisi Yıl:10 Sayı:14 Aralık/2008, s. 2.
385 Türkiye Cumhuriyeti Devletine 1980 yılına kadar yapılan Marshall yardımı gibi yurt dışı yardımlar bu başlık dâhiline alınmamışlardır. Karar hakkında daha ayrıntılı bilgi için lütfen bakınız: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB), “Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar”, (Çevrimiçi) http://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/8bb1302e-cecc-4ae4-962254365f8ee2e1/kam biyo2. pdf? MOD=AJPERES, 17 Haziran 2016.
386 Sefer Şener ve Cüneyt Kılıç, “Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Yabancı Sermaye”, Bilgi, S: 16, 2008/1, (Çevrimiçi) https://www.academia.edu/1565653/Osmanl%C4%B1dan_G%C3%BCn%C3%B Cm%C3%BCze_T%C3%BCrkiyede_Yabanc%C4%B1_Sermaye, 17 Haziran 2016, s. 30.
hükümler içeren bir kanundur. 6224 sayılı Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu, yabancı yatırımı “memleketin iktisadi inkişafına yararlı olması, Türk hususi te-şebbüslerine açık bulunan bir faaliyet sahasında çalışması ve inhisar veya hususi bir imtiyaz ifade etmemesi” koşullarıyla her alanda çalışmakta özgür bırakıyordu. Bu Kanun’da, sermaye kavramı da geniş tutulmuştur.387 Uygulanmaya başlanan ilk serbestleşme politikaları ile çıkarılan kanunlardan günümüz ihtiyaçlarına cevap verecek ve kapsamı daha geniş tanımlayacak yeni kanunlara geçilmiştir. 2003 yılında yürürlüğe giren 4875 sayılı yeni “Yabancı Sermaye Kanunu”nda doğrudan yabancı yatırım;
“Yabancı yatırımcı tarafından; Yurt dışından getirilen Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası’nca alım satımı yapılan konvertibl para şeklinde nakit sermaye, devlet tahvilleri hariç olmak üzere şirket menkul kıymetleri, makine ve teçhizat, sınai ve fikri mülkiyet hakları ile, Yurt içinden sağlanan yeniden yatırımda kullanılan kar, hasılat, para alacağı veya mali değeri olan yatırımla ilgili diğer haklar, doğal kaynakların çıkarılması ve aranmasına ilişkin haklar gibi iktisadi kıymetler aracılığıyla yeni şirket kurmayı veya şube açmayı, menkul kıymet borsaları dışında hisse edinimi veya menkul kıymet borsalarından en az % 10 hisse oranı ya da aynı oranda oy hakkı sağlayan edinimler yoluyla mevcut bir şirkete ortak olmak”
şeklinde tanımlanmaktadır.388
Bir ülkeye istenilen düzeyde doğrudan yabancı yatırımın gelip gelmemesinin ardında çeşitli faktörler bulunmaktadır. Bunların arasında; Siyasi istikrarsızlık, ulusallaştırma ihtimali; doğrudan yatırım yapılacak ülkenin ve dolayısıyla pazarın büyüklüğü ile diğer pazarlara yakınlığı, iktisadi büyüme oranı, enflasyon, ödemeler dengesi değişmeleri, GSMH ve asgari ücretteki değişimler sayılabilir.389 Aynı
387 Erçakar ve Karagöl, a.g.e., s. 9.
388 TC Resmȋ Gazete, Doğrudan Yabancı Yatırımlar Kanunu: Kanun No. 4875, S: 25141, 17.6.2003, (Çevrimiçi) http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2003/06/20030617.htm veya https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc087/kanuntbmmc087/k anuntbmmc08704875.pdf, 18 Temmuz 2016.
389 Kar ve Tatlısöz, a.g.e., ss. 7-8. Türkiye’de net asgari ücret 448,62 dolardır. Brüt asgari ücret ise 567,93 dolardır. Sosyal güvenlik primi ödemesi (% 14) 79,51; İşsizlik sigortası fonu ödemesi (% 1) 5,68; Gelir vergisi (% 15) 29,81; Asgari geçim indirimi 42,60; Damga vergisi (% 0,759) 4,31 dolardır. Böylelikle toplam kesinti tutarı 119,31 dolardır. İşverene maliyeti ise toplamda brüt asgari ücret (567,93 dolar) artı Sosyal güvenlik primi işveren payı 88,03 dolar ve İşverenin işsizlik sigortası fonuna katkısı (% 2) 11,36 dolar ile 667,32 dolardır. Ayrıntılı bilgi için lütfen bakınız: T.C. Başbakanlık Türkiye Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı (Invest in Turkey), Türkiye’de İş Yapmanın
Maliyeti, (Çevrimiçi)
zamanda bir ülkeye gelen doğrudan yabancı yatırımlara uygulanan kısıtlamalar o ülkeye olan doğrudan yabancı yatırımları etkilemektedir. Yabancıların yurt içi yatırımcılarla eşit olmamaları ya da aynı fırsatların verildiği ortamların kısıtlı olması; Eleme veya onay mekanizmaları; yabancıların kilit konumundaki yerlere atanmasındaki kısıtlamalar; işletme ve idare ile ilgili kısıtlamalar (Örneğin; toprak sahipliği gibi) da önemli faktörlerdir.390 Türkiye bu kısıtlamalar göz önünde bulundurularak oluşturulmuş OECD endeksine göre OECD ülkeleri arasında ortalama bir değere OECD üyesi olmayan ülkeler ile tüm ülkeler göz önüne alındığında ortalama bir konumdadır.391 Aşağıda bu endekse ait değerler yer almaktadır.
Tablo 19: Ülke Ülke Doğrudan Yabancı Yatırım Endeksi Skorları (Kapalı = 1, Açık = 0)
TÜM ÜLKELER 0.072 0.020 0.006 0.021 0.117 OECD 0.059 0.024 0.001 0.013 0.095 OECD Olmayan 0.096 0.014 0.014 0.036 0.157 Avustralya 0.023 0.108 0.003 0.003 0.138 Avusturya 0.058 0.009 0.000 0.009 0.076 Arjantin 0.025 0.000 0.000 0.000 0.025 Belçika 0.014 0.000 0.000 0.002 0.016 Brezilya 0.080 0.000 0.005 0.033 0.116 Kanada 0.067 0.082 0.000 0.005 0.153 Şili 0.067 0.000 0.015 0.003 0.081 Çin 0.226 0.135 0.048 0.069 0.457 Çek Cumhuriyeti 0.049 0.000 0.000 0.006 0.055 Danimarka 0.063 0.000 0.000 0.001 0.063 Mısır 0.055 0.000 0.000 0.049 0.104 Estonya 0.052 0.000 0.000 0.046 0.098 Finlandiya 0.019 0.000 0.000 0.021 0.040 Fransa 0.038 0.000 0.001 0.014 0.053 Almanya 0.020 0.000 0.000 0.004 0.025 Yunanistan 0.032 0.002 0.002 0.024 0.059 Macaristan 0.065 0.000 0.000 0.001 0.066 İzlanda 0.173 0.200 0.000 0.108 0.430 Hindistan 0.191 0.025 0.005 0.000 0.220 Endonezya 0.274 0.000 0.048 0.014 0.332 Irlanda 0.035 0.000 0.000 0.024 0.059 İsrail 0.070 0.018 0.000 0.032 0.120 İtalya 0.069 0.000 0.000 0.004 0.073 Japonya 0.230 0.000 0.007 0.005 0.241 Güney Kore 0.139 0.000 0.001 0.002 0.142
390 OECD, “Measuring FDI Restrictiveness”, (Çevrimiçi)
http://www.oecd.org/investment/fdiindex.htm, 18 Temmuz 2016.
391Blanka Kalinova vd., “OECD’s FDI Restrictiveness Index: 2010 Update”, OECD Working Papers on International Investment, 2010/03, OECD Publishing. http://dx.doi.org/10.1787/5km91p02zj7g-en, 18 Temmuz 2016, ss. 19-20.
Letonya 0.051 0.000 0.000 0.034 0.085 Litvanya 0.036 0.000 0.000 0.014 0.050 Lüksemburg 0.003 0.000 0.000 0.000 0.004 Meksika 0.131 0.095 0.000 0.037 0.264 Fas 0.056 0.000 0.005 0.006 0.067 Hollanda 0.003 0.000 0.000 0.001 0.004 Yeni Zelanda 0.039 0.200 0.000 0.023 0.263 Norveç 0.063 0.000 0.002 0.005 0.071 Peru 0.057 0.000 0.050 0.045 0.152 Polonya 0.058 0.000 0.000 0.053 0.111 Portekiz 0.003 0.000 0.000 0.003 0.006 Romanya 0.008 0.000 0.000 0.000 0.008 Rusya 0.216 0.040 0.005 0.122 0.384 Suudi Arabistan 0.199 0.025 0.075 0.080 0.354 Slovakya 0.049 0.000 0.000 0.000 0.049 Slovenya 0.011 0.000 0.000 0.000 0.012 Güney Afrika 0.022 0.000 0.000 0.067 0.089 İspanya 0.019 0.000 0.000 0.000 0.019 İsveç 0.028 0.027 0.000 0.001 0.057 İsviçre 0.070 0.009 0.000 0.011 0.090 Türkiye 0.070 0.000 0.001 0.001 0.072 Birleşik Krallık 0.036 0.000 0.000 0.022 0.059 Birleşik Devletker 0.100 0.000 0.008 0.008 0.116
Kaynak: Blanka Kalinova vd., “OECD’s FDI Restrictiveness Index: 2010 Update”, OECD Working Papers on
International Investment, 2010/03, OECD Publishing. http://dx.doi.org/10.1787/5km91p02zj7g-en, 18 Temmuz 2016, ss. 19-20.
Küresel doğrudan yabancı yatırımların akışı 2013 yılında gerçekleşen 1.47 trilyon Dolardan, 2014 yılında 1.23 trilyon Dolara % 16 düşmüştür. Ancak ülke grupları arasında yatırım akışında farklılıklar olabilmektedir. Örneğin; gelişmekte olan ülkelerin 2014 yılında doğrudan yabancı yatırımlarında % 2’lik artış gerçekleşmiştir ve miktarı 681 milyar Dolar olmuştur. 2014 yılında gerçekleşen tüm doğrudan yabancı yatırımların % 55’i gelişmekte olan ülkelere akmıştır. Doğruda yabancı yatırımlara ev sahipliği yapan ilk 10 ülkenin 5’i gelişmekte olan ülkelerdir. Bu durumun gerçekleşmesindeki en büyük etken öncelikli olarak gelişen Asya’dır. Bölgeye doğrudan yabancı yatırımların akışı % 9 oranında artarak 465 milyar dolar olmuştur, bu yatırımların çoğu gelişmekte olan ülkelere yönlenmiştir. Afrika’ya yapılan doğrudan yatırımlar 54 milyar dolar ile aynı kalmıştır. Ancak Latin Amerika’ya Karayipler’e gelen yatırımlar son dört yılın artışının sonlanması ile % 14’lük bir düşüş göstermiş ve 159 milyar dolar civarında gerçekleşmiştir.392 Geçiş ekonomilerinde doğrudan yabancı yatırımlar % 50’den de fazla düşerek 48 milyar dolar seviyesinde gerçekleşmiştir. Gelişmiş ülkelere; Avrupa’ya ve Kuzey
392 UNCTAD, World Investment Report 2015: Reforming International Investment Governance, New York ve Geneva, United Nations, 2015, (Çevrimiçi) http://unctad.org/en/PublicationsLibrary/wir 2015_en.pdf, 18 Temmuz 2016, ss. 30-31.
Amerika’ya olan akış ise % 28 oranında 499 milyar dolara azalmıştır. Avrupa’daki yatırımlar % 11 azalarak 289 milyar dolar olmuştur. Kuzey Amerika’da ise % 51’lik kayıp yaşanmış ve 146 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. 2014 yılında, gelişmekte olan ülke ekonomilerden diğer ülkelere doğru gerçekleşen yatırımlar, %23 oranında artarak 468 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Gelişmiş ülkeler tarafından yapılan yatırımlar ve gelişmiş ülkelere yapılan dış yabancı yatırımlar toplamda safi olarak sabittir. Bunun başlıca nedeni gelişmiş ülkelere ait çok uluslu şirketlerin sınırlar arası birleşmelerin ve satın almaların yaygınlaşmış olması ve diğer şirketlerin kapanmasıyle durumun dengeye gelmiş olmasından kaynaklanmaktadır.393
Türkiye’ye yönelen doğrudan yabancı yatırımlar, ülkenin kendi kategorisindeki diğer ülkelerle karşılaştırıldığında, istenilen düzeyde gerçekleşmemektedir. Son dönemdeki gelişmeler yaşanmadan önce aşağıda sayılan yapısal problemler Türkiye’ye yapılan doğrudan yabancı yatırımları etkilemekteydi: 394
Bürokratik işlemlerin çokluğu ve sonuçların geç alınması; yolsuzluğun yaygın olduğunun düşünülmesi sebepleriyle yatırımcıların giriş ve faaliyet işlemlerindeki maliyetlerin yüksek olması;
Yüksek kronik enflasyon; Ekonominin istikrarsız oluşu;
1980’deki serbestleşme dönemine kadar ekonominin içe dönük bir yapıda bulunuşu;
Fikri mülkiyet hakları kavramının oluşmasındaki geç kalınmışlık ve bu hakların korunmasındaki yeterliliğin düşük olması;
Enflasyon ve kabul edilmiş uluslararası muhasebe standartlarının olmayışı; Özelleştirme ile ilgili yaşanan sıkıntılar, başarısızlıklar;
Hukuki yapının güncel sorunlara cevap veremeyişi ve eksik altyapı bahsedilen nedenler arasında gösterilmekteydi.
Avrupa Birliği’ne üyelik müzakereleri ile yürütülen reform çalışmalarının devam etmesi dahi doğrudan yabancı yatırımın çekilmesinde beklenilen sonuç elde
393 A.y..
edilememiştir. Doğrudan yabancı yatırımın çekilmemesi ise oluşturulmak istenilen kaynağın özelleştirmeler aracılığı ile meydana getirlmeye çalışılmasıan neden olmuştur. Son dönemlerde ise, Türkiye’ye akan doğrudan yabancı yatırım girişi sadece hizmet sektöründe mevcut olan işletmeleri edinmek yoluyla ülkeye giriş yapmıştır.395
Tablo 20: En Çok Doğrudan Yabancı Yatırım Alan Ülkelerden Seçili Örnekler ve
Türkiye
YILLAR
ÜLKELER 2012 2013 2014
ABD 169,7 230,8 92,4
Çin Halk Cumhuriyeti 121,1 123,9 128,5
Hong Kong 70,2 74,3 103,3 Brezilya 65,3 64,0 62,5 İngiltere 59,4 47,7 72,2 Singapur 56,7 64,8 67,5 Avustralya 55,8 54,2 51,9 TÜRKİYE 13,3 12,4 12,1 Dünya Toplamı 1.402,9 1.467,2 1.228,3
Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, Uluslararası Doğrudan Yatırımlar 2014 Yılı Raporu, Eylül 2015,
(Çevrimiçi) http://www.ekonomi.gov.tr/portal/content/conn/UCM/uuid/dDocName:EK-231834, 27 Mart 2017, s. 4.
Türkiye için 2014 yılı ile 2013 yılı, kendisine gelen doğrudan yabancı yatırımlar açısından kıyaslandığında, dünya genelindeki doğrudan yabancı yatırımlardan aldığı payı %0,84’ten % 0,99’a arttırmıştır. Gelişmekte olan ülkeler içerisinde değerlendiğinde bu ülkeler arasında kendisine çektiği yatırımlar diğer gelişmekte olan ülkeler ile kıyaslandığında payı %1,60’tan %1,66’a yükselmiştir. 2009 yılından bu yana Avrupa ekonomisinin kriz öncesi zamana göre toparlanamamış oluşu ve Batı Asya’da gerçekleşen jeopolitik sorunların güvenliğin sağlanmasında zayıflık görülmesi Türkiye’nin 2014 yılında bölgede en iyi yatırım çeken ülkelerden biri olmasına sebep olmuştur. Ancak en çok yatırım çekmesi durumu yatırımların halen istenilen düzeyde gerçekleştiklerini göstermemektedir. Aynı zamanda 2014 dönemi itibariyle gelişmekte olan Asya ülkelerinde, Batı Asya bölgesi hariç, diğer tüm alt bölgelerde doğrudan yabancı sermaye akışında artış gözlemlenmiştir. Söz konusu bölge ise son altı yıldır ilerleme kaydedememiştir.
395 A.y..
Bölge genelinde azalan yatırımlar ise özellikle Körfez ülkelerinde kmau yatırımları ile telafi edilmeye çalışılmıştır. Türkiye özelinde ise aynı zamanda ülkeye yatırım gerçekleştiren ve yatırım yapan ülkelerin %72’sini oluşturan ülkelerin kendi ekonomilerindeki değişimler ve gelişmeler de Türkiye’ye gelen yatırımları etkilemektedir.396 Aşağıda yer alan tabloda Türkiye’nin son yıllarda çektiği doğrudan yabancı yatırımların milyon ABD Doları cinsinden miktarı ve hangi yatırımların hangi bileşenlerden oluştuğu görülmektedir.
Tablo 21: Türkiye’de Yıllara Göre Doğrudan Yabancı Yatırım (DYY) Girişi
(Milyon ABD Doları)
2010 2011 2012 2013 2014
DYY Toplamı (Net) 9.099 16.176 13.282 12.457 12.530
Özsermaye Yatırımları (Net) 6.221 14.146 10.126 9.298 8.445 Girdiler 6.256 16.137 10.759 9.866 8.699 Tasfiye İhraçları 35 1.991 633 568 254 Şirketlerarası İkrazlar* 384 17 520 110 -236 Gayrimenkul (Net) 2.494 2.013 2.636 3.049 4.321
* Yabancı sermayeli şirketlerin yabancı ortaklardan aldığı ikrazlar
Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, Uluslararası Doğrudan Yatırımlar 2014 Yılı Raporu, Eylül 2015, s. 11. Türkiye, aynı kategorideki diğer ülkelerle karşılaştırıldığında bulunduğu coğrafi konumdan, sahip olduğu büyük iç pazardan, geniş iletişim ağından ve nispeten uygun emek maliyetinden istifade edememektedir. Bu ikilemin temelinde en çok doğrudan çeken Güney ve Güneydoğu Asya ülkelerine bakılarak anlaşılabilir. Bü ülkeler doğrudan yabancı yatırımı çekebilmek için siyasi reformlar gerçekleştirdikleri görülmektedir. Bu reformların arasında bürokrasinin azaltılarak idari engelleirn kaldırıldığı, günün şartlarına uygun yeni teşvikler getirildiği, doğrudan yabancı yatırımların haklarının ve avantajlarının garanti altına alındığını ve yerel işletmelerin de küresel alanda rekabet edebilmeleri için teşvik edildikleri görülmektedir.397 Türkiye’ye en yüksek doğrudan yabancı yatırım akışı, aşağıdaki tablodan da görüldüğü üzere, Avrupa, Kuzey Amerika ve Körfez ülkelerinden gerçekleşmektedir. Tablodan da görüldüğü üzere Türkiye’ye gelen doğrudan yabancı
396 Bu on ülke: Hollanda, Avusturya, ABD, Almanya, İngiltere, Lüksemburg, Belçika, Yunanistan, Fransa ve İspanya’dır. T.C. Ekonomi Bakanlığı, Uluslararası Doğrudan Yatırımlar 2014 Yılı Raporu, Eylül 2015, s. 11.
397 T.C. Başbakanlık Türkiye Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı (Invest in Turkey), Türkiye’de Doğrudan Yatırım, (Çevrimiçi) http://www.invest.gov.tr/tr-TR/investmentguide/investorsguide /Pages/FDIinTurkey.aspx, 19 Temmuz 2016.
yatırımların istikrarlı bir artış içinde olmadığı görülmektedir.398 Türkiye’de doğrudan yabancı yatırımı artırabilmek adına 2012 yılında yeni bir teşvik sistemi oluşturmuştur. Ancak kısa vadede bu teşvik sisteminin sonuçları istenilen düzeye ulaşmamıştır.
Tablo 22: Türkiye’de Coğrafi Dağılıma Göre DYY Girişi (ABD Milyon Dolar)
2009 2010 2011 2012 2013* 2014*
Avrupa 5.248 4.939 12.588 7.925 6.400 6.566
Gelişmiş Avrupa 4.942 4.737 11.495 7.303 5.272 5.512
EFTA ülkeleri 281 197 323 592 234 324
Diğer Avrupa ülkeleri 25 5 770 30 894 730
Afrika 2 0 0 0 221 42
Kuzey Afrika 1 0 0 0 0 0
Diğer Afrika ülkeleri 1 0 0 0 221 42
Amerika 331 384 1.485 491 343 325
Kuzey Amerika 312 378 1.423 471 342 325
Orta Amerika 12 0 57 16 1 0
Güney Amerika 7 6 5 4 0 0
Asya 673 928 2.055 2.337 2.899 1.766
Yakın ve Orta Doğu ülkeleri 361 473 1.558 1.593 2.286 1.231
Körfez Arap ülkeleri 209 388 195 940 880 425
Diğer Yakın ve Orta Doğu ülkeleri
78 45 1.359 653 1.406 788
Diğer Asya ülkeleri 312 455 497 744 613 535
Okyanusya ve kutup bölgeleri 12 5 9 6 3 0
Sınıflandırılmamış 0 0 0 0 0 0
Toplam 6.266 6.256 16.137 10.759 9.866 8.699
(*) Geçici
Kaynak: T.C. Başbakanlık Türkiye Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı (Invest in Turkey), Türkiye’de Doğrudan Yatırım,
(Çevrimiçi) http://www.invest.gov.tr/tr-TR/investmentguide/investorsguide/Pages/FDIinTurkey.aspx, 19 Temmuz 2016. Ülkenin yeni yatırım teşvik sistemi; stratejik sektörler için hazırlanmıştır. Bu yeni teşvik sistemi ile ithal edilen ara mallara olan bağımlılığın azaltılması hedeflenmiştir. Aynı zamanda:
Cari açığın azaltılması;
Az gelişmiş bölgelere sağlanan yatırım desteklerinin genişletilmesi; Destek unsuru miktarlarının artırılması, kümelenme faaliyetlerinin
teşvik edilmesi;
Teknoloji dönüşümü sağlayacak yatırımların desteklenmesi amaçlar arasında yer almaktadır.399
1 Ocak 2012 tarihi itibarıyla geçerli olan yeni yatırım teşvik sistemi; yerli ve yabancı yatırımcının eşit oranda istifade edebildiği, dört ayrı başlıktan oluşan düzenlemeyi içermektedir. Bunlar:
I. Genel Yatırım Teşvik Uygulamaları;
398A.y..
399 T.C. Başbakanlık Türkiye Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı (Invest in Turkey), Teşvikler:
Yatıırm Teşvikleri, (Çevrimiçi)
II. Bölgesel Yatırım Teşvik Uygulamaları;
III. Büyük Ölçekli Yatırım Teşvik Uygulamaları;
IV. Stratejik Yatırım Teşvik Uygulamaları’dır.400
Aşağıdaki tabloda Türkiye’de farklı yatırım teşvik rejimleri çerçevesinde sağlanan destek unsurları görülmektedir. Bu tablodan da anlaşılacağı üzere teşvik uygulamaları vergi, sigorta ile prim ve faiz oranı ile arazi unsurları üserinden desteklenmektedir.
Tablo 23: Türkiye’de Farklı Yatırım Teşvik Rejimleri Çerçevesinde Sağlanan
Destek Unsurları
Destek Unsurları Genel Yatırım
Teşvik Uygulamaları
Bölgesel Yatırım
Teşvik Uygulamaları Yatırım Teşvik Büyük Ölçekli
Uygulamaları Stratejik Yatırım Teşvik Uygulamaları KDV İstisnası + + + + Gümrük Vergisi Muafiyeti + + + + Vergi İndirimi + + +
Sosyal Sigortalar Prim
Desteği (İşveren Payı) + + +
Gelir Vergisi Stopajı
İndirimi* + + +
Sosyal Sigortalar Prim
Desteği (Çalışan Payı)* + + +
Faiz Oranı Desteği ** + +
Arazi Tahsisi + + +
KDV İadesi*** +
* Yatırımın Bölge 6’da gerçekleştirilmesi halinde sağlanır.
**Yatırımın Bölgesel Yatırım Teşvik Uygulamaları kapsamında Bölge 3, 4, 5 veya 6’da gerçekleştirilmesi halinde sağlanır. ***Asgari sabit yatırım tutarı 500 milyon TL olan stratejik yatırımların inşaat harcamaları için sağlanır.
Kaynak: T.C. Başbakanlık Türkiye Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı (Invest in Turkey), Teşvikler: Yatıırm Teşvikleri, (Çevrimiçi) http://www.invest.gov.tr/tr-TR/investmentguide/investorsguide/Pages/Incentives.aspx, 19
Temmuz 2016.