Türkiye’de Kamu Kesiminde İç Denetim ve İç Kontrol İlişkisi

5018 sayılı KMYKK’nın “İç Kontrol Sistemi” başlıklı Beşinci Kısmında yer alan 55’inci madde ile iç kontrol; idarenin amaçlarına, belirlenmiş politikalara ve mevzuata uygun olarak,

-Faaliyetlerin etkili, ekonomik ve verimli bir şekilde yürütülmesini, -Varlık ve kaynakların korunmasını,

-Muhasebe kayıtlarının doğru ve tam olarak tutulmasını,

-Malî bilgi ve yönetim bilgisinin zamanında ve güvenilir olarak üretilmesini sağlamak üzere,

idare tarafından oluşturulan organizasyon, yöntem ve süreçle iç denetimi kapsayan malî ve diğer kontroller bütünü olarak tanımlanmıştır.

Aynı kanunun 56’ncı maddesinde ise iç kontrolün amaçları;

- Kamu gelir, gider, varlık ve yükümlülüklerinin etkili, ekonomik ve verimli bir şekilde yönetilmesini,

- Kamu idarelerinin kanunlara ve diğer düzenlemelere uygun olarak faaliyet göstermesini,

- Her türlü malî karar ve işlemlerde usulsüzlük ve yolsuzluğun önlenmesini, - Karar oluşturmak ve izlemek için düzenli, zamanında ve güvenilir rapor ve bilgi edinilmesini,

228 Özbilgin, a.g.e.

- Varlıkların kötüye kullanılması ve israfını önlemek ve kayıplara karşı korunmasını,

sağlamak olarak belirlenmiştir.

Ülkemizde iç kontrole ait temel yasal düzenlemeler, aşağıdaki tabloda gösterilmiştir;

Tablo 35: İç Kontrole Ait Temel Yasal Düzenlemeler Sıra

No Yasal Mevzuatın Adı Tarihi Sayısı

1 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu 24.12.2003 25326 2 İç Kontrol ve Ön Malî Kontrole İlişkin Usul ve Esaslar 31.12.2005 26040 3 Strateji Geliştirme Birimlerinin Çalışma Usul ve Esasları

Hakkında Yönetmelik 18.02.2006 26084

4 Kamu İç Kontrol Standartları Tebliği 26.12.2007 26738

5 Üst Yöneticiler İçin İç Kontrol ve İç Denetim Rehberi - - 6 Kamu İç Kontrol Standartları Uyum ve Eylem Planı Rehberi - -

7 Kamu İç Kontrol Rehberi (Taslak)²²⁹ - -

İç denetim de, 5018 sayılı KMYKK’nın, “İç Kontrol Sistemi” kısmında (Beşinci Kısım) yer almakta olup, 63’ncü maddede; kamu idaresinin çalışmalarına değer katmak ve geliştirmek için kaynakların ekonomiklik, etkililik ve verimlilik esaslarına göre yönetilip yönetilmediğini değerlendirmek ve rehberlik yapmak amacıyla yapılan bağımsız, nesnel güvence sağlama ve danışmanlık faaliyeti olarak tanımlanmıştır.

5018 Sayılı KMYKK’nın 55.maddesine göre; görev ve yetkileri çerçevesinde, malî yönetim ve iç kontrol süreçlerine ilişkin standartlar ve yöntemler Maliye Bakanlığınca, iç denetime ilişkin standartlar ve yöntemler ise İç Denetim Koordinasyon Kurulu tarafından belirlenir, geliştirilir ve uyumlaştırılır. Buna göre, İç Denetim Koordinasyon Kurulunun20.11.2006 tarihli ve (12) sayılı kararı ile Kamu İç Denetim Standartları, Maliye Bakanlığı tarafından da COSO modeli, INTOSAI Kamu Sektörü İç Kontrol Standartları Rehberi ve Avrupa Birliği İç Kontrol Standartları çerçevesinde Kamu İç Kontrol Standartları belirlenmiş, 26.12.2007 tarih ve 26738 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Maliye Bakanlığı tarafından

229Kamu İç Kontrol Rehberi, Kamu iç kontrol standartlarının uygulanması konusunda kamu idarelerine daha fazla rehberlik yapmak amacıyla, iç kontrol bileşenleri çerçevesinde hazırlanmış ve uygulama adımları ile örneklerini içerecek şekilde taslak olarak yayınlanmıştır.

http://kontrol.bumko.gov.tr/Eklenti/3195,kamuickontrolrehberi2704pdf.pdf?0, (15.07.2013)

belirlenen kamu iç kontrol standartları, 5 bileşen, 18 standart ve 79 genel şarttan oluşmakta olup, aşağıdaki tabloda bileşen ve standartlar gösterilmiştir;

Tablo 36: Kamu İç Kontrol Standartları

30 kapsamında yer alan genel şartlara aşağıda yer verilmiştir;

- “18.1. İç denetim faaliyeti, İç Denetim Koordinasyon Kurulu tarafından belirlenen standartlara uygun bir şekilde yürütülmelidir.”

- “18.2. İç denetim sonucunda idare tarafından alınması gerekli görülen önlemleri içeren eylem planı hazırlanmalı, uygulanmalı ve izlenmelidir.”

İç kontrol ve iç denetim ilişkisinin olduğu diğer bir husus da, İç Denetçilerin Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmeliğin “İç Kontrolle İlişki” başlıklı 11.maddesinde dile getirilmiştir. Buna göre;

İç denetim, iç kontrol sisteminin yeterliliği, etkinliği ve işleyişiyle ilgili olarak yönetime bilgiler sağlar, değerlendirmeler yapar ve önerilerde bulunur.

- İç denetçiler, iç kontrol sisteminin düzenlenmesi ya da uygulanması süreçlerine ve iç kontrol tedbirlerinin seçimine dâhil edilemez.

- Kamu idaresinde etkin bir iç kontrolün kurulması ve sürdürülmesinden üst yönetici sorumludur.

- Üst yönetici iç denetçilerden, iç kontrol ilkelerine ve iç kontrol sisteminin oluşturulmasına yönelik görüş alabilir.

Yeterli ve etkin bir iç kontrol sisteminin kurulması üst yöneticinin sorumluluğundadır. İç denetim; iç kontrol sisteminin yeterliliği, etkinliği ve işleyişiyle ilgili olarak yönetime bilgiler sağlamak, değerlendirmeler yapmak ve önerilerde bulunmak suretiyle üst yöneticinin bu sorumluluğunu yerine getirmesinde önemli rol oynar.²³⁰ Bu kapsamda, iç denetçiler tarafından yapılan denetimler sırasında;

- İç kontrol sisteminin sağlıklı bir şekilde işleyip işlemediği tespit edilir, - İç kontrol sisteminin mevzuata ve ilgili düzenlemelere uyumu, hesap ve işlemlerin doğruluğu, mali sistem ve tabloların güvenilirliği, idarenin faaliyet, program ya da projelerinin etkili, ekonomik ve verimli bir şekilde yönetilmesini sağlamadaki başarısı ortaya konulur.²³¹

İç denetim türlerinden olan sistem denetimi de, özünde iç kontrol sisteminin denetlenmesinden ibarettir. Kamu İç Denetim Rehberinde yer alan bilgiler ışığında;

“…sistem denetimi, denetlenen sürecin ya da birimin (sistem) amaçlarına ulaşmasını sağlamada iç kontrol sistemlerinin yeterlik ve etkinliğinin değerlendirilmesidir. Diğer bir ifadeyle, denetlenen birimin faaliyetlerinin ve iç kontrol sisteminin; organizasyon yapısına katkı sağlayıcı bir yaklaşımla analiz edilmesi, eksikliklerinin tespit edilmesi, kalite ve uygunluğunun araştırılması, kaynakların ve uygulanan yöntemlerin yeterliğinin ölçülmesi suretiyle değerlendirilmesidir.

Kamu İç Kontrol Standartlarında tanımlandığı şekliyle iç kontrol;

kontrol ortamı, risk değerlendirmesi, kontrol faaliyetleri, bilgi ve iletişim ile izleme bileşenlerinden oluşur.

Sistem denetiminde, birim veya süreçle ilgili iç kontrolün tamamına bakılırken, performans denetiminde faaliyetlerin etkili, ekonomik ve verimli bir şekilde yürütülmesine yönelik kontroller, mali denetimde ise

230 Taslak Kamu İç Kontrol Rehberi, http://kontrol.bumko.gov.tr/Eklenti/3195,kamuickontrolrehberi 2704pdf.pdf?0, (5.07.2012), s.114.

231 Taslak Kamu İç Kontrol Rehberi, http://kontrol.bumko.gov.tr/Eklenti/3195,kamuickontrolrehberi 2704pdf.pdf?0, (15.07.2012), s.114.

mali sistem ve tabloların güvenilirliğinin sağlanmasına ilişkin kontroller incelenir.

Sistem denetiminde;

- Kamu gelir, gider, varlık ve yükümlülüklerinin etkili, ekonomik ve verimli bir şekilde yönetilmesi,

- Kamu idarelerinin kanunlara, temel politika belgelerine²³² ve diğer düzenlemelere uygun olarak faaliyet göstermesi,

- Karar oluşturmak ve izlemek için düzenli, zamanında ve güvenilir rapor ve bilgi üretilmesi,

- Her türlü karar ve işlemlerde usulsüzlük ve yolsuzluğun önlenmesi, - Varlıkların kötüye kullanımının ve israfının önlenmesi ile kayıplara karşı korunması amacıyla oluşturulan iç kontrol sistemi bir bütün olarak değerlendirilir ve iç kontrol bileşenlerinin var olup olmadığı incelenir.”²³³

Diğer taraftan, iç denetçilerin iç kontrol sisteminin düzenlenmesi ya da uygulanması süreçlerine ve iç kontrol tedbirlerinin seçimine ait oluşumlarda yer almaması gerekir. Çünkü, iç kontrol sistemini yeterliliğini ve etkinliğini değerlendirecek olan iç denetçinin, icrai olarak (kurulması, düzenlenmesi, uygulanması, seçimi, vb.) herhangi bir aşamasında görev aldığı bir iç kontrol sistemini tarafsız ve bağımsız şekilde değerlendirebilmesi çok zordur. Ancak iç denetçiler, iç kontrol ilkelerine ve iç kontrol sisteminin oluşturulmasına yönelik danışmanlık faaliyetinde bulunabilirler.

Türkiye’de kamu iç kontrol uygulamalarına bakıldığında; henüz istenilen seviyede olmasa bile, bu konuda Kamu İç Kontrol Standartları Uyum ve Eylem Planı Rehberi ile bir ivme kazanıldığını, çoğu kamu kurumunun “Kamu İç Kontrol Standartları Uyum ve Eylem Planı” hazırladığını ve uygulamaya koyduğunu, kamu kurumlarında farkındalığın her geçen gün daha da arttığını söylemek mümkündür.

Kamu kurumlarında aşağıda yer alan iç kontrol özelliklerine uygun bir sistem kurulabilirse, iç kontrol uygulamalarında daha başarılı olunacaktır;

- İç Kontrol, yönetim sorumluluğu çerçevesinde sürekli ve sistematik olarak yürütülür.

- İç kontrol bir süreçtir. Amaç değil, kurumsal hedeflere ulaştırma amacını taşıyan bir yönetim aracıdır.

- İç kontrol insanlardan etkilenir. İç kontrol sadece form, belge, el kitabı ve prosedür değil, bunların yanı sıra organizasyonu, her düzeydeki personeli ve yönetim

232 Kalkınma planı ve yıllık programı ifade etmektedir.

233 Kamu İç Denetim Rehberi, s.17.

tarzını da kapsayan bir sistemdir. Dolayısıyla iç kontrol idarenin bütün görevlilerini kapsar.

- Mali ve mali olmayan tüm faaliyet ve işlemleri kapsar.

- İç kontrol, risk esasına dayanır.

- İç kontrolden, bir kuruluşun yönetimine, mutlak güvence değil makul güvence sunması beklenmelidir. İç kontrol mutlak bir güvence veremez.

- İç kontrol, ön mali kontrol ve iç denetim değildir.

- İç kontrol, tek bir olay veya durum değildir. Kurumdaki birimlerin bütün faaliyetlerine “gömülü” bir şekilde dizayn edilir.

- İç kontrol sistemi her yıl değerlendirmeye tabi tutulur.

- İç denetim yeterince sahiplenilmelidir.

İç denetimin olmadığı bir iç kontrol sistemi, eksik ve problemli olacak ve 5018 sayılı kanunun ruhundan uzaklaşılacaktır.²³⁴