Türkiye’de Sosyal Güvenli�in Temel Çerçeves

Avrupa ülkelerinde modern sosyal güvenlik sistemlerinin temelleri sanayi devrimine ba�l� olarak sosyal koruma gereksinimi içerisinde olan bir i�çi s�n�f�n�n ortaya ç�kmas� ile at�lm��t�r. Buna kar��n, Türkiye’de sosyal güvenli�in geli�imi, söz konusu ülkelerden farkl� bir seyir izlemi�tir. 19uncu yüzy�l boyunca Osmanl� Devletinde sanayile�me sürecinin ba�lamamas�, sosyal korumay� talep edecek modern bir i�çi s�n�f�n�n olu�mas�n� engellemi�tir. Ancak, eme�i ile geçinenlerin sosyal güvenli�i, Avrupa’da oldu�u gibi sosyal sigorta uygulamalar� yerine, aile içi yard�mla�malar ba�ta olmak üzere, meslek te�ekkülleri çerçevesinde yap�lan yard�mla�malar ile di�er yard�mlar taraf�ndan sa�lanm��t�r. Bu do�rultuda, 1940’lara kadar sosyal güvenli�in, çal��ma hayat�n� temel alan bir yakla��m�ndan ziyade, toplumsal dayan��ma fikrini temel alan sosyal yard�mla�ma anlay���na dayand���n� söylemek mümkündür. Buna kar��n, söz konusu dönemin sonlar�na do�ru, sosyal güvenli�e yönelik do�rudan olmamakla birlikte, Borçlar Kanunu (1926), Umumi H�fz�ss�hha Kanunu (1930) gibi yasalarla baz� dolayl� düzenlemeler yap�lm��t�r. 1936 tarihli ve 3008 say�l� �� Kanunu ile Türkiye’de ilk kez sosyal sigortalara ili�kin temel ilkelerin öngörülmesine ra�men, 1945 y�l�nda i� kazalar�, meslek hastal�klar� ve anal�k sigortas� ile i�çi sigortalar� kurumu kanunlar� olmak üzere ilk sosyal sigorta kanunlar�n�n ç�kar�lmas�na kadar bir sosyal güvenlik sistemi olu�turulamam��t�r Bahsi geçen yasal düzenlemeleri takiben, 1949 y�l�nda Emekli Sand��� kurularak o güne kadar da��n�k halde bulunan ve memurlara sosyal güvence sa�layan tüm yasa ve sand�klar birle�tirilmi�tir (�en, 2002:4; Güvercin, 2004:91-92; Özbek, 2006:10- 11). Bununla birlikte, 1950 y�l�nda ya�l�l�k, 1951 y�l�nda ise hastal�k sigortas� uygulamaya konmu�, 1957 y�l�nda ya�l�l�k sigortas�, malullük, ya�l�l�k ve ölüm sigortas� haline getirilmi�tir (Dilik, 1988:80). Daha sonra, sosyal güvenlik sisteminin geli�mesine paralel olarak, 1961 Anayasas� ile sosyal güvenlik haklar� anayasal güvence alt�na al�nm��t�r. Nitekim 1961 Anayasas�’n�n 48inci maddesinde, herkesin sosyal güvenlik hakk�na sahip oldu�u ve bu hakk� sa�lamaya yönelik sosyal sigortalar ve sosyal yard�m te�kilatlar�n�n devlet taraf�ndan kurulmas� gerekti�i ifade edilmi�tir.

Bu do�rultuda, sosyal güvenlik sistemi, primli ve primsiz rejim olmak üzere iki bile�enden olu�turulmu�tur. Primli rejim çerçevesinde, 2006 y�l�na kadar, hizmet sözle�mesine dayal� olarak çal��an i�çilerin, i� kazalar�, meslek hastal�klar�, hastal�k, anal�k, malullük, ya�l�l�k ve ölüm risklerine kar�� sosyal güvenlikleri 506 say�l� Sosyal Sigortalar Kanunuyla; memurlar�n emeklilik ve malullük riskine kar�� sosyal güvenli�i, 5434 say�l� T.C. Emekli Sand��� Kanunuyla ve ba��ms�z çal��anlar�n sosyal güvenli�i 1479 say�l� Esnaf ve Sanatkarlar ve Di�er Ba��ms�z Çal��anlar Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) Kanunuyla düzenlenmi�tir. Bununla birlikte, 506 say�l� Kanunun geçici 20inci maddesine göre Banka ve Sigorta Sand�klar�na tabi olanlar ile, 2925 ve 2926 say�l� Kanunlarla tar�mda çal��an i�çiler ve ba��ms�z çal��anlar, SSK ve Ba�-kur kanal� ile sosyal güvenlik sistemine al�nm��t�r. 2006 y�l�nda prim tahsilat�nda daha etkin, emeklilik ve sa�l�k hizmetlerinde suiistimallerin önüne geçebilen ve idari kapasitenin daha geli�mi� oldu�u yeni bir yap�n�n olu�turulmas� amac�yla ba�lat�lan sosyal güvenlik reformu çal��malar� kapsam�nda, 5502 say�l� Sosyal Güvenlik Kurumu Kanunu (SGK) ile SSK, Emekli Sand��� ve Ba�-kur Genel Müdürlükleri la�vedilerek SGK �emsiyesi alt�na al�nm��t�r (Güzel, 2007:33). Reform kapsam�nda, 5510 say�l� Sosyal Sigortalar ve Genel Sa�l�k Sigortas� Kanunu’nun 1 Ocak 2007’de yürürlü�e girmesi öngörülmü�, ancak Kanun 1 Ocak-1 Ekim 2008’den itibaren kademeli olarak yürürlü�e girebilmi�tir. Böylelikle, bahsi geçen be� farkl� sosyal sigorta rejimi birle�tirilerek, ki�ilerin farkl� kriterlere göre sosyal sigorta haklar�ndan yararlanmalar� sona erdirilmi�tir (DPT, 2006:211).

Ülkemizde primli rejim kapsam�nda, emeklilere yap�lan ödemeler, dul ve yetim ayl�klar�, malullük, sürekli ve geçici i� görmezlik ayl�klar�, gebelik, do�um ve emzirme yard�mlar�, i�sizlik sigortas� ve k�sa çal��ma ödene�i ile sigortal� i�sizlere sunulan hizmetler ve sa�l�k sigortas� hizmetleri yer almaktad�r. Primsiz rejim kapsam�nda ise esas olarak sosyal hizmet ve yard�mlar yer almakla birlikte; 1005 say�l� �stiklal Madalyas� Verilmi� Bulunanlara Vatani Hizmet Tertibinden �eref Ayl��� Ba�lanmas� Hakk�nda Kanun ile 3292 say�l� Vatani Hizmet Tertibi Ayl�klar�n�n Ba�lanmas� Hakk�nda Kanun uyar�nca yap�lan ödemeler, 5434 say�l� Kanun uyar�nca harp malullerine yap�lan ödemeler ve 2330 say�l� Nakdi Tazminat ve

Bu do�rultuda, sosyal güvenlik sistemi, primli ve primsiz rejim olmak üzere iki bile�enden olu�turulmu�tur. Primli rejim çerçevesinde, 2006 y�l�na kadar, hizmet sözle�mesine dayal� olarak çal��an i�çilerin, i� kazalar�, meslek hastal�klar�, hastal�k, anal�k, malullük, ya�l�l�k ve ölüm risklerine kar�� sosyal güvenlikleri 506 say�l� Sosyal Sigortalar Kanunuyla; memurlar�n emeklilik ve malullük riskine kar�� sosyal güvenli�i, 5434 say�l� T.C. Emekli Sand��� Kanunuyla ve ba��ms�z çal��anlar�n sosyal güvenli�i 1479 say�l� Esnaf ve Sanatkarlar ve Di�er Ba��ms�z Çal��anlar Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) Kanunuyla düzenlenmi�tir. Bununla birlikte, 506 say�l� Kanunun geçici 20inci maddesine göre Banka ve Sigorta Sand�klar�na tabi olanlar ile, 2925 ve 2926 say�l� Kanunlarla tar�mda çal��an i�çiler ve ba��ms�z çal��anlar, SSK ve Ba�-kur kanal� ile sosyal güvenlik sistemine al�nm��t�r. 2006 y�l�nda prim tahsilat�nda daha etkin, emeklilik ve sa�l�k hizmetlerinde suiistimallerin önüne geçebilen ve idari kapasitenin daha geli�mi� oldu�u yeni bir yap�n�n olu�turulmas� amac�yla ba�lat�lan sosyal güvenlik reformu çal��malar� kapsam�nda, 5502 say�l� Sosyal Güvenlik Kurumu Kanunu (SGK) ile SSK, Emekli Sand��� ve Ba�-kur Genel Müdürlükleri la�vedilerek SGK �emsiyesi alt�na al�nm��t�r (Güzel, 2007:33). Reform kapsam�nda, 5510 say�l� Sosyal Sigortalar ve Genel Sa�l�k Sigortas� Kanunu’nun 1 Ocak 2007’de yürürlü�e girmesi öngörülmü�, ancak Kanun 1 Ocak-1 Ekim 2008’den itibaren kademeli olarak yürürlü�e girebilmi�tir. Böylelikle, bahsi geçen be� farkl� sosyal sigorta rejimi birle�tirilerek, ki�ilerin farkl� kriterlere göre sosyal sigorta haklar�ndan yararlanmalar� sona erdirilmi�tir (DPT, 2006:211).

Ülkemizde primli rejim kapsam�nda, emeklilere yap�lan ödemeler, dul ve yetim ayl�klar�, malullük, sürekli ve geçici i� görmezlik ayl�klar�, gebelik, do�um ve emzirme yard�mlar�, i�sizlik sigortas� ve k�sa çal��ma ödene�i ile sigortal� i�sizlere sunulan hizmetler ve sa�l�k sigortas� hizmetleri yer almaktad�r. Primsiz rejim kapsam�nda ise esas olarak sosyal hizmet ve yard�mlar yer almakla birlikte; 1005 say�l� �stiklal Madalyas� Verilmi� Bulunanlara Vatani Hizmet Tertibinden �eref Ayl��� Ba�lanmas� Hakk�nda Kanun ile 3292 say�l� Vatani Hizmet Tertibi Ayl�klar�n�n Ba�lanmas� Hakk�nda Kanun uyar�nca yap�lan ödemeler, 5434 say�l� Kanun uyar�nca harp malullerine yap�lan ödemeler ve 2330 say�l� Nakdi Tazminat ve Bu do�rultuda, sosyal güvenlik sistemi, primli ve primsiz rejim olmak üzere iki bile�enden olu�turulmu�tur. Primli rejim çerçevesinde, 2006 y�l�na kadar, hizmet sözle�mesine dayal� olarak çal��an i�çilerin, i� kazalar�, meslek hastal�klar�, hastal�k, anal�k, malullük, ya�l�l�k ve ölüm risklerine kar�� sosyal güvenlikleri 506 say�l� Sosyal Sigortalar Kanunuyla; memurlar�n emeklilik ve malullük riskine kar�� sosyal güvenli�i, 5434 say�l� T.C. Emekli Sand��� Kanunuyla ve ba��ms�z çal��anlar�n sosyal güvenli�i 1479 say�l� Esnaf ve Sanatkarlar ve Di�er Ba��ms�z Çal��anlar Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) Kanunuyla düzenlenmi�tir. Bununla birlikte, 506 say�l� Kanunun geçici 20inci maddesine göre Banka ve Sigorta Sand�klar�na tabi olanlar ile, 2925 ve 2926 say�l� Kanunlarla tar�mda çal��an i�çiler ve ba��ms�z çal��anlar, SSK ve Ba�-kur kanal� ile sosyal güvenlik sistemine al�nm��t�r. 2006 y�l�nda prim tahsilat�nda daha etkin, emeklilik ve sa�l�k hizmetlerinde suiistimallerin önüne geçebilen ve idari kapasitenin daha geli�mi� oldu�u yeni bir yap�n�n olu�turulmas� amac�yla ba�lat�lan sosyal güvenlik reformu çal��malar� kapsam�nda, 5502 say�l� Sosyal Güvenlik Kurumu Kanunu (SGK) ile SSK, Emekli Sand��� ve Ba�-kur Genel Müdürlükleri la�vedilerek SGK �emsiyesi alt�na al�nm��t�r (Güzel, 2007:33). Reform kapsam�nda, 5510 say�l� Sosyal Sigortalar ve Genel Sa�l�k Sigortas� Kanunu’nun 1 Ocak 2007’de yürürlü�e girmesi öngörülmü�, ancak Kanun 1 Ocak-1 Ekim 2008’den itibaren kademeli olarak yürürlü�e girebilmi�tir. Böylelikle, bahsi geçen be� farkl� sosyal sigorta rejimi birle�tirilerek, ki�ilerin farkl� kriterlere göre sosyal sigorta haklar�ndan yararlanmalar� sona erdirilmi�tir (DPT, 2006:211).

Ülkemizde primli rejim kapsam�nda, emeklilere yap�lan ödemeler, dul ve yetim ayl�klar�, malullük, sürekli ve geçici i� görmezlik ayl�klar�, gebelik, do�um ve emzirme yard�mlar�, i�sizlik sigortas� ve k�sa çal��ma ödene�i ile sigortal� i�sizlere sunulan hizmetler ve sa�l�k sigortas� hizmetleri yer almaktad�r. Primsiz rejim kapsam�nda ise esas olarak sosyal hizmet ve yard�mlar yer almakla birlikte; 1005 say�l� �stiklal Madalyas� Verilmi� Bulunanlara Vatani Hizmet Tertibinden �eref Ayl��� Ba�lanmas� Hakk�nda Kanun ile 3292 say�l� Vatani Hizmet Tertibi Ayl�klar�n�n Ba�lanmas� Hakk�nda Kanun uyar�nca yap�lan ödemeler, 5434 say�l� Kanun uyar�nca harp malullerine yap�lan ödemeler ve 2330 say�l� Nakdi Tazminat ve

Ayl�k Ba�lanmas� Hakk�nda Kanun do�rultusunda terör ma�durlar�na yap�lan ödemeler de bulunmaktad�r.36

Primsiz rejim kapsam�nda sosyal hizmetler, temelde 2828 say�l� Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu (mülga) ile düzenlenmektedir.37 _Söz konusu Kanuna göre sosyal hizmet programlar�n�n uygulanmas�nda, korunmaya muhtaç çocuk, muhtaç sakat ve muhtaç ya�l�ya öncelik tan�nmaktad�r. Primsiz rejim alt�ndaki sosyal yard�m uygulamalar� ise, esas olarak, 65 ya� ve üzerindeki muhtaç ki�ilere yap�lan ödemeler, özürlü ayl�klar�, ye�il kart ödemeleri, Sosyal Yard�mla�ma ve Dayan��ma Genel Müdürlü�ü, Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu ve Vak�flar Genel Müdürlü�ü taraf�ndan yap�lan yard�mlar ile MEB ve Yüksek Ö�renim Kredi ve Yurtlar Kurumunun muhtaç ö�rencilere sa�lad��� burslar arac�l���yla yerine getirilmektedir.