Türkiye’de Elektronik Kitapların Gelişimi

İlk olarak elektronik kitap, 1971 yılında Michael Hart tarafından ABD Bağımsızlık Bildirisi’nin yayınlanmasından sonra farklı ülkelerde yayınlanmaya başlamıştır. Michael Hart “Project Gutenberg” ile elektronik kitap projesini oluşturup 15 yıllık bir çalışmadan sonra 1000 kitabı dijitalleştirmiştir (Obradovic, 2011, s. 13).

Günümüzde elektronik kitapların geneli 1990’dan sonra internetin yaygın kullanılması sonucu şekillenmiştir. Türkiye’de de elektronik kitap ve elektronik kaynaklar hakkında araştırma yapılıp yayıncılar e-yayıncılığa teşvik edilmiştir. 16-19 Aralık 1998 tarihinde Ankara’da gerçekleştirilen IV. Ulusal Yayın Kongresi’nin önemli başlıklarından biri e-yayınlar, özellikle elektronik kitaplar olmuştur. Elektronik yayıncılığın yaygınlaşması sonucu IV Ulusal Yayın Kongresi’nin bir komisyonu elektronik yayıncılık ve yayıncılık eğitimi konusuna ayrılmış, elektronik yayıncılıkla ilgi etik ve yasal sorunlar değerlendirilip önerilerde bulunulmuştur (IV Ulusal yayın kongresi bildiriler kitabı, 1998, s. 70). 4-5 Aralık 2009 tarihlerinde gerçekleştirilen V.

Ulusal Yayın Kongresi’nde elektronik yayıncılığın daha kapsamlı ele alınıp hukuksal düzenlemelerin yapılması üzerinde durulmuştur.

62

Dünyada 2000’li yıllarda elektronik kitap üretimi ve kullanımı yaygınlaşmıştır.

Elektronik kitap teknolojisi ve kullanımı başta ABD olmak üzere dünyada hızlı bir gelişme içine girmiştir. Türkiye’de 2007’de başlayan çalışmalar sonucunda elektronik kitap merak uyandıran bir alan olmuştur. 1997 yılında sadece internet ortamında yayınlanan ilk Türkçe elektronik kitap Ali Rıza Esin tarafından yayınlanan “41 Derece” isimli şiir kitabıdır (Işık, 2013, s. 134). 2009 yılında Türkiye’de ilk defa

“Hiperkitap” adıyla Türkiye’nin ilk “Türkçe e-online Kütüphanesi oluşturulmuştur. Şu an itibariyle 18.000’den fazla elektronik kitabı koleksiyonunda bulundurmaktadır.

Veri tabanı en kapsamalı Türkçe veri tabanı olup ağırlıklı olarak edebiyat eserlerinden oluşmaktadır. Üniversite ve belediyeler olmak üzere veri tabanına 90 kurum tarafından abonelik yapılmıştır. 2017 Yılı Kasım ayında Hiperkitap, Kültür Bakanlığı ile bir anlaşma yaparak 81 İl halk kütüphanesi ve kullanıcı sayısı en fazla olan 19 ilçe halk kütüphanesi olmak üzere toplam 100 kütüphane kullanıcılarının erişimine açılmıştır.

Projenin 2018 yılında daha fazla kütüphanede uygulanması beklenmektedir. Eserler genel olarak basılı kaynakların dijitalleştirilmiş formatından oluşmaktadır. Hiperkitap veri tabanı en kapsamlı Türkçe e-kitap veri tabanı olarak geniş kullanıcı kitlesi bulunmaktadır. Birçok alanda kitap bulunduran veri tabanı bireylerin akademik, kültürel ve sanatsal kapasitesini geliştirmeye yönelik farklı eserleri kapsamaktadır.

Veri tabanında 2014 yılında 2.178.454 defa, 2015 yılında 1.926.032 defa, 2016 yılında 2.052.320 defa kaynak kullanılmıştır. Veri tabanı her yıl daha fazla okuyucuya ulaşmakta ve kullanıcı sayısını düzenli olarak arttırarak Türkçe içerikli veri tabanlarına model teşkil etmektedir (Hiperkitap, Kişisel Görüşme, 30 Mayıs 2017).

63

Grafik-15 Hiperkitap veri tabanındaki kitapların konulara göre dağılımı Türkiye’de 2010’da e-teknolojisini kullanan İdefix, elektronik kitap yayımlayıp internet üzerinde satmaya başlamıştır. Kullanıcılar satın aldıkları elektronik kitaplara kişisel bilgisayarlar ve elektronik kitap okuyucular ile erişim sağlayabilmektedir.

İdefix ve D&R; Hiperkitap’a göre daha dar bir okuyucu kitlesine hitap etmektedir.

Kitapların tek tek satışını yapan İdefix geniş kitlelere ulaşma potansiyel ve kapasitesini kuramayıp elektronik kitap sektöründeki gelişmeye ayak uyduramamıştır. Türk Telekom, Boğaziçi Üniversitesi Görme Engelliler Teknoloji ve Eğitim Laboratuvarı (GETEM) işbirliğiyle görme engelli müşterilerinin hizmetine sunmak için yüzlerce sesli kitabı ev telefonları üzerinden ücretsiz olarak abonelerine dinleme imkânı sunmaktadır.

“2015 yılında Türkiye’de yayımlanan kitap sayısı, 2014 yılına göre %11,2 artarak 56 bin 414 olmuştur. En yüksek artış, %21,8 ile elektronik kitaplarda (web tabanlı) gerçekleşti. 2015 yılında yayıncılar tarafından 49 bin 148 kitap, 539 elektronik kitap, 6 bin 389 web tabanlı

0 1000 2000 3000 4000 5000 6000

Askeri bilimler Astronomi bilimleri Bilgisayar Çevre bilimleri Dil ve edebiyat Eğitim Ekonomi finans Enerji Din, felsefe Fizik Genel çalışmalar Güzel sanatlar Hukuk İşletme Kimya Matematik İletişim Mimarlık Mühendislik Müzik Uluslararası ilişkiler Sosyoloji Spor Tarım, biyoloji Tıp

Hiperkitap veritabanındaki kitapların konulara göre

dağılımı

64

elektronik kitap, 103 konuşan kitap ve 235 diğer olmak üzere toplam 56 bin 414 kitap yayımlanmıştır” (Türkiye İstatistik Kurumu, Uluslararası Standart Kitap Numarası (ISBN) İstatistikleri 2016, 2018).

2015 yılında basılan kitapların %11’u sadece elektroniktir. Bu oran da dünya ortalamasının altındadır.

2016 yılı istatistiklerine göre yayınlanan genel kitap sayısı bir önceki yıla göre

%3,5 azalarak 54.446 olmuştur. 2016 yılında 2.697 elektronik kitap yayınlanmıştır (Türkiye İstatistik Kurumu, Uluslararası Standart Kitap Numarası (ISBN) İstatistikleri 2016, 2018).

Tablo-4 TÜİK Uluslararası Standart Kitap Numarası (ISBN) İstatistikleri, 2016 Başka bir veri tabanı olan Statista’ya göre Türkiye’deki elektronik kaynaklar hakkında bilgi aşağıda ayrıntılı olarak verilmiştir. İnternet üzerinden dağıtılan dijital içerik yazısı ücretli yazılar, elektronik kitaplar kurgu, kurgu dışı kitaplar ve akademik

65

kitaplar, iş ve ticaretle ilgili dijitalleştirilmiş dergiler, günlük ya da haftalık sayısallaştırılmış gazeteleri esas alıp Türkiye’de istatistik elde eden Statista veri tabanı verilerine göre (ePublishing - Turkey Statista Market Forecast, 2016):

 2016 yılında elektronik yayıncılıkta 45 milyon $ gelir elde edilmiştir.

 2017-2021 yılları arasında elektronik yayıncılık gelirinde %10,3’lük büyüme oranını bekleniyor ve 2021’de bunun 76 milyon $ olması tahmin ediliyor.

 2016 yılında e-yayıncılıkta en büyük oranı 32,3 milyon $ ile elektronik kitap yayıncılığı, 10 milyon $ ile dergiler, 2,5 milyon $ ile epaper oluşturmuştur.

 E- kaynak kullanıcı sayısı 2017’de 4,3 milyon iken bunun 2021’de 5,6 milyon olması bekleniyor.

Yukarıdaki istatistiklerin oluşturulmasında;

 Açık erişim içerikli yayınlar,

 Erişimi ücretli olan gazete veya dergi web siteleri,

 Ek erişim ücreti isteyen ve birlikteki dijitalleştirilmiş materyallerin kullanımı dikkate alınmamıştır.

66

Grafik-8 Türkiye’de elektronik yayıncılıktan elde edilen gelir

Türkiye’de elektronik yayıncılıktan elde edilen gelir, 2016’da 45 milyon $ ile dünya ülkeleri arasında 32. sıradadır. Elektronik kaynaklardan elde edilen gelir Türkiye’de satılan bütün yerli ve yabancı elektronik kaynakları kapsamaktadır. Takip eden yıllarda elektronik yayıncılığa yatırımın artarak devam etmesi beklenmektedir.

Fakat bu oranlar gelişmiş ülkelere göre oldukça düşüktür. Aynı veri tabanı verilerine (Statista) göre 2016 yılında elektronik yayıncılıkta elde edilen gelir Almanya’da 662, Kanada’da 389, Fransa’da 540 milyon $’dır. Gelişmiş ülkelerde elektronik kaynak kullanımının ve kullanıcısının daha fazla olduğu görülmektedir. Örneğin Almanya’da 2016 verilerinde Grafik-10’a göre 8,1 milyon aktif elektronik kaynak kullanıcısı, özellikle elektronik kitap kullanıldığı görülmüştür (ePublishing - Germany Statista Market Forecast, 2016). Aynı örnek Kanada, ABD, Fransa için de verilebilir.

Türkiye’de ise aktif olarak elektronik kaynak kullanıcısı 4.3 milyondur. Fakat Türkiye’de internet sitelerinde özellikle elektronik gazete takipçileri gözlendiğinde en fazla baskı yapan 20 gazetenin Facebook takipçi sayısı 23 milyondur (Bkz.Tablo-2).

Okuyucuların çoğu haberin başlığına bakarak seçici davrandığı, sadece belli haberleri okuduğu gözlenmiştir. Elektronik kitaplar özellikle eğitim kurumlarında yaygın olarak kullanılmakta; üniversiteler, dermelerinde ağırlıklı olarak yabancı basımlı olan elektronik kitapları bulundurmaktadır. 2015 yılı TÜİK verilerine göre Türkiye’deki bütün üniversite kütüphanelerinde 15.256.746 basılı eser bulunurken 86.414.856

67

elektronik kitap bulunmaktadır (Türkiye İstatistik Kurumu, Kütüphane İstatistikleri 2015, 2016).

Toplam Devlet Vakıf

Kütüphanesi olan üniversite sayısı 185 109 76

Üniversite kütüphanesi sayısı 555 444 111

Merkez kütüphane 171 100 71

Yüksekokul/Fakülte Kütüphanesi 384 344 40

Toplam materyal sayısı 104 121 986 73 279 156 30 842 830 Kitaplar 15 256 746 11 983 960 3 272 786 Ciltlenmiş süreli yayınlar 1 842 341 1 606 111 236 230 Elektronik kitaplar 86 414 856 59 124 476 27 290 380

Tezler 608 043 564 609 43 434

Diğer materyal sayısı 1 147 228 493 542 653 686

Tablo-5 2015 TÜİK verilerine göre Türkiye’de e-kitap sayısı

Bu kitapların çoğu, dünyaca ünlü yabancı yayınevlerinin yayınlarıdır. Basılı eserlerin neredeyse 6 katı elektronik kitap barındıran üniversiteler için elektronik kitap, araştırma ve dünyadaki bilimsel çalışmaları takip etme yönünde akademik çevrede bilgi üretmeye dönük önemli bir bilgi kaynağı olmaktadır. 2016 yılında üniversitelerde basılı kitap, sayısında azalma olurken elektronik kitap sayısında 700.

000’e yakın artışın olması elektronik kitapların artık tercih edildiğinin somut kanıtıdır (Türkiye İstatistik Kurumu, Kütüphane İstatistikleri 2016, 2017).

68

Toplam Devlet Vakıf

Kütüphanesi olan üniversite sayısı 180 114 66

Üniversite kütüphanesi sayısı 552 449 103

Merkez kütüphane 165 106 59

Yüksekokul/Fakülte Kütüphanesi 387 343 44

Toplam materyal sayısı 104 761 837 79 875 799 24 886 038

Kitaplar 15 236 013 12 227 956 3 008 057

Ciltlenmiş süreli yayınlar 1 774 798 1 545 987 228 811 Elektronik kitaplar 87 110 338 65 507 542 21 602 796

Tezler 640 688 594 314 46 374

Diğer materyal sayısı 1 178 267 513 706 664 561

Tablo-6 2016 TÜİK verilerine göre Türkiye’de e-kitap sayısı

Grafik-9 Türkiye’de elektronik yayınların aktif kullanıcı sayısı

Türkiye’de elektronik yayınları aktif kullanan kullanıcı sayısının 2021 yılına kadar 5,6 milyon olması beklenmektedir (ePublishing - Turkey Statista Market

69

Forecast, 2016). Grafik-9’daki veriler Türkiye’de üretilen elektronik kaynakları ve yurt dışından sağlanan elektronik kaynakları kapsamaktadır.

Türkiye’de güçlü bir elektronik kaynak pazarı bulunmaktadır. 180 üniversitenin her biri birçok veri tabanına abonedir ve üniversitelerin dermesinde Tablo-6’ya göre 87.110.338 elektronik kitap, 15.236.013 basılı kitap bulunmaktadır. Elektronik kitapların geneli dünyaca ünlü Sage, IOP, Oxford, Wiley, Elsevier ve Cambridge gibi yayıncı ve kurumların kitaplarıdır. Türkiye’deki yayıncılar elektronik kitap üretmeye mesafeli durmaktadırlar. Sayısal Grafik, İdefix, İdealonline ve D&R kitap, az da olsa elektronik kitap üretmektedirler. Türkiye’deki elektronik kitap geliştirme sektörü kurulum aşamasındadır. Oluşturulan kitapların çoğu da basılı kitapların dijitalleştirilmiş şeklidir. Yazarların elektronik kitaba kültürel bakış açıları farklıdır, yazarlar çeşitli kaygılarından dolayı eserlerini basılı olarak yayınlamaktadırlar. Tablo-4’e göre 2015 yılında Türkiye’de 56.414 kitap yayınlanmıştır, bu kitapların arasında 6.389’u elektroniktir. 2016 yılında yayınlanan 56.446 kitabın 2.697’si elektronik kitaptır. Kısaca Türkiye’de elektronik kitap üretimin az olmasının iki nedeni vardır:

Teknoloji ve kültürün (kitaba bakış açısı) farklı olmasıdır. Türkiye’de elektronik kitap üretiminin düşük olması sonucu dünyaca ünlü yayınevlerinin oluşturduğu elektronik kitapların satın alınması veya abonelik modeli ile kitaplardan yararlanılması üniversitelerde zorunlu hale gelmiştir.

Grafik-10 Almanya’da elektronik yayınların aktif kullanıcı sayısı

70

Köklü eğitim kurumları olan ve teknoloji ilerlemelerin yüksek olduğu ülkelerde elektronik kaynak kullanımının daha fazla olduğu görülmektedir. Grafik-10’a göre Almanya’da elektronik kaynak kullanan 8 milyon kişi sayısı, Türkiye’deki oranın 2 katıdır (ePublishing - Germany Statista Market Forecast, 2016).

Grafik-11 Türkiye’de elektronik kaynaklar için kullanıcı başına birim maliyet Elektronik kaynak kullanımında ortalama kullanıcı başına birim maliyet 2016’da 11,40 $’dır. Kitap bazında ise birim maliyet 9.15 $’dır (ePublishing - Turkey Statista Market Forecast, 2016). Gelişmiş ülkelerde birim maliyetin yüksek olması kitaplardan yararlanan okuyucu sayısının çok olması ve elektronik kitap üretimine ayrılan bütçenin daha fazla olmasından kaynaklanmaktadır. 2016 yılında Türkiye’de elektronik kaynaklardan yaralanma oranı Grafik-9’a göre 3,9 milyon, aynı yıl Almanya’da bu sayı Grafik-10’a göre 8,1 milyondur.

Videolar elektronik kitaplardan farklı olup, elektronik kitapların içerdiği konuları sesli ve görüntülü sağlamaktadır. Video içerikli veri tabanları üniversitelerde yaygın olarak kullanılmaktadır. Dünyaca ünlü eğitim amaçlı video veri tabanlarından bazıları Dijital Concert Hall, Akademice, Jove ve Academic Video Onlinesayılabilir. Türkiye’de eğitim öğretim amaçlı veri tabanı abonelik yöntemiyle eğitim camiasına sunulmaktadır. Türkçe içerikli video veri tabanlarından birisi

71

2008’den günümüze kadar eğitim veren 27 farklı üniversite ve 12 farklı kurum tarafından kullanılan VideoLMS veri tabanı eğitim, kişisel gelişim, İngilizce öğretimi, bilgisayar, mühendislik, muhasebe ve zaman yönetimi gibi birçok alanda özgün 11.000’den fazla eğitim videosunu içermektedir. 2010’dan günümüze 100.000 kişi tarafından kullanılmaktadır (VideoLMS, Kişisel Görüşme, 7 Nisan 2017). Diğer bir Türkçe içerikli video veri tabanı olan Vidobu kişisel gelişim, mesleki gelişim, bilim ve teknoloji, fotoğrafçılık ve İngilizce alanlarında 10.000’den fazla eğitim vidosunu içermektedir. Veri tabanı sürekli güncellenip her ay ortalama 100 video eklenerek arşivini geliştirmektedir.

Video içerikli veri tabanlarının yararları aşağıdaki gibi sıralanabilir:

 Erişimi kolaydır.

 Her zaman öğrenmeye fırsat sağlar.

 Bireysel çabayla öğrenme sağlar.

 Sağlanması ve teslimi çok kolaydır.

 Eğitim ve öğretimde çok etkilidir.

 Kendi kendine çalışma fırsatı sunar.

 Kendi kendini değerlendirme fırsatı sunar.